Verzameld werk. Deel 7

[p. 54]

De hupse deern

Het is bekend dat men bij de beoordeling van enig feit acht moet slaan niet alleen op de omstandigheden van tijd en plaats, maar ook op de wijze waarop men van zulk feit kennis kreeg. Men kan niet alles geloven wat er verteld wordt, dat weet een ieder die enige ervaring heeft. De verteller kan een grootspreker zijn, een fantast, een leugenaar, ofwel een gebrekkig waarnemer. Als men hem gelooft zonder rekening te houden met zijn eigenaardigheden zou men, zijn mededeling vergelijkende met de werkelijkheid, de eigen waarneming niet vertrouwen. Lichtgelovigen en argelozen worden daarom vaak teleurgesteld en onnozelen, die alles wat er gezegd en geschreven wordt voor heilige waarheid houden, vinden dit een rare wereld.

De jonge Hendrik was onervaren, lichtgelovig, en had bovendien een sterk verlangen naar het geluk. Hij woonde op de heide meer dan een uur gaans van het dorp. Als hij ouders gehad had in de tijd toen hij groeide zou hij ongetwijfeld iets gehoord hebben over de wereld, maar zijn moeder verliet hem vroeg, daarna zijn vader, en zijn broer, die even weinig wist als hij, trok met zigeuners mee. De enige met wie hij woonde, zijn grootmoeder, had het spreken verleerd. En de jongens die hij weleens ontmoette, knechts op afgelegen hoeven, wisten alleen van schapen en hoenders.

Toch waren het die jongens van wie Hendrik enige gedachte kreeg van het geluk dat in de wereld te vinden was. Met twee of drie van hen te zamen staande onder de lindeboom kon hij de hele avond luisteren wanneer zij vertelden van de kermis in de stad. Het was een schone wereld die hij dan voor zich zag. Er gingen zo veel mensen dat men ze niet tellen kon en alle vrolijk, mooi aangekleed met rode en blauwe strikken, niet alleen jongens, maar ook veel meisjes. En daar werd gezongen, gedanst tot ze er moe van werden. Dan gingen ze de kramen binnen om oliekoek te eten, om te drinken hetzij bier, hetzij limonade. En wanneer ze veel gegeten en gedronken hadden gingen ze in de

[p. 55]

mallemolen, iedere jongen met zijn vrijster. Wat dat betekende moest Hendrik zelf maar denken.

Hij dacht erover 's nachts in bed en hij wist zeker dat hij gelukkig zou zijn als hij in de wereld leefde en een vrijster had. Dat was eigenlijk, bij al wat hij deed, het enige waar Hendrik aan dacht, de vrolijkheid en een vrijster. Niet dat hij het werk verwaarloosde, maar spade en kruiwagen kan men ook hanteren terwijl men aan iets anders denkt. En altijd werd zijn verlangen sterker. Hij wist nog niet wat hij van de verhalen zijner vrinden geloven mocht, noch of het in de wereld heus zo vrolijk was als zij het voorstelden. Maar aangezien hij de illusie had en geloofde waar het geluk te vinden was, deed dat er ook niet toe.

Toen kwam voor Hendrik de dag der beloften.

Het was de schemering. Hij zat, in afwachting van zijn brood, voor de woning te denken aan de kermis, toen er onder de lindeboom een vreemde man verscheen, aan wie hij zien kon dat hij uit wonderlijke streken kwam. En die zeide: Jij bent Hendrik, mijn enige neef, want je lijkt sprekend op mijn dierbare zuster. Heb je van je oom Jurriaan nooit gehoord? Dat ben ik. Geef me een makkelijke stoel en veel eten, dan ben ik je dankbaar en ik loon je met alles wat ik van de wereld heb gezien, met heerlijke vooruitzichten en ook met veel wijsheid.

Een mooiere belofte begeerde Hendrik niet. Hij zette veel brood en spek op de tafel, haalde de grote stoel en stak de kaars aan. Oom Jurriaan at zonder te spreken. Maar toen hij gegeten had zeide hij: Hendrik, het is jammer dat zo'n welgemaakte jongen het leven verdoet hier op de godvergeten hei. Doe zoals ik, reis de wereld rond en je vindt wel duizend dingen, al wat je hart behaagt. Prachtige kleren, diamanten en paarlen. Wijn om van te dromen, zoet en zuur, geel en rood. Je weet niet wat wijn is, Hendrik, anders was je al op weg. Dat is een drank waar je mee in de hemel komt, wees maar gerust dat je oom Jurriaan daarvan weet. Als ik al de wijn bij mekaar had die ik van mijn leven heb gedronken, zou het hier een zee zijn nog groter dan de zondvloed. Zonder de wijn is de mens niet beter dan het stomme beest dat niet van de vreugde weet, dat was vader Noach al bekend. Daarom, wees verstandig, pak je rommel en ga de wereld in om wijn te drinken en de vreugde te kennen. En als je de vreugde hebt, dan vind je ook de liefde. Weet je wat dat is?

[p. 56]

Hendrik knikte, al wist hij het niet. Maar hij had zijn vrinden horen spreken van de vrijsters, zij hadden hem gezegd te raden wat dat betekende en daarover had hij veel gedacht. Eerst moest hij hard lachen, toen vroeg hij wat zijn oom ervan wist.

Oom Jurriaan liet een geluid horen dat van een tortelduif had kunnen zijn, maar het was meer dan dat, een geluid uit de zaligheid, en hij vervolgde: Men zegt dat je voor de liefde jong moet zijn, maar daar is geen leeftijd voor. Het is ook het mooiste van de liefde dat je van de tijd niet meer weet en dat gisteren morgen is. Nu ik er alleen maar aan denk ben ik net zo jong als jij. Ik zie ze voor me, die schone mirakelen die ik heb bemind. Hoeveel? ik tel ze niet, want de liefde kent geen cijfers. Er zijn er die de allerliefste waren, de een om haar bevallige leest, de andere om haar overvloedige haren, de andere weer om haar zachte wangen. Maar van die zeven is er toch één, die mijn geest nooit verlaten kan, al heeft het wrede lot onze personen gescheiden. Haar noem ik, zonder de minste twijfel, een hupse deern. Weet je wat dat is? Flink van stuk, maar niet al te groot. Mollig, maar niet zwaar. De ogen helder, maar niet stekend. En de lippen en de oren al de andere prachten waar ik niet eens van spreken mag. Ach, Ulderike, waarom heb je Jurriaan in de steek gelaten! Ja, mijn jongen, als je die hupse deern kon zien zou je weten wat het geluk op aarde is.

De oom zweeg en verzonk in gepeins, Hendrik stootte hem aan omdat hij nog meer over die hupse deern wou horen, maar toen de oom weer sprak was het over wijn. Daar vertelde hij wel een uur lang van, hoewel Hendrik niet luisterde, betoverd als hij was door het beeld van de hupse deern. Hendrik begreep dat er voor de liefde geen gisteren en geen morgen was, alleen de dag van heden, en die was als de zomerdag. Daarom had hij het warm. Plotseling riep hij uit: Ik moet haar zien. Waar is Ulderike?

Dat kon oom Jurriaan moeilijk zeggen, omdat er immers voor de liefde ook geen vaste plaats bestaat. Hij bedacht zich lang, hij zeide eindelijk: Het is ver weg, zeven dagen reizen. Dan kom je aan een rivier, een hoge brug. Ga die over, laat de mensen terzij en neem het stille pad. Dan zie je een heerlijk land. Alle bloemen van de zomer bloeien daar en alle leeuweriken van de wereld hoor je er zingen. Let daarop dan ben je op het rechte pad. Daar staat een herberg, waar de zuiverste wijn geschonken wordt en

[p. 57]

als ik jou was zou ik daar vernachten om veel vreugde te verzamelen, want zonder de vreugde heb je aan de liefde niets. Geloof je oom, je ziet de deernen anders aan als je heldere wijn voor de ogen houdt. Dan pas, met de vreugde in je ziel, ga je het eindeloos bos in en daar vraag je naar Ulderike. Iedere vogel zal je zeggen waar zij woont.

En na die woorden klom oom Jurriaan in de bedstede. Maar Hendrik sliep niet. En bij het ochtendgloren maakte hij zijn bundel en verliet de woning. Wat mijn oom gevonden heeft, dacht hij, dat vind ik ook. Maar daar hij geen ervaring had wist hij niet dat vreugde en liefde, gezien door Jurriaans ogen, verschillen moesten, al was het nog zo weinig, van liefde en vreugde die hij wellicht zou zien. Ook was het hem nog verborgen dat zelfs de schoonste deern heden en morgen niet dezelfde is als zij gisteren was.

Hendrik liep de lange weg van zeven dagen tot hij aan de brug kwam, die hij overging. En zoals zijn oom gezegd had, ontwaarde hij iets verder de herberg voor zich. Hij vroeg de waard hem de wijn te schenken die zijn oom gedronken had. Oom Jurriaan? vroeg de waard, wie is dat? Toch niet die dronken landloper? Maar toen Hendrik hem zijn geld toonde, bracht de waard hem een drank die in het zonlicht schitterde als karbonkel. Hendrik proefde en het was hem of hij al de zuring van de velden in de mond had. Dat gaf geen vreugde. Eerst toen hij een andere wijn kreeg, die smaakte als zoete appelen, dronk hij de beker leeg. Ook dit gaf geen vreugde, want hij werd duizelig en hij waggelde. Daarna viel hij in slaap. Toen hij wakker werd had hij het gevoel of iemand hem geslagen had. Dit was zijn eerste teleurstelling, omdat hij nog niet wist dat hij in smaak verschilde van zijn oom.

Hij ging voort om het bos te zoeken. Het was een vlakte met veel woningen waar hij kwam en daar hij vreesde verdwaald te zijn vroeg hij een oude man. Het bos? zei die man verbaasd, hoe oud ben jij dan wel? Daar kan jij niets van weten, want het bos stond hier meer dan veertig jaar geleden en die oom van jou is er zeker nooit teruggeweest. Een mooi bos was het, maar nu is het een mooi dorp. Hendrik vroeg hem ook naar de hupse deern Ulderike. De man keek hem weer lang aan voor hij hem op meewarige toon antwoordde: Zo, kom je met een boodschap voor Ulderike. Dan tref je het met mij, want er zijn nog maar weinig

[p. 58]

mensen die weten wie dat is. Een hupse deern, ja dat is wel het rechte woord. Een knapper meid was er vroeger niet en je oom was niet de enige die het hoofd verloor.

Hij legde hem uit waar de woning lag en hij gaf hem de raad niet te lang bij Ulderike in huis te blijven, want het zou onvoorzichtig zijn. Hendrik vond dit een domme raad. Hoe kon hij ook, die smachtte naar de liefde, aan voorzichtigheid denken? Niet slechts lang, maar eeuwig wilde hij bij haar zijn. En hoe meer hij haar woning naderde, zo duidelijker zag hij haar bekoorlijkheden in zijn verbeelding. Wel zag hij geen enkele bloem en hoorde hij geen enkele leeuwerik, maar toen hij daar voor haar deur stond, klopte zijn hart zo hevig dat hij aan niets meer dacht, dat hij bang werd en wel terug zou willen keren. Wie aarzelt niet op de drempel van de zaligheid? Wie is er voor het aangezicht der liefde zeker van zijn recht? Zijn het niet de dwazen die menen dat het geluk hun wacht?

Het verlangen voerde Hendrik tot de dwaasheid toen hij zijn hand ophief om aan te kloppen. Er was geen antwoord. Hij klopte nogmaals. De deur bleef gesloten, maar Hendrik, die al zijn jonge dagen naar de vrijster had gesmacht en wist dat zij in het bereik was, liet zich niet ontmoedigen en bleef kloppen.

Toen sloeg met een ruk de deur wijd open. Een groot hoofd te midden van warrige witte haren verrees voor hem, twee zwarte ogen, vurig omkringd, gloeiden hem tegen. Ik wil Ulderike, de hupse deern, riep hij, ik moet haar vrijen! Zij is de allerliefste!

De wilde ogen gingen even toe en het was of er een licht over de rimpels gleed. Ulderike had nooit de roep des minnaars zo vol gehoord. Maar hij kwam te laat, meer dan veertig jaren.

Twee vuisten naderden hem en toen de mond openging kwam daar geluid uit zo ontzettend dat Hendrik deinsde. Ben jij de hupse deern? vroeg hij. Dat had ik niet gedacht.

Hendrik was toen nog onervaren, maar hij leerde hier de les dat hij de vrijster niet met de ogen van een ander moest zoeken. Beter nog, hij leerde dat gisteren niet zoals heden is.