Verzameld werk. Deel 6

[p. 570]

De kleinzoon en de grootvader

De oude Louw had talrijke klein- en achterkleinkinderen, zonder uitzondering welgeschapen, schrander en bijdehand, en hij was ook zeer trots op zijn nakomelingen, maar het meest was hij toch gesteld op een van de jongetjes, die naar hem genoemd waren, een scherpzinnig knaapje van zeven jaar. Voor dit Louwtje had hij een groot zwak gehad van de dag dat het kind op de wereld kwam. Toen al had het zo verstandig uit de ogen gekeken, dat het iedereen opviel en iedereen zei ook, dat het sprekend op hem geleek. Alle dagen verheugde het de grootvader de verschijnselen van de geestelijke groei gade te slaan, zijn ogen werden niet verzadigd van de aanschouwing van dit kind en altijd moest hij denken aan zijn eigen jeugd, toen ook hij van alles de reden en de oorzaak wilde weten. Zo zeer herkende hij zijn eigen geest in de geest van de kleine Louwtje, dat het hem soms was of hij zichzelf in herboren gedaante zag, een wonder der natuur, die na meer dan een halve eeuw met verschillend materiaal van haar werk een gelijk exemplaar had gemaakt.

Vroeg in de morgen, zomer en winter, belde de grijze man aan de deur waar Louwtje woonde en kort daarna zag men hen samen hand aan hand langs de straten gaan, ernstig in gesprek, het kind luisterend, de ogen aandachtig opgeslagen, de grootvader met de rechter wijsvinger opgeheven, verklarend wat hij zeide, ten antwoord op een vraag. Het was altijd een vraag waarmede Louwtje de morgenwandeling begon en meestal ook eindigde. Al voor het goed spreken kon, had het kind weetgierigheid getoond, waarbij de oude Louw hem altijd had aangemoedigd nog verder te vragen, opdat hij vroeg leerde de weg terug op te sporen van het gevolg naar de oorzaak. Gewoonlijk vinden ouderen het in den beginne aardig wanneer kinderen van alles willen weten, maar de meeste gaat het toch gauw vervelen als de vragen zinloos klinken.

Er komt een tijd, dat de moeder zegt, dat zij het later zal uitleggen, wanneer het kind beter begrijpen kan, of de vader met grote stem roept, dat hij geen gezanik meer horen wil, en meestal

[p. 571]

gebeurt dit wanneer vader noch moeder het juiste antwoord weet op de vragen van het kind. De oude Louw deed dat nooit. Altijd luisterde hij met aandacht naar wat Louwtje vroeg, altijd zocht hij geduldig naar een verklaring die het jong verstand bevatten kon en zelfs, bij een vraag die verward of dwaas scheen, hielp hij hem duidelijk te zeggen wat hij bedoelde. Zeker kreeg hij soms een vraag te horen, waarover hij diep moest nadenken, soms ook een vraag, waarop hij geen antwoord wist. Maar nooit werd hij ongeduldig, neen, hij zei eerlijk: Kijk jongen, daar vraag je weer iets waar je grootvader nooit aan gedacht heeft, iets dat hij niet weet omdat hij niet genoeg heeft geleerd. Maar ik zal het onderzoeken en zodra ik het weet leg ik je dat ook wel uit. Houd nooit op met vragen, zelfs als je zo oud bent als grootvader. Want als je de drang om te weten niet meer hebt begint de domheid. En de domheid, jongen, is het ergste wat er bestaat. Een dom mens is het brood dat hij eet niet waard.

Het kind en de grootvader hadden weleens moeite elkander te begrijpen, hetgeen Louw toeschreef aan het verschil tussen de ouderdom en de jeugd. Zijn eigen gerijpte geest was vervuld van objecten, dingen voor de beschouwing en het oordeel, terwijl de jonge geest geboeid werd door bewegingen en handelingen. Bij de vraag bijvoorbeeld: Waarom loopt die hond? - dacht grootvader het eerst aan de hond, dan aan zijn drijfveer, dan aan zijn handeling, maar Louwtje het eerst aan het lopen, aan de verandering van plaats. Het antwoord: Omdat die hond gauw naar huis wil - stelde de kinderlijke geest tevreden, maar niet Louw zelf, die dan, misschien onnodig op zijn beurt verder vroeg: En weet je waarom? Omdat hij bij zijn baas wil zijn, die hem een klontje suiker geeft. Maar je hebt gelijk, mijn jongen, vervolgde hij, dat liet doel van de hond je nog niet interesseert. Over de eerste oorzaken en de laatste doeleinden is meer te vragen dan te antwoorden.

Het was opmerkelijk dat de oude man bij zijn antwoorden even weinig de logica betrachtte als het kind bij zijn vragen of althans evenveel schakels in de gedachtengang oversloeg. Hierin lag nog een reden waarom zij elkaar soms niet begrepen.

Zij hadden pas gesproken over de wolken en de lucht toen Louwtje opeens vroeg: Grootvader, waarom eet je?

Dat is eenvoudig, was het antwoord, ik eet omdat ik honger heb. Een enkele keer is het niet omdat ik honger heb, maar alleen

[p. 572]

omdat de klok twaalf of zes uur heeft geslagen. En soms eet ik alleen omdat iemand mij het trommeltje met krakelingen voorhoudt. Maar de ware reden is toch het stillen van de honger.

Neen, grootvader dat bedoel ik niet, maar waarom je eet.

Als ik hierbinnen dat lege, jeukerige gevoel heb, dan wéét ik dat ik iets in mijn mond moet doen, iets dat goed smaakt en dat ik kan kauwen. Als ik het lekker vind slik ik het ook in. En ik voel dat het mij goeddoet. Dus daarom eet ik.

O ja, zeide Louwtje, nu begrijp ik het. En waarom drink je?

Omdat ik dorst heb. Natuurlijk drink ik ook wel alleen omdat je mama een kop thee voor me neerzet of oom Joost, als het erg koud is, me een glaasje klare geeft. Maar meestal drink ik omdat ik dorst heb.

Neen, grootvader, je begrijpt me weer verkeerd. Ik bedoel drinken, waarom doe je dat?

Kijk, jongen, elke drank, water, melk, bier is een middel voor iets en als ik drink gebruik ik zo'n middel ergens voor. De mens, net als het dier of de plant, kan niet leven zonder nattigheid, anders droogt hij uit en verschrompelt. Als ik nu met de warmte zo'n droog gevoel hierbinnen krijg, dan weet ik dat ik gauw een groot glas water moet drinken. Dan ben ik weer fris en dat vind ik prettig. Dus daarom drink ik.

Dat is net als met eten, zeide Louwtje, je drinkt omdat je het prettig vindt. Maar waarom slaap je dan?

Dat is niet zo makkelijk te zeggen, want als je slaapt weet je niets. Of misschien wel, maar iets heel anders dan als je wakker bent. Als ik naar bed ga ben ik moe en als ik opsta is die moeheid weg. Dus je ziet dat ik slaap om te rusten.

Ja, grootvader, maar ik vraag niet waaròm, maar wáárom je slaapt.

Voor alles wat leeft is het zo ingericht, dat er een tijd is voor bezigheid, voor spelen, leren, werken tot je er moe van bent, en ook een tijd voor rust. Als ik de hele dag op de been geweest ben, vind ik het heerlijk te slapen. Begrijp je?

Louwtje dacht na en zeide toen: Ja, je slaapt omdat je het heerlijk vindt. Maar waarom ben je dan de hele dag op de been? Als je niet staat en niet loopt word je niet moe. Waarom sta je en waarom loop je?

Denk nu zelf even na, mijn ventje. Als je wakker wordt, wat doe je dan? Je staat op, daar heb je je benen voor gekregen. Maar

[p. 573]

je blijft niet staan op die plek, neen, je gaat lopen. Eerst om in de kamer te komen, waar je je boterham krijgt, daarna om in de tuin te gaan spelen. Grote mensen lopen om ergens heen te gaan, waar ze hun werk kunnen doen. Ik loop, omdat ik me bewegen wil en om te kunnen lopen, moet ik eerst staan.

O ja, ik begrijp het al. Je gaat staan om te lopen en je loopt om je te bewegen en dat vind je prettig. Ik vind spelen ook prettig en daarom loop ik. De mensen die naar hun werk gaan, vinden het ook prettig. Waarom werken ze, grootvader?

Omdat ze moeten en ook alweer omdat ze er schik in hebben. Alles wat ik nodig heb, moet gemaakt worden: brood, een huis, een bed, kleren, sigaren, en om iets te maken moet ik werken. Maar je kan niet alles zelf doen, daarom doet de een dit en de ander dat. Er zijn ook mensen, die toezicht houden hoe alles gedaan wordt, zoals grootvader, dat is ook een soort werk. Werken moet iedereen omdat iedereen van alles nodig heeft.

Ik heb het zeker niet goed gezegd, grootvader. Ik wou weten waarom je werkt, omdat ik dacht, dat je het prettig vindt. Maar als je moet, is het akelig.

Neen, jongen, het is heel pleizierig. Iedereen wil graag bezig zijn, behalve de luiaard en de slaapmuts. Voor kinderen is het leren en spelen, waar zij hun dag mee doorbrengen, voor grote mensen is het werken, eerst voor het nodige, dan zomaar voor de aardigheid, een soort spelen, dat toch ook werken is. Als je vader en je oom de hele dag prettig op kantoor hebben gewerkt voor het eten en het drinken en de kleren en zo meer, dan willen ze nog niet luieren, maar dan doen ze een spelletje pingpong of met de kaarten of ze lezen een boek. Dat is wel spelen, maar toch ook een beetje werken, al wordt er niets mee gemaakt dat nodig is. En of ze het prettig vinden? Let maar eens op hoe vrolijk ze kijken als ze 's morgens naar kantoor gaan en 's middags als ze thuiskomen. Wat wil je vandaag nog meer weten, ventje?

O een heleboel. Waarom lees je, grootvader?

Dat hangt ervan af wat ik lees. Is het de krant, dan lees ik om te weten wat er in de wereld zoal gezegd en gedaan wordt. Als het lelijk is vouw ik de krant netjes op, anders lees ik het helemaal uit. Is het de bijbel, dan doe ik het om eraan herinnerd te worden wat goed is en wat ik behoor te doen. Is het een boek, dan lees ik om mijn geest te verrijken, dus dat is voor mijn pleizier. Ik lees dus soms uit belangstelling, soms uit eerbied en soms omdat ik

[p. 574]

iets moois wil weten. Je ziet dat het weer allemaal voor mijn genoegen is.

En toen je nog niet oud was, grootvader, deed je toen ook alles voor je genoegen? Schrijven en rekenen? En vechten met andere jongens? En vond je het prettig, dat ze je altijd zoenden, je tantes en de andere dames?

Kijk, jongen, daar heb je weer een paar vragen waar ik even over na moet denken. Schrijven en rekenen, dat is soms prettig, soms niet. Het hangt ervan af hoe je het doet. Doe je het goed, dan heb je er pleizier in. En met vechten net zo. Vechten is naar als je alleen maar een ander zeer wil doen. Het is eigenlijk een slechte gewoonte, die bij welopgevoede mensen niet mag voorkomen, behalve als een ander begint met slaan. Toen ik een jongen was vond ik het weleens prettig, maar toen ik manieren had geleerd, niet meer. En of ik het prettig vond gezoend te worden? Dat herinner ik me niet goed, het is ook zo lang geleden. Ja, ik denk dat het wel prettig is, want let eens op, iedereen die zoent lacht er ook altijd bij. Maar ik denk ook dat het beter is het niet zo dikwijls te doen, zoals je tantes en de dames. Voor vandaag genoeg gevraagd, Louwtje.

Grootvader, ik wil nog weten waarom je denkt.

Dat is een heel verstandige vraag, jongen. Maar eerlijk gezegd, ik weet er niet dadelijk het antwoord op, dus moet ik daar nog over denken.

Natuurlijk hield hij woord, maar hoe hij zijn kleinzoon verklaarde waarom hij dacht mag afzonderlijk verteld worden.