Verzameld werk. Deel 6

[p. 560]

De Potter

Wanneer de Potter, die veel tijd had, nadacht, kwam hij altijd tot hetzelfde zonderlinge inzicht, dat hij voor waarheid hield, en wel dat de hebzucht geen deugd, maar ook geen ondeugd was. Hij wist dat hij hebzuchtig was. Overigens wist hij niets van zichzelf en daar was trouwens geen reden voor, want hij had geen kinderen en geen vrouw, hij oefende ook geen beroep uit. Indien de hebzucht, dacht hij zijn leven lang, een ondeugd is, welke deugd is dan het tegendeel? Dat sommige mensen onbaatzuchtig en offervaardig waren, gul en mild en onzelfzuchtig, had hij vroeger wel gehoord, maar begrepen had hij het nooit, derhalve ook niet dat zulke mensen deugden bezaten. De hebzucht beschouwde hij als een eigenschap, meer niet, zoals de magerheid van zijn lichaam, de lengte van zijn vingers, de gele kleur van zijn aangezicht, dingen die geen lof maar ook geen blaam verdienden. Hij achtte het niet nodig zijn hebzucht te bestrijden, omdat zij hem immers niet schadelijk was, noch aan te kweken, omdat zij vermoedelijk niet kon toenemen. Alles, wat waarde had en zijn huis binnenkwam, bleef daar alsof hij een magneet was die het vasthield. Hijzelf kon niet altijd weten of enig ding helemaal geen waarde had, tot hij opmerkte, dat het uit zichzelf de neiging kreeg om weg te gaan en dan weerhield hij het niet. Het waren voorwerpen waarvoor hij, na langdurig onderzoek, inderdaad niets dan verachting hebben kon, stompjes van zwavelstokken, sintels uit de haard, kousen zo doorgesleten dat hij niet wist waar hij ze nog stoppen kon. Het was jammer, want dan moest hij als het erg ging vriezen naar de uitdrager om nieuwe te kopen. En geld verliet moeilijk zijn huis, zelfs als het naar de bakker moest klemde het zich tot het laatst in des Potters hand om bij hem te blijven. Dat was natuurlijk geld van het minste soort, oude duiten met afgesleten beeldenaar, halvecentjes met groene plekken. Wit of geel geld ging nooit zijn huis uit, wel kwam er steeds meer binnen, op geregelde dagen van het jaar wanneer hij door het land liep om zijn pachten te innen.

[p. 561]

Hij bewaarde zijn geld in stenen potten, die in koffers van ijzer met deksels en sloten verborgen, in de twee kamers langs de wanden stonden. Ook in de keuken stonden die koffers, op de zolder zelfs opgestapeld, zodat de Potter het aantal der munten, die hij reeds in zijn jonge jaren in de onderste had gedaan, slechts weten kon door in zijn boek te zien. De bos sleutels, aan zijn gordel bevestigd, hield hij dag en nacht bij zich. En dit deed hij uit gepaste waakzaamheid, niet uit angst dat zijn bezit hem ontnomen kon worden.

Hij had redenen genoeg om zich volkomen veilig te voelen. Zijn huis lag zo eenzaam als een eendenkooi in een uitgestrekt veld onder bomen verscholen, zonder een pad dat erheen voerde. Het had slechts drie kleine vensters, aan de binnen- en buitenzijde van tralies voorzien, opdat hij gerust kon slapen. Bovendien was de Potter zeer sterk en droeg hij altijd een ijzeren staaf in de rechterhand. En ten overvloede brandde hij amber en wierook in de haard, opdat de dieven, die een scherpe neus hebben, zijn geld niet zouden ruiken. Maar wat hem boven alle angst verhief, was het geloof dat hij in zijn geld had, het geloof dat het zich veilig bij hem voelde en van hem hield.

Eén keer in zijn leven had hij daaraan getwijfeld door een hevige gebeurtenis. Bijna ieder mens ondervindt wel eens iets dat zijn gemoed zo zeer treft en schokt dat zijn beschouwing van het leven, zijn houding jegens God en mensen erdoor gewijzigd zou kunnen worden en zelfs omslaan in het tegendeel. Sommigen schijnen het mikpunt van zulke gebeurtenissen te zijn, sommigen schijnen onkwetsbaar of over het hoofd gezien te worden. De Potter ondervond het slechts één keer, tenminste als zijn laatste ervaring niet tot zulke gebeurtenissen van omwenteling gerekend wordt. Het geld en die schok waren de enige dingen waaraan hij dacht.

Hij zal zowat vijftig jaar geweest zijn, zeker wist hij het niet, want zijn jaren had hij nooit geteld, toen er op de deur geklopt werd en hij, openende, een jonge man voor zich zag staan, die verklaarde zijn zusters zoon Tom te zijn. Hij liet hem binnen, daarmede begon de rampspoed. Die Tom ging zitten en deed zijn mond open. In het begin begreep de Potter wel wat hij zeide, maar na een halfuur werd het schemerig in zijn hoofd, zodat hij geen woorden meer onderscheiden kon en alleen voelde dat er een macht van klanken op hem aandrong, waarvan

[p. 562]

hij de ogen dicht moest laten vallen en slaperig werd, alsof hij een drankje had ingenomen. Toen hij de ogen weer opende, had Tom de kaars aangestoken en praatte nog, staande voor een hoog vuur in de haard. Wat bezielde de Potter dat hij toen, ondanks zijn loomheid, opstond, de koffer met de naam Sint-Justus opende, uit de pot een gouden daalder nam en die uit zijn hand schoof in die van Tom? Hij wist het niet, hij stond met bevroren hart. Hij zag Tom de deur opendoen en in de nacht verdwijnen, pratende. Het onheil was geschied. De Potter viel op de vloer en snikte tot het licht van de dageraad door de luiken drong. Toen rees hij, hief zijn ijzeren staaf op en riep een grote vloek over alles wat bestond.

Er werd op de deur geklopt. Hij opende en zag tegen de blozende hemel de gestalte van Tom, die met een lachend gezicht de hand ophield en begon te praten, zeggend dat hij met de daalder een vrolijke nacht had gehad en dat hij er nu twee verlangde, dan hoefde hij in de avond niet terug te keren. Des Potters hoofd wilde barsten terwijl hij de staaf ophief om te slaan. Maar hij kon niet slaan, betoverd door de macht van woorden die hem overviel, hij kreunde slechts. En dit was wat hij hoorde: Al dat goud in je huis zal eens van mij zijn, want ik leef langer dan jij. Dan kom ik het weghalen om het rond te strooien voor de vrolijkheid. Verzamel het maar zoveel je kan, verzamel tot alles in je huis van goud wordt, dan gooi ik alles weg. Maak jezelf van goud, dan gooi ik je weg.

De Potter sloeg, maar hij raakte lucht, want Tom was er niet meer.

Een andere gebeurtenis overkwam hem niet in de jaren die volgden, maar deze was genoeg om te zamen met zijn bezit voortaan zijn gedachten te vervullen. Dat er iets weggegooid kon worden, begreep hij nu hij het zelf had gedaan. Vroeger had hij alleen een vredige wellust aan zijn goud gekend, thans werd aan zijn hart getrokken door een hevige begeerte enerzijds, door een martelende wroeging anderzijds. Niet alleen dat hij er meer van moest hebben, goud zonder einde, hij moest het strelen en liefkozen met beide handen, de zachtheid ervan voelen aan zijn wang. Dan kon hij soms de schande vergeten dat hij, de minnaar en beschermer van zijn goud, eenmaal zo diep gevallen was en een daalder had verstoten. Hij wilde er niet aan denken wat met die daalder was gebeurd, maar 's nachts schrok hij wak-

[p. 563]

ker van vreselijke gezichten. De enige troost kon hij vinden in de uiterste zorg voor het goud, dat in zijn huis gebleven was.

En het goud vertroostte hem.

Planten groeien, maar ook stenen, het is bekend. En ook metalen. De tijd is voorbij dat men lachte over de droom van alchemisten om elementen te ontbinden en te paren.

Op een morgen, voor hij een koffer zou openmaken, merkte de Potter, dat er aan zijn vingertoppen een wit poeder was. Hij schudde het af, hij zag witte sterretjes, die knetterden, doofden en vielen. En waar zij gevallen waren op de vloer zag hij in de tegels ronde plekjes van goud. Met een mes kon hij ze gemakkelijk uit de stenen lichten. Het waren munten met zijn eigen naam en beeldenaar erop. Hij verwonderde zich niet, hij vroeg niet naar de reden hoe die stof, vermoedelijk een element, in verbinding met de lucht en met de steen, in goud veranderen kon, hij dacht alleen: Dat is gemakkelijk. En hij keek naar zijn vingers of er nog meer poeder was.

Eerst de morgen daarna, toen hij wakker werd, waren de vingers weer wit, nu tot de palm van de hand. Hij schudde het poeder voorzichtig af boven de tafel, het fonkelde en knetterde weer, en in het hout lagen rolletjes, zo dik als de plank, van zijn eigen dukaten. Binnen een week had hij op deze wijze meer munten verzameld dan hij in twee jaar uit zijn pacht ontving. Alleen was de tafel, omdat er dagelijks hout afging, zo klein geworden dat hij weer de tegels van de vloer gebruiken moest.

Bij de kaars ontdekte hij dat het voorste kootje van zijn pink goud was geworden, hard. Zeker was hier wat poeder op teruggevallen. Hij vond het niet verstandig het kootje weg te nemen, want dan had hij morgen minder poeder.

Toen hij zijn kousen uitdeed om ze te stoppen, merkte hij, dat zijn voeten en kuiten tot de knie toe al goud waren geworden. Hij had er niet aan gedacht dat ook daar wit poeder kon ontstaan. Haastig ontkleedde hij zich om te onderzoeken, maar hij vond nergens anders goud, wel veel poeder op zijn borst, dat, voorzichtig afgeschud, stapeltjes munten uit de vloertegels voortbracht.

Toen het zomer werd keek de Potter eens rond in zijn huis. De vloeren, de muren, de zolderingen, het laddertje naar de vliering, de afgebrokkelde tafel, de stoel, de broodtrommel, alles was goud geworden. De munten, die er lagen, telde hij

[p. 564]

al lang niet meer, en steeds werden de stapels hoger, hij had soms moeite erdoorheen te lopen. Het poeder kwam nu in dikke lagen uit zijn lichaam voort. De Potter begon zich bezorgd te maken, dat er een dag zou komen, dat hij niet meer alles bergen kon. Hij dacht aan zijn neef Tom, wie hij nu gaarne een paar daalders mee zou geven.

De munten hadden zich in beide vertrekken en in de keuken al opgehoopt tot de hoogte van zijn borst. De Potter hoefde niet meer te eten, omdat, behalve zijn hart, het hele lichaam al blinkend geel metaal geworden was, te zwaar om nog te lopen, zodat hij slechts bleef staan, kijkend naar de deur of er redding komen zou.

En eindelijk hoorde hij een voetstap, Tom trad binnen, blozend en lachend. Hij stak de hand in de gouden munten, hij wierp ze in menigte omhoog, dat het rinkelde. Neem ervan, riep zijn oom, neem zoveel als je dragen kan. Toen vertelde hij van het witte poeder, hoe het steeds uit zijn lichaam kwam en alles in huis in goud veranderde, tot er niets meer was dan goud. Ook geen wijn? vroeg Tom, geen koek en geen mooie kleren? Niets! riep de Potter naar adem snakkend, gauw, neem het poeder van mijn borst, want ik voel mijn hart verstijven.

Tom dacht even na hoe hij van het hele leven een feest zou kunnen maken met een beetje van dat poeder. Hij raakte zijn oom aan, hij voelde, dat die zo hard als een standbeeld was geworden. De zoldering kraakte en door een spleet viel een rinkelende gouden regen neer. Toen werd Tom bang voor het aangroeiend goud, hij vluchtte en waste de handen in de sloot.

Later heeft men de gouden Potter opgedolven en op het plein gezet, omringd van zijn potten. Men keek ernaar met ontzag, maar geen mens die ze aan zou raken.