Verzameld werk. Deel 6

[p. 518]

Het plagiaat van Gent

Het mag vooringenomenheid heten in dit geval het plagiaat aan Gent toe te schrijven want een overtuigend bewijs daarvoor, dit zij erkend, wordt niet aangevoerd en men kan zich voorstellen dat een pleiter, die de handschoen voor deze stad opnam, wellicht met enige schijn van waarheid de schuld bij Amsterdam thuisbracht. Het voor en tegen onpartijdig beschouwd zou het dan zelfs mogelijk zijn dat een rechter niet durfde te beslissen.

Voor alles dient men zich rekenschap te geven van de aard van dit plagiaat. De normale persoon die de pen voert, de dichter in het bijzonder, kan een eerlijk mens geacht worden, met een ontwikkeld bewustzijn en voldoende kennis van de geldende zedelijke wetten. Hij zal zich niet vergrijpen aan de eigendom en aan onrechtmatige toeëigening maakt hij zich zelden schuldig. Hij onderscheidt zich van anderen door een sterke aandrift tot voortbrenging met het geschreven woord, waartoe hij op de normale wijze put uit zijn eigen ervaring en zijn eigen begrip. Gewoonlijk stelt hij ook belang in de pennevruchten van anderen en indien hij deze voldoende begrijpt zal hij in staat zijn voor zijn produktie ook hiervan gebruik te maken. Dat hij dit niet doet, komt bovenal omdat zijn vermogen van onderscheid hem zegt dat het even ongeoorloofd is als het betalen uit andermans beurs, het dragen van andermans hoed. Het zou misdadig plagiaat zijn in de rauwste vorm, gelijk aan roof. Wel zijn er gevallen, waarin het iedere schrijver vergund is gebruik te maken van niet door hemzelf voortgebrachte schriftuur, zoals de bijbel, de klassieken en dergelijke, die gemeengoed beschouwd worden, zodat er aan geen enkele persoon schade wordt berokkend. En indien een schrijver, aldus doende, niet eens vermeldt aan wie hij zijn fraaie taal ontleent, treft de blaam, mocht zij erop volgen, niet hem maar de lezer, die onkundig is van publiek plagiaat.

Anders staat het met het plagiaat dat voortkomt uit een speling van de geest, om niet te spreken van afwijking. Als voorbeeld hiervan moge dienen hetgeen Dorus Bal overkwam, een bekend letterkundige in zijn tijd, die op zijn dertigste jaar begon zichzelf

[p. 519]

na te schrijven en op zijn zeventigste anderen. Zijn geest was gedurig zo overvol, dat hij nooit tijd vond alles wat daar naar uiting drong, op te schrijven en in die overdaad verward gerakend schreef hij dikwijls iets wat hij reeds geschreven had. Dit was nog maar zelfplagiaat. Bovendien las en bewonderde hij talloze gedichten, die zich vasthechtten in zijn geheugen. Dit geheugen verliet hem op een avond en bleef jaren van hem weg. Toen het terugkeerde meende Dorus Bal dat de verzen, die hij er van lieverlede in ontdekte, alle door zijn eigen geest gevormd waren. Om in een boordevol pakhuis de weg te weten, alle goederen te herkennen en aan te wijzen, welke reizigers er zekere waren hebben achtergelaten, moet men een glashelder oordeel hebben, zonder het minste spoor van geheugenstoornis. Een onderzoek naar de hoeveelheid van andermans geestelijke eigendom aanwezig in de boedel van de grootste dichters is nog niet ingesteld, misschien kan het ook alleen door een werktuig gedaan worden, want de scherpste criticus zou verdwalen onder de ineenvloeiende schakeringen van reminiscenties. De naschrijverij van Dorus Bal noemde men pathologisch plagiaat wegens de stoornis in zijn onderscheidingsvermogen. Het is te betwijfelen of er één pen bestaat die, lang genoeg gehanteerd, niet te eniger tijd tot een zekere mate van deze ziekelijkheid zou voeren.

Het plagiaat van Gent zou vermoedelijk tot deze klasse gerekend mogen worden indien het lied, waarvan sprake, door een individu was voortgebracht.

Wij zijn gewoon een gedicht te houden voor het werkstuk van een persoon, die er meestal zijn naam onder zet. Er bestaat echter veel poëzie van dichters wier namen wij niet kennen. En een groot deel hiervan, vooral de epische poëzie, ontstond niet uit één enkele geest, maar werd aangevuld, gewijzigd, voortgezet door opvolgende dichtverwanten van de eerste zanger. Ook veel lyrisch en humoristisch volksdicht vond zijn oorsprong in zulke meerhoofdige produktie. Wanneer op een feest de bezieling vaardig werd stond er een man op, die een of twee versregels zeide, een tweede vulde ze aan, een ander vervolgde en zo werd in een kring een nieuw lied gemaakt. In Italië kan men nog heden op een avond drie, vier jongelieden te zamen zien, om beurten een vers verzinnend over een voorval van de dag, en wie er het knapst in is maakt gewoonlijk het refrein, dat gezongen wordt op een melodie die hun invalt. Dan is er weer een

[p. 520]

lied uit het volk geboren, een straatlied zoals het heet. De meeste straatliederen komen van een veelvoudige auteur, althans die strofen ervan welke in een zeker seizoen een ieder, vatbaar voor zulke poëzie, kent en zingt.

Bedenkt men dat de auteurs van een straatlied ongeletterden zijn, soms analfabeten, dan is het een merkwaardig verschijnsel dat er ook onder hen een soort plagiaat voorkomt. Ongetwijfeld is dit onbewust. Men zou het occult plagiaat kunnen noemen. Mogelijk werd het thema hun medegedeeld door iemand die het reeds verschenen lied gehoord had, misschien de melodie erbij en misschien zelfs enkele woorden, maar dit verklaart nog niet de schier feilloze nabootsing. Het is bekend dat gedachten bij verschillende geesten en op verschillende plaatsen tot uiting kunnen komen, maar als het twee gedichten betreft moet een van beide nagevolgd zijn omdat wij moeilijk kunnen geloven dat twee zulke samengestelde stukken, bijna gelijk aan elkander, juist op hetzelfde stipje van de tijd zouden ontstaan, nog wel in drie, vier breinen op deze plaats, in drie, vier op gene.

Het zij toegegeven dat het hier genoemde lied voor menigeen niet belangrijk genoeg kan schijnen om het tot onderwerp van een twistzaak te maken. Maar zonder onbelangrijkheden zouden er heel wat minder twistzaken bestaan en heel wat minder woorden geschreven worden.

Het lied dateert, voor zover men het kon nasporen, van omstreeks 1890, in welk jaar ettelijke getuigen het in Amsterdam gehoord en gezongen hebben. Een van hen geeft daarvan het volgend relaas:

De paraplu is tegenwoordig niet veel in zwang, maar in mijn jongensjaren stond zij hoog in eer bij armen en bij rijken. Jongelui hadden er gewoonlijk geen en aangezien Macintosh de regenjas nog niet had uitgevonden werden wij bij stortregen erg nat en keken met afgunst naar de statig voorbijgaande paraplu's. Ja, statig waren zij, zowel de zijden stadsparaplu's als de zware buitenmansparaplu's, en alle minstens tweemaal de omvang van een hedendaagse herenparaplu. Sommige, makkelijk te herkennen als behorend tot de boerenstand, waren eigenlijk voor twee personen bedoeld, voor echtparen om 's zondags droog naar de kerk te gaan. Ik heb dikwijls zo'n paraplu van onze meid mogen gebruiken, ik mag nu wel bekennen dat het niet altijd was uit voorzorg tegen de regen. Als je op een natte dag wandelde, hetzij

[p. 521]

het water maar druilerig viel, hetzij in stortvloed, kreeg je onder de beschutting van een grote koepel, laag over het hoofd gedragen, een romantisch gevoel en het deed je goed dat niemand je gezicht kon zien, terwijl je toch buiten liep. Dan werden er allerlei dromen wakker, vooral in zo'n heerlijk groen laantje van 't Vondelpark en je vergat wel de paraplu neer te doen als het allang niet meer regende.

Daarom kon ik mij zo levendig dat paar voorstellen dat op een dag in oktober, langs de wal van het Damrak ging, dat toen nog niet gedempt was. Het had hard geregend, maar de zon scheen weer uit een blauwe hemel met grijze wolken boven de natte daken. Ik heb ze zelf gezien, daar bij de Langebrug, onder de grote paraplu, twee mansbenen, klaarblijkelijk van een boerenjongen en twee laarsjes onder een opgeslagen rok, de paraplu diep over de schouders. Ook andere jongens zagen ze en niet alleen hadden ze opgemerkt dat het zonderling was in dit mooie herfstweer met een opgezette paraplu te lopen, maar ook dat er iets opvallends was aan de twee gestalten, de ene met de arm om de andere. Soms weifelden zij of zij voort zouden gaan, soms stonden zij stil, nog dichter bij elkaar. En ik was niet de enige die de verscholen romantiek begreep. Het was een smidsjongen die riep: Mijn hartje gaat van rikke-tikke-tik... Om ze niet aan het schrikken te maken, riep hij het achter de hand, als een grap voor een paar van zijn soort. Een lange jongen, met een mand op de rug, riep luid en hoog: Wat zal er nu gebeuren?... En voor wij aan de beurs kwamen was de derde regel erbij, was het couplet er en werd het gezongen:

Mijn hartje gaat van rikke-tikke-tik,
wat zal er nu gebeuren
onder deze paraplu
zeg, wat gebeurt daar nu...

In de drukte van de Dam had het boerenpaartje de paraplu neergedaan en het voorval was daarmee uit. Ik liep zelf met het deuntje in mijn hoofd naar huis en als mij toen gevraagd was wat er onder die paraplu gebeurd kon zijn had ik het wel kunnen zeggen, maar ik denk dat ik er toen een kleur bij had gekregen.

Als merkwaardigheid moet ik hier bijvoegen dat het lied pas in het voorjaar algemeen werd, ik heb goede reden mij dat te

[p. 522]

herinneren omdat ik in die dagen dikwijls met iemand, die ik aardig vond, onder een paraplu wandelde. Dan hoorden wij tot vervelens toe dat lied achter ons. In de winter, die koud was, werd het niet gehoord.

Uit dit relaas blijkt het ontstaan van dit liedje met de datum erbij. Het is waarschijnlijk de oorspronkelijke tekst. Een intelligent beoordelaar zal bij vergelijking met de Gentse lezing het verschil opmerken. Deze luidt:

En de liefde komt zo dapper aan,
en wat gaat er daar gebeuren
onder dienen paraplu
sakkerdenon-de-ju...

Uit het voornaamwoord ‘dienen’ blijkt dat deze liedmakers de paraplu niet van nabij hebben aanschouwd; het klinkt of zij zeggen wilden: onder dienen Amsterdamsen paraplu.

Dit mag voldoende zijn om hier van meerhoofdig plagiaat te spreken, zij het met de nuance: occult. Doch er is meer. Een ieder begrijpt, dat er geen Amsterdamse toeschouwers, ook al zijn zij ruw, ook al zijn zij onervaren als leerjongens gemeenlijk zijn, bij het zien van een paartje in de aangeduide romantische omstandigheden een vloek, zelfs niet een op Vlaamse wijs verbasterde zouden laten horen. Er is verschil tussen de steden, Gent was omtrent die tijd een stad van katoenspinsters, Amsterdam van kaarsepitten. Daar schuilt heel het verschil. Het voorval had hier plaatsgevonden en de kaarsepitten reageerden erop naar hun aard, droogjes leuk en medevoelend. Had het te Gent plaatsgevonden dan waren er krachtiger woorden dan sakkerdenon gebezigd. Al is het volk daar misschien zanglustiger dan hier, te Gent is het plagiaat gepleegd en men is geneigd er de stad zelf verantwoordelijk voor te stellen.

Ten overvloede vergelijke men de annotatie van de bekende Vankenhove: ‘Waar men enerzijds een jong, gezond man, anderzijds een flink, prettig meisje samenbrengt, is maar een nietigheid, een toeval nodig om de toenadering teweeg te brengen... en, eens de liefde aangekomen, gaat de rest vanzelf’ - met het boven medegedeeld verslag. Het een is de reproduktie, het ander de schilderij.

En hiermede is, naar gehoopt mag worden, weder in een geval van plagiaat recht gedaan.