Verzameld werk. Deel 6

[p. 502]

De man met het oog

Het kan zijn dat hij bij de geboorte iets had meegekregen dat in deze wereld nooit bestaan had, het kan zijn dat het een eigenschap was in iedere mens aanwezig, maar tot dusver niet ontgonnen. Misschien ook was het de wijze waarop een gewone gave door hem gebruikt werd. Geluk heeft hij er niet mee gehad, goed heeft hij er niet mee gedaan en kwaad, zoals men vreesde, evenmin.

Er werd zo veel van hem verteld dat het moeilijk was een verstaanbare waarheid daarin te ontdekken. Toen hij nog een kind was merkten zijn ouders iets vreemds op in zijn ogen. De vader, de vrienden, de buren meenden dat het wel een gebrek zou zijn, loensheid of kortzichtigheid, een ongemak dat bij de groei hersteld zou worden. Maar zijn moeder geloofde van den beginne dat het iets anders moest zijn. Het linkeroog keek gewoon zoals bij andere kinderen. Het rechter scheen er niet bij te passen. Als zij het wel beschouwde vond zij dat het iets kleiner was, terwijl het, als zij alleen in de pupil keek, groter was, omgeven van donkerder blauw. Het was toen de jongen opgroeide voornamelijk die kleur waarop de mensen letten, een tint van blauw die men bij velerlei andere vergeleek zonder de juiste te vinden, vermoedelijk omdat zij niet bestendig was. En hoewel de kleur altijd bewondering wekte had toch een ieder bij het eerste gezicht de neiging zich af te keren van de blik. De schoolgenoten riepen hem uit de verte na, maar zij lieten hem alleen, de meesters deden hem zelden een vraag. Hij zat ernstig, met de ogen neergeslagen en een ieder begreep dat hij niet dom was.

Eerst in zijn jongelingsjaren ontstonden de geruchten over zijn geheimzinnigheid. Het was een oud stadje met vele kerken, te veel voor het aantal inwoners, een van die rustende stadjes waar alles verwelkt en vergeten scheen en alleen de oude mensen nog van een levendige tijd konden vertellen. Die het vruchtbaarste deel van het leven behoorden te genieten en de jongeren zag men achter de vensters staren, lusteloos slenteren van de ene naar de andere straat of op de banken van de stadswal zitten, zwijgend,

[p. 503]

met blikken van gepeins naar de groene bossen en de verte. De vreemdeling die hier mocht komen kreeg de indruk, dat een ieder in verwachting leefde van een toekomst al naar een ieders wens, dat er veel begeerd werd en niets gedaan. Waar veel onvoldane wensen leefden werd ook veel verborgen gehouden, dat wisten daar alle mensen van elkander.

De wijze waarop de jonge Hadelo door de stad ging in zijn tijd van onrust trok de aandacht. Het was eerder sluipen, zeer snel, zonder geluid van de voeten, het gelaat voorovergebogen, een bleek ovaal met twee plekken van gesloten oogleden onder de wenkbrauwen. Altijd zag men hem plotseling, een hoek omgaand, het marktplein oversteken, en als men zich omwendde was hij weer ver.

In deze tijd begon men van het oog te spreken. Een kind kwam huilend thuis en vertelde dat hij haar had geroepen en gezegd dat zij een stuiver had weggenomen uit de kast, hetgeen zij ook bekende, maar hoe kon hij het weten? Het gebeurde vaker dat kinderen ophielden met hun spel, in troepjes weglopend wanneer zij hem ontwaarden, en naar de reden gevraagd zeiden zij dat zij bang waren voor het oog dat alles zag. Onder de vrouwen kwam er spoedig iemand op de gedachte aan het kwade oog, sommige herinnerden zich hoe men zich daartegen behoeden kon met een blauw steentje of een stukje koehoorn in de zak gedragen. De vrouwen vooral begonnen meer op hem te letten, elkander vragend wat het kon zijn dat de kinderen vrees aanjoeg. Zij zagen toen de kleur van het ene oog, als lavendelbloem, als korenbloem, als lazuursteen, met iets purper als distelbloem. Maar sommigen zagen geen kleur, alleen een vonk, een diepte. En enkelen zwegen, niet wetend wat zij gezien hadden.

Het was bekend dat er meisjes voor het venster zaten te wachten dat de jonge Hadelo voorbij zou gaan. Men wist ook van getrouwde vrouwen die hun bezigheid onderbraken om uit nieuwsgierigheid rechts en links te kijken in de straat. Hij vervulde meer gedachten dan een jongen van zijn leeftijd gewoonlijk doet. Maar na een lente verflauwde de aandacht omdat hij vroeg de poort uitging en door de bossen dwaalde.

Aan het leren van een ambacht was in die stad, waar weinig werd gehandeld, geen behoefte. Maar toen de sneeuw gesmolten was en de bomen opnieuw ontloken merkte men de bekwaamheid op van Hadelo, die nu met een vrolijk aangezicht door de

[p. 504]

straten ging, hier aankloppend om het werk van de timmerman te doen, daar dat van de kuiper of van de slotenmaker, soms met een kruiwagen om koopwaar aan te bieden. Men verwonderde zich hoe hij zo vaardig was geworden met verschillend handwerk en wie hem ernaar vroeg kreeg met een lach ten antwoord dat alles gemakkelijk was voor ieder die met een helder oog keek. Waar men hem binnenriep ontdekte hij meer gebreken aan de woning of het huisraad dan men kende en met vlugge hand toonde hij hoe ze terstond verholpen werden. In vele huizen was hij toen welkom, naar men zeide wegens zijn hulpvaardigheid. Maar wanneer men hem daarvoor prees en dankte ging de vrolijkheid van zijn gezicht. De persoon, die hij dan aankeek, herkende die bijzondere kleur en kreeg een gevoel van gelogen te hebben en betrapt te zijn, erger nog, het gevoel van schaamte over openbaar bedrog. Het was niet om zijn hulpvaardigheid dat men hem binnenriep. Het werd vaak opgemerkt dat iemand, die met hem stond te praten, plotseling bloosde en zich van hem afwendde. En die zuchtte dan zodra hij vertrokken was, zeggend dat hij Hadelo toch niet vertrouwde, want hij had iets in het oog zo vlijmend als een naald, dat binnendrong en koud maakte. Men sprak weer veel over hem, wat het zijn kon dat zo veel mensen zich onbehagelijk voelden in zijn aanwezigheid, hoewel hij toch altijd vriendelijk en bescheiden was. Het kwade oog werd wel eens genoemd, maar een ieder gaf toe dat het immers een bijgeloof moest zijn.

Hadelo bleef een vreemd karakter in de stad. Geen enkel werd vertrouwelijk met hem en vrienden, zoals alle jonge mannen, had hij niet, hoewel het aan hem niet lag en hij gezelschap eerder zocht dan meed. Nieuwsgierigheid was het enige dat de mensen in de omgang dreef, beurtelings de vrees voor iets onbekends die hen terug deed deinzen, de zucht naar de zonderlinge gewaarwording die naar zijn aanwezigheid deed verlangen.

Hij werd een eenzame. Toen zijn ouders gestorven waren, ging hij wonen in een alleenstaand vervallen huisje onder de bomen van het bolwerk. Behalve voor een karweitje voor het dagelijks brood, werd hij van lieverlede minder op straat gezien.

Hadelo was omstreeks dertig jaar toen twee mensen hem nader leerden kennen, een man en een vrouw, en hetgeen zij van hem vertelden, hoe weinig ook, bracht huivering teweeg, angst en woede daarna.

[p. 505]

De man was een heer van het kapittel, die hem bezocht uit menslievendheid. Enige keren had hij hem opgemerkt in een kerk waar geen dienst meer werd gedaan, geknield met tranen op de wangen voor een ledig altaar en daar hij hem vertroosting wilde brengen, ging hij naar zijn woning. Hadelo ontving hem stil, onderdanig, luisterend, de blik recht op hem gevestigd. En dit was ongeveer wat hij hem bij het eerste bezoek ten antwoord gaf, althans wat de kapittelheer ervan mededeelde: Eerwaarde heer, ik dank u voor het medelijden. Troost hebben wij beiden nodig, gij zowel als ik, maar ik ben onwaardig om die te geven. Klein ben ik en zwak midden in de eindeloze ellendigheid. Duizendmaal heb ik in de kerk van onze verdorvenheid horen spreken, maar duizendmaal erger is wat ik zie. Ik ben geboren met een vloek. Dat zijn wij allen, maar de mijne zwaarder dan van een ander. De gewone sterveling kan tenminste zijn lot vergeten, wanneer hij de ene dag de droevigheid ervan beseft, schijnt zij hem de dag daarna een benauwde droom geweest, en hij gaat voort met leugen en onrecht zonder dat het hem deert. Maar ik ben geschapen met een oog dat voortdurend ziet. Laat een man spreken van mensenliefde, van waarheid, van vertrouwen, dit oog ziet dat hij aan zijn eten denkt, en was het dat nog maar alleen. Wat ik in onze stad gezien heb, eerwaarde, zijn gruwelen buiten uw begrip. Hoe kunt gij mij de troost daarvoor dan geven?

De kapittelheer, menend dat verdriet zijn verstand verbijsterde, bezocht hem nog enige keren en sprak van de barmhartigheid die van alle zonden reinigt. Mijn vriend, zeide hij, biecht in ootmoed en alles zal u vergeven worden. Vele troostrijke woorden sprak hij. Maar onder het spreken zag hij dat het oog van Hadelo naderde en groter werd, een vrees bekroop hem, dat er in de diepten van die blik een waanzin lag. Hij hoorde de stem ver van zijn oren, maar hij verstond niet, hij werd vervuld van angst voor dat oog dat naderde, naderde en in hem binnenkwam. En plotseling merkte hij dat hij buiten onder een boom stond, Hadelo nederig voor hem, die zeide: Hoe wilt gij troosten als gij bang zijt? Hij zeide nog andere dingen, die de kapittelheer vergeten had, maar hij had de overtuiging dat de man in het binnenste zwart van zonden was.

Toen hij ervan gesproken had, was het drie dagen stil in de stad, of er in ieder huis een dode lag. In de kerken werd veel

[p. 506]

gezucht en gejammerd. Niemand durfde langs het bolwerk gaan.

Kort daarna hoorde men wat een vrouw van hem vertelde, die gedurende enige weken dagelijks in zijn woning kwam en wanneer zij terugkeerde stonden de mensen te wachten om te horen wat hij haar gezegd had. Niemand begreep wat haar dreef hem te bezoeken, want nieuwsgierigheid alleen kon het niet zijn. De laster beweerde wel dat zij zoals de heksen, verliefd op de duivel was, maar dat werd niet geloofd.

De eerste maal kwam zij in de lucht starend, met een vreemde glimlach van zijn huis. Toen een groepje haar staande hield en naar die man met het oog vroeg, antwoordde zij: Neen, bang ben ik niet geweest. Hij verdient eerder medelijden, het was verdrietig hem te horen zeggen dat hij geen lust had lang in deze wereld te blijven, omdat hij niets dan narigheid ziet. Wat hij van sommige mensen vertelde zal ik maar voor mij houden, jullie zouden niet geloven dat er zulke laaghartigen in ons midden zijn. Die man ziet alle geheimen, ook die wij voor onszelf verborgen houden en het liefst vergeten.

Meer wilde zij niet zeggen, maar men merkte op dat zij de omgang met sommige personen vermeed, dat andere schuw en achterdochtig werden. Men hoorde van mensen die met de zakdoek voor het gezicht dagelijks ter biecht gingen.

Andere keren ontmoetten de nieuwsgierigen die vrouw in een zonderlinge verwarring, zodat zij onbegrijpelijke dingen zeide. Zij sprak van diefstal, van trouwbreuk, van moord, zij noemde namen en liep dreigend weg. Er werd gefluisterd over oude misdaden, onopgehelderd en lang vergeten. Het gerucht ging al dat de overheid beraadslaagde hoe de duivelskunstenaar gestraft moest worden en 's avonds in donker stonden mensen samengeschoold, mompelend met vervloeking. Een groot donker oog stond voor iedereen, staarde in ieder hart. De angst sloeg in verkropte woede over.

En eens zagen degenen die haar wachtten de vrouw gillend de straat afkomen, als een waanzinnige sloeg zij en trok zich bij de haren, schreeuwend: Duivels zijn wij, vals gebroed, ja, om te vermorzelen. Zij werd naar haar huis gevoerd, waar men haar hoorde jammeren: Het oog kan alles in mij zien.

Die avond werd de woning van Hadelo tot de grond geslagen.

[p. 507]

Hemzelf vond men niet onder het puin, maar een ieder in die razende menigte zocht in het duister, schrok en zag het oog dat staarde.