Verzameld werk. Deel 6

[p. 449]

De man van alle standen

Hier volgt een verhaal over Justus gelijk het werd medegedeeld door een bejaard en rechtvaardig heer.

Men zou zeggen dat het een gemak is en aangenaam als men het talent bezit om te gaan met mensen van allerlei slag en zich op zijn plaats te voelen bij keizer en bij kruier, bij welgeboren, bij hooggeleerd, bij straatarm, schatrijk, stokoud, piepjong, goed of kwaad. Aanzien en voordeel verschaft die gave inderdaad. Met hetgeen men van de mindere leert kan men de meerdere wijzer maken, die er zeker loon voor geeft, terwijl de afschijn van de meerdere nog voor het oog van de mindere wordt gedragen. Maar ook is het waar dat zulk een gave lasten met zich brengt die zwaarder kunnen wegen dan alle voordeel en genoegen.

Justus geloofde dat, aangezien alle mensen gelijk geboren waren, het gemakkelijk moest zijn met alle op goede voet te staan en hij trad een ieder met gemoedelijkheid tegen of het zijn gelijke was. De enige met wie hij niet overweg kon was zijn vader, een bemiddeld en achtenswaardig Hollander, die weinig goeds in hem zag, integendeel veel in hem te gispen had en hem nonsens noemde, hetgeen de jonge man weleens verdroot zodat hij zich ongepast gedroeg. Het is vreemd, maar men ziet het meer dat iemand buitenshuis een beminnelijk persoon kan zijn terwijl zijn naaste verwanten niets van hem te prijzen vinden. Zijn vader gaf hem geld op voorwaarde dat hij elders in de wereld van zijn gave profiteerde en van die dag voerde het leven hem door hoogten en door laagten, waar hij mensen van duizenderlei schakering ontmoette met wie hij vriendelijk omging zonder veel onderscheid te zien of te maken.

Daar hij voor een ieder een luchtig woord had, won hij zich in Parijs vele vrienden, wier genegenheid op de proef gesteld werd en deugdelijk bleek, nadat de laatste stuiver was heengegaan. Toen hij, in hetzelfde restaurant waar hij als heer gezeten had, de dienstrok droeg, trok hij door zijn houding, voorkomend doch niet onderdanig, familiaar doch niet vrijpostig, meer

[p. 450]

de aandacht dan de patroon. De schoonste dames en de rijkste edelen, grootvorsten, burggraven, ook de beroemdste kunstenaars lieten zich gaarne door Justus bedienen, hem toelachend en roepend, dat zijn kwinkslagen onbetaalbaar waren. Het was Justus, die het restaurant de faam bezorgde, zodat er gedrang ontstond. Een ieder wilde van hem horen, dat de mens, tweebenig, ongevederd schepsel, eigenlijk van geen ander soortgenoot verschilde. Er werd verteld, dat een miljonair eens vijf francs van hem leende en dat Justus dit heel gewoon vond.

Zijn vrienden, vernomen hebbende van zijn voorspoed, bezochten hem op een avond in dit restaurant, waar zij zich aan enige tafeltjes plaatsten en spijzen bestelden. Hoewel zij tot geen bepaalde stand behoorden, meende de patroon naar hun voorkomen te mogen beslissen dat zij geen gewenste gasten waren en toen de voldoening der rekening uitgesteld moest worden, bediende hij zich van ondoordachte taal, welke ietwat luidruchtig beantwoord werd. Er brak een karaf, er viel een klap, de eerste in dit restaurant. Een geleerde en een maarschalk mengden zich in het geschil, ook enige voorname dames, doch eerst toen Justus met zijn optimistische redenen een ieder kon overtuigen, dat de vrienden ondanks de nederigheid hunner beroepen, van schoenpoetser, van orgeldraaier, van humorist, ondanks de matigheid hunner fortuinen volkomen fatsoenlijk waren gelijk de andere aanwezigen, reikten allen elkaar de hand en volgde er zelfs onder het klinken der glazen een soort verbroedering. De uitspraak van Justus de bediende, dat de mensen van hetzelfde bloed waren en derhalve niet aan de verschillen van de stand behoorden te hechten, vond zo veel bijval, dat een prins hem omarmde. Men begrijpt, dat iemand, die zich zo populair wist te maken niet lang ondergeschikt behoefde te blijven. De patroon was de eerste die dat inzag.

Justus werd eveneens patroon, maar van een veel groter restaurant, bijna geheel van glas, waar allen, die wilden binnentreden, gelijkelijk op beleefde en joviale behandeling konden rekenen en zonder onderscheid van stand dezelfde prijzen konden betalen. Slechts onverbeterlijke mopperaars noemden dit nieuwlichterij en nonsens. Van de eerste dag echter bleek dat het hier gehuldigd beginsel van de gelijkheid voor alle standen bij brede lagen der bevolking instemming vond en men zag dan ook van de morgen tot de avond alle zalen propvol met bezoekers van

[p. 451]

diverse pluimage, van uiteenlopende overtuigingen in de politiek zowel als in de moraal, van tegengestelde levensbeschouwingen; men zag er de bescheiden neringdoende nevens de machtige financier, de pronkzuchtige hoveling, de ernstige zendeling naast de zedige huisnaaister, de gemoedelijke besteedster, allen met gezichten waarop de voldaanheid straalde. En geen wonder dat zij zich tevreden voelden! Buiten dit spijshuis mocht de een gebieden of vermanen, de ander met de hoed in de hand of de ogen ternedergeslagen staan wegens het verschil in rang, hier aan de heldere tafels, bij de eendere gerechten, opgediend zonder onderscheid van hoeveelheid of smaak, bij de bejegening van Justus en zijn medewerkers die allen, hetzij oud of jong, nederig of verheven, met dezelfde hoffelijke buiging en dezelfde beminnelijke glimlach op hun gemak plaatsten, gevoelden de mensen zich in natuurlijke gelijkheid zo blijde als kinderen. Men kon met recht hier spreken van de ideale broederschap, dank zij de welmenende Justus die, zelf argeloos en eenvoudig, bij iedereen het gevoel verwekte dat men een waarachtig braaf mens kan zijn, hoe de Voorzienigheid ook over het uiterlijk en over de omstandigheden heeft beschikt: of men welgemaakt ofwel gebrekkig ter wereld is gekomen, onnozel of vernuftig, of men met een aanzienlijke dan wel een bescheiden plaats is bedeeld, met belangrijk dan wel zonder enigerlei bezit.

In die dagen, toen Jansen kortweg Jansen heette indien hij een pet droeg, doch mijnheer genoemd werd met een hoed, toen men als een knipmes boog voor de burgemeester, doch de straatveger nauwelijks aankeek, was deze aanvaarding van de gelijkheid, in de daad en niet slechts in het beginsel, te achten als een grote vordering der beschaving. Vandaar dat behoudzuchtigen spraken van nieuwlichterij.

Helaas dat het schimpend woord nonsens, eveneens door hen gebezigd, door de uitkomst enigermate moest gebillijkt worden.

Justus had, gelijk men gemeenlijk bij idealisten vindt, bij zijn beschouwingen over de gelijkheid alleen gedacht aan de goede eigenschappen der menselijke natuur. Wellicht ook had hij te ver doorgedacht en had zijn bespiegeling hem tot overdreven inzichten gevoerd waarin hij de tegenstelling van goed en kwaad uit het oog verloor. Te begrijpen zou dit zeker zijn, daar hij immers in de gouden dagen van het restaurant, toen zijn gasten zich nog volkomen gelukkig voelden in hun pas ontdekte

[p. 452]

gelijkheid, louter edele en lieflijke eigenschappen in hen had waargenomen.

Helaas dat de ongerepte naam van het restaurant de l'Egalité zo spoedig besmet moest worden door de onwaardige neigingen, welke men bij sommige mensen vaak nauw gestrengeld ziet met de ingeboren zucht tot het goede. Hoevelen waren er toentertijde die, in de jeugd gebrek geleden hebbende aan de rechte leiding of wel op rijpere leeftijd door onverstand verdwalende, het moreel besef verwaarloosden, dat ieder gezond persoon door de samenleving als het ware vanzelf werd bijgebracht. Ongetwijfeld kon men voor zulke verdoolden, de oorzaken en de beweegredenen kennende, een verontschuldiging aanvoeren, doch men vergete niet, dat geen duizend verontschuldigingen de verkeerde daden ongedaan kunnen maken.

Degenen onder de gasten, die het slechte wilden, vonden in het restaurant een gunstig gebied voor hun duistere bedoelingen en in het goedgelovig hart van onze Justus een gewillige prooi. Eerst was het een gemakzuchtige, schuw van de arbeid, die zijn dagelijkse spijs bij hem borgde. Instede van hem te vermanen moedigde Justus hem daartoe ook aan met zijn hoogst betwistbare uitspraak dat een ieder, hoe ook geschapen, zijn volle recht op brood had. Deze nietsnut, wiens euvel nochtans niet erger dan de luiheid was, leidde weldra enigen van zijn gelijken hier binnen, of, om nauwkeuriger te zijn, van zijn minderen. Het duurde niet lang eer een der gasten, gelukkig een zeer welgesteld heer, in de zak tastende zijn beurs miste en die eigen avond bleek dat twee kostelijke zijden hoeden, aan andere gasten toebehorende, verwisseld waren voor hoofddeksels van kaal en verschoten vilt. Justus begreep het niet, hij schreef het toe aan verstrooidheid. Er viel echter aan goede trouw niet meer te denken toen men vernam dat een wandelstok met een gouden knop vervangen was door een veedrijversknuppel. Het is bekend dat de ondeugd de ondeugd aantrekt sneller dan de deugd het met de deugd vermag te doen en men zag het dus gebeuren dat in de aangename zalen, steeds onder het voorwendsel van de gelijkheid, de zonderlingste karakters hun intrede deden en zich vrijmoedig afgaven met de eerzame gasten. Ooggetuigen hebben medegedeeld hoe soms een groep van tien of twaalf mannen binnentrad en zich verspreidde, twee bij twee hun plaatsen innemende bij de andere heren en hoe er dan na korte wijl met de

[p. 453]

kaarten werd gespeeld, Justus daarbij toeschouwende met een lach van voldoening. Binnen de maand werd het restaurant de verzamelplaats voor vogels van inderdaad diverse pluimage. Dat zich daaronder zakkenrollers en gauwdieven bevonden, viel zelfs door Justus niet meer te betwijfelen, hoewel hij nog steeds de wandaden van zulk geboefte, zo niet verdedigde, dan toch vergoelijkte met beroep op zijn stelregel van gelijkheid voor alle standen. Justus had zelf het besef der moraal verloren. Men oordele zelf naar een zijner uitspraken, die luidde: Het beroep van zakkenroller is niet aanzienlijk omdat het geldmaken beoogt, maar als beroep verschilt het niet veel van andere geldmakerij.

Hoezeer vergiste hij zich hierin. In het gezelschap der oneerlijken trokken weldra andere wettelozen binnen, muntvervalsers, flessentrekkers en hoe zulk ontuig verder genoemd mag worden, met het redelijk gevolg dat ten leste de fatsoenlijke lieden dit restaurant vermeden. In die tijd echter wist de samenleving zich te doen eerbiedigen. Nauwelijks toch had de laatste te goeder faam bekendstaande burger l'Egalité de rug toegewend of de dienaars van het gerecht verschenen hier. Toen zij ook Justus verdachten van strafbare handelingen en hem medevoerden, verbaasde hij zich zeer, vragend: Wat is er van de gelijkheid gebleven?

Men zegt dat hij nog vele lotgevallen beleefde, welke ten slotte zijn vader in het gelijk stelden toen de man hem een nonsens noemde.