Verzameld werk. Deel 6

[p. 424]

XXII

Wij moeten erkennen dat Jan en Klaartje niet het paar geworden zijn dat wij ons hadden voorgesteld, zoals zij nog voor de nedergang van hun leven de harmonie zouden hebben van vreugde aan schoonheid, vreugde aan kennis, en als jij niet sentimenteel was geweest hadden wij al lang gezegd: wij laten ze aan het lot en zien wat dat van ze maakt. Ik ben ook sentimenteel geweest, want ik hield van Jan van de dagen dat hij klein was, en daarom had ik tot gisteren de verwachting dat zij tenminste in hun ouderdom zouden zien wat de glans is aan de kroon van een madelief, al was het maar één toon zouden verstaan van de hemelse muziek. Bedorven zijn ze niet, ze hebben de oprechtheid van hun jeugd behouden. Dat ze gedurende hun groei van op en neer soms daalden tot de laagte waar schepsels van geringe ontwikkeling wonen, verontrustte mij niet, want er moest een stijging volgen. Je hebt het gezien, ze boden weerstand aan veel verleiding, tot zelfzucht, tot gemak en genot, tot ijdelheid en wansmaak, tot verzamelen van rijkdom. Daarna zwichtten ze en vervielen in de narigheden die uit die neigingen komen, wanbegrip, achterdocht, verbittering, kwellingen van de zorg en het berouw. Dan weerden zij zich en streefden hard om zich op te heffen en recht vooruit te gaan. Dat is de gang van een ieder die met een ziel begaafd is. Maar zij behielden de zuivere wil en daarom, al kwamen ze langzaam voort, al werd het laat in hun tijd, bleef ik voor ze hopen.

Toen kwam de eerste nederlaag, die gril van jouw Klaartje. Hoe oud was zij? Ze had zoons al met een lange broek. Tot haar geluk wekte de gril alleen een hartstocht voor het spel. De ongunst, die zij van Fortuna had, bracht winst voor Jan, want hij verloor zijn munten en hij kreeg besef van winst en van verlies. Hij werd besprongen van zorgen en vrezen en ook dat was nuttig voor hem, het opende zijn ogen voor de waarde van zijn bezit. En toen Klaartje overstelpt werd door Fortuna met meer goud dan zij kon dragen, werd zij verlost van de gril die haar betoverd had, zij begreep dat het spel met goud niet meer dan

[p. 425]

goud kon geven. En je maakte haar nederig in zelfverloochening, gereed voor de zuiverheid. Het was door jouw werk aan Klaartje dat ik de laatste tijd weer vertrouwen had, wij dachten ook dat de heks hoe langer hoe meer de macht verloor. Daarin hebben wij ons vergist. De tekenen waren gunstig dat Jan niet weer zou zwichten nadat hij zijn bedrieger had verdreven en werkte om zijn fouten te herstellen. Van jongs af had hij een afkeer van hem, maar jouw Klaartje, dat weet je zelf, werd van het begin aangetrokken door haar besluipster. Het is, zo lang ik mij herinner, altijd zo geweest dat de vrouwen gewilliger zijn voor tover en misleiding. En daarom had Klaartje een zwak voor het persoon dat als een schaduw naast haar stond, en daarom verjoeg zij haar niet. Die zwarte gedaante was het die er het ergste gif kwam strooien, zodat Jan het hete vocht van de woede naar het hoofd steeg, maar hoe zij het gedaan heeft weet ik niet. We hadden het moeten voorzien als je beter op Klaartje had gelet. Je bent niet waakzaam geweest, Titania, terwijl je toch wist dat de mensen omringd zijn van boze geesten die in de gedaanten van mensen wonen.

Mevrouw dacht dat hij nog meer zou zeggen, maar plotseling zweeg hij, stond op en liep heen en weer. Ook zij zweeg. Zij deed het doekje vaster om de hals en staarde voor zich. Maar zij moest spreken en zij sprak, zo plotseling dat het hem verraste.

Het is koud. Jij hebt het koud gemaakt met je woorden zonder zin. Je praat veel over de mensen, maar je begrijpt er nog minder van dan ik. Ze waren zeven jaar toen ze elkaar ontmoetten, dat is een tijd geleden en ze hebben nooit getwist. Zelfs toen zij van huis ging en lang wegbleef om te spelen werd hij niet kwaad, geen hard woord had hij erover te zeggen. Waarom werd hij nu opeens overrompeld door de razernij, juist nu zij zo licht als een vogeltje was geworden? waarom die verbijstering in zijn hoofd? Daar heb jij de schuld van, Oberon, niemand anders. Met je gewoonte van luchthartigheid heb je gedacht dat het genoeg was dat je hem als kind een paar kleine dingen gaf, eerlijkheid, zin voor maat, denkend dat al het andere er wel uitgroeien zou, een rechte man met blinkende ogen. Alsof hij niet maar een man was, die zo graag verkeerd groeit. Ik wist het wel, je bent nooit een leider geweest, niet van kinderen en niet van mensen, je bent zelf te onnozel en te onbezorgd. Als een goed tuinier had je voortdurend moeten opletten dat de valserds en lomperds niet

[p. 426]

alles bedierven, niet alleen die Selvergedaens, maar allerlei schepsels die dwarrelden om het paar, Sekeris, majoor, Boel en Kwintus, manschap dat aan lelijke dingen denkt en met hun gedachten de lucht daar in huis verontreinigt. Je had moeten zorgen dat Jan zindelijke vrienden had. Je bent slordig geweest, je hebt vergeten wat de dichter zegt, een edele boom gedijt niet in een onreine hoek. En nu zeg je dat wij verloren hebben, schaam je. Maar ik geef de moed niet op, ik heb mijn Fientje nog.

Met het gezicht naar de bladeren opgeheven liep hij heen en weer, mompelend, want zijn woorden waren niet voor haar: Zij werken met smetstof veel venijniger dan ik dacht. De onenigheid woekert voort zelfs in onze tuin.

In de iepeboom, die boven het dak uitstak, hoorde hij geroekel van duiven en toen hij daar het gezicht heen wendde ontwaarde hij Dina die, haar witte schort vastmakend, naar hen toekwam. Hij zag dat zij sneller liep dan in de laatste tijd haar gewoonte was en toen zij voor hen stond had zij een rode kleur. Zij wees en zeide opgewonden: Daar heb je ze. De brutaliteit om zomaar het hek in te komen.

Langs de muur van het huis verscheen de gestalte van mijnheer Selvergedaen, met hoge hoed, plechtig schrijdend, gevolgd door mevrouw en haar zwarte honden. Hij maakte een buiging, de hoed laag in de hand, en ging naast mijnheer Oberon zitten. Evenzo deed mevrouw Selvergedaen, met knikje en glimlachje, naast mevrouw. Het aangezicht van de donkere heer was gekrompen zodat er veel rimpeltjes op waren, zijn mond scheen groter geworden toen hij die opende en sprak.

Een woordje met u, zeide hij. Waarde heer, ik verneem dat u hetzelfde lot als mij ten deel is gevallen van die uit vocht en stof samengestelde vormen, zij hebben u de deur gewezen. Als wij de rekening maken zien wij dat ondank ons loon is. Wat hebben wij, u en uw dame, ik en de mijne, het echtpaar Morgenrood geleverd? U heeft de man een vaag begrip van een ideaal bijgebracht, een doel waar hij naar streven mocht, langs een pad dat volgens u geoorloofd was, een doel waar hij, als ik mij niet vergis, zo iets als schoonheid of wijsheid zou vinden, benevens enige deugden. Ik zal niet met u redetwisten over de waarde van zulke begrippen, ik wil zelfs veronderstellen dat het een mens zou lonen er gedurende zijn bestaan naar te zoeken, ja, dat het hoge

[p. 427]

doeleinden zijn. Maar dan zal u toegeven, mijnheer Oberon, dat het een dwaling is te menen dat iedere mens ernaar zou willen streven. U heeft niet veel minder ervaring dan ik, u moest weten hoe klein het aantal mensen is geweest, in alle tijden samengeteld, dat prijs stelde op een schoon, wijs en deugdzaam leven. En waarom, mijnheer? Daar weet u evengoed als ik het antwoord op. De proef met Jan Morgenrood heeft u weer een leerzaam voorbeeld gegeven. Hij had vertrouwen in u en toch volgde hij u niet, behalve wanneer het hem te pas kwam, hetgeen dom was. En welk resultaat heeft mevrouw bereikt met Klara Morgenrood? Geliefhebber in het pianospel, een weinig elegantie, een zelfverloochening met treurigheid. Het doet u genoegen dat ook ik en mevrouw Selvergedaen gefaald hebben, maar bedenk dat het geluk dat wij hun wilden geven, al kwam het niet met uw opvatting overeen, toch als geluk bedoeld was, een geluk dat ook eerder wordt aanvaard dan hetgeen u te bieden had. Een mensenleeftijd hebben wij ons best gedaan dat deze lieden het meeste genot van hun leven zouden smaken, het genot dat de ijdelheid, het eigenbelang en de zinnen geven. Wij zijn kwistig met de middelen geweest en geen moeite hebben wij ons bespaard. Het genot, dat wij hun boden, wensten zij evenmin als uw gaven. Dat was dom. Ik hoef u niet te zeggen dat de domheid van deze lieden de eerste reden was waarom hun leven vruchteloos is voorbijgegaan, waarom zij straks als ledige oudjes tegenover elkander zullen zitten, met onwetendheid op het gezicht. Leeg zoals hun vrienden en verwanten. De oude mevrouw die voor haar verscheiden nog quadrille riep. Sekeris en de majoor, die ieder aan een venster zitten te suffen over aandelen, in wat? over obligaties, van wat ook weer? Boel, die de rest van zijn dagen zal schelden op zijn landgenoten omdat zij hem niet herkozen hebben, voor wat ook weer? Appelaar, die geregeld duivenhokken timmert en weldoet, aan wie en waarom? Juffrouw Lena, die nog steeds mysteriën doorgrondt, juffrouw Alethea, die nog steeds echtelijk geluk verwacht. Leeg en dom, zoals hun buren rechts, hun buren links en aan de overkant, zoals allen in de stad, een kudde domkoppen.

De tweede reden, mijnheer, ligt bij u en uw mevrouw. Als u ons niet bestreden had en gehinderd met uw bemoeienis, zouden wij ongetwijfeld meer bereikt hebben en de Morgenroods hadden tenminste enig geluk gekend, al was dat dan uw gave

[p. 428]

niet. Maar alles wat wij deden werd door u beiden verstoord. U meent misschien dat u evenveel recht had op dit paar als wij, maar u vergist u. Ik had Jan Morgenrood al van school gehaald voor u hem had gezien, ik kende hem het eerst. Mevrouw Selvergedaen kwam al bij Klara in huis toen uw mevrouw nog in de blauwe hemel staarde. En als u het recht van de eerstkomende mocht betwisten kan ik het recht van de sterkste laten gelden. Ik ben sterker dan u en bereid het te bewijzen met een ander paar.

Over de Morgenroods zullen wij niet meer praten, die zijn mislukt en versleten en worden straks in een kuil geworpen. Laten wij de wedstrijd opnieuw beginnen met een koppel van de beste soort, hecht gemaakt, voorzien van meer intelligentie. De keuze kan ik u toevertrouwen. Ik begrijp dat u zich, na de nederlaag met de Morgenroods, zal inspannen om een mensenpaar te leiden naar het doel dat u bewondert, des te meer zal ik u eren als u ditmaal overwint. Ook wij zullen al onze kracht wijden om dit nieuwe paar het geluk te geven naar ons inzicht. Ik reik u de hand.

Mijnheer Selvergedaen en mevrouw strekten tegelijk de handen uit, hij voor mijnheer Oberon, zij voor mevrouw, en de honden kwispelden tegelijk. Mijnheer Oberon hield glimlachend de hand op om verschoond te zijn van geboden vrede en overeenkomst en hij sprak: Ik heb u altijd voor slim gehouden, niet voor verstandig. Anders had u kunnen weten dat er verschil bestaat. Ieder woord dat u spreekt heeft voor ons een andere betekenis, voor zover wij er iets van begrijpen, iedere kleur en iedere vorm die wij zien, kan u niet zien. Hoe zou dan een mens voor u dezelfde zijn als voor ons? Voor u is hij stof, voor ons een beminde van de goden, gevallen op deze aarde. Ik heb al te veel voor uw begrip gezegd. Wees zo goed met uw echtgenote en uw honden deze tuin te verlaten.

Toen hij opstond en wees met de hand scheen het mijnheer Selvergedaen dat hij groter was dan hijzelf, daarom stond ook hij op en verhief zich.

De hoogmoed zal u rouwen, zeide hij en mevrouw, zich over mevrouw Oberon buigend, fluisterde hard: Je zal ervan dromen, allebei, van berouw en angsten, dromen.