Verzameld werk. Deel 6

[p. 240]

Het drietal

Er doen zich moeilijkheden voor om dit geval behoorlijk te vertellen. Inderdaad is het niet door ieder verstand te vatten en bovendien eist de betamelijkheid dat men zich met enige aanduidingen vergenoegt. Het is niet zo vrolijk als het schijnen mag, noch zo afkeurenswaardig als de gestrenge zede wellicht oordeelt en dit wordt hier nadrukkelijk gezegd om blaam te voorkomen. Evenmin is het zo geheimzinnig als een nuchtere levensbeschouwing aanneemt.

Anastasia, afstammelinge van een Anatoolse koopman, maar echt Nederlands van bloed geworden, was zeventien jaar toen zij, in een uitspanning ergens in de duinen, kennis maakte met twee vrienden, twee neven, die Anton en Andries heetten, en van beide een even diepe indruk ontving. Van die dag bestond er een zielsband tussen het drietal.

Drie is een gewijd getal, maar aangezien ook twee dat is, ook een, zou menig geleerde man zich het hoofd niet willen breken met de vraag aan welk men de voorrang schenken moet. Genoeg zij dus, alle bespiegeling terzijde latend, de vermelding van het feit dat zich hier al in de jeugd van drie eerlijke harten de driehoek had gevormd, waaruit voor zo veel mensenlevens de moeiten spruiten.

Voor de vrienden was, zo zij meenden, de oplossing dra gevonden toen, door kruis of munt opwerpend, Anton op kruis zette en het lot deze zijde van het dubbeltje toonde. Zonder wrok, van ganser harte erkende Andries hem als de winnaar en gunde hem al de zegen welke de liefde hem mocht toebedelen. Anastasia evenwel leed maanden- en maandenlang de foltering van de twijfel. Hoe zij de blaadjes van margriet of roos ook telde en uittrok, het een voor Anton, het ander voor Andries, hoe zij ook mijmerde en zuchtte, zij raakte gedurig in de war en kon niet raden wie van de twee haar eigenlijk het naast aan het hart lag. Was het toeval dat op een schemeravond de een, en niet de ander, tegenover haar kwam zitten aan het open venster? dat juist toen het pianospel bij de buurman haar week maakte in het

[p. 241]

gemoed? Zij wist niet eens dat zij ja geantwoord had, maar toen hij vertrok bleek toch dat er iets beslist was, want haar vader zeide: Zeker kind, dat heb je goed gekozen, braaf is hij, ook welgesteld. Wat echter het hart van Anastasia betrof, dat had ook de ander kunnen kiezen. Nog in de bruidsjapon, van de kerk huiswaarts rijdende, vroeg zij Anton, de bruidegom, of hij zeker wist dat zij zich niet vergist had, maar hij stelde haar gerust.

Welnu, zij was dus Antons echtgenote. Men dwaalt evenwel als men denkt dat de drieknopige zielsband thans begon de verwarringen voort te brengen. Niets daarvan. Anton en Andries waren degelijke mannen, door en door fatsoenlijk, die zich stipt hielden aan de lotsbeschikking en vrienden bleven zonder hovaardij ter ene, zonder nijd ter andere zijde. Toen Anton erfde en een gezellig rentenier werd, toen Andries in zijn ambt geleidelijk bevorderd werd en in zijn taak bevrediging vond, gunden zij het elkander gaarne. Voor Anastasia gleden de dagen nog gemakkelijker, zij raakte eerst gewoon aan Anton, daarna verknocht.

Ja, verknocht aan hem werd zij in hoge mate. Hij was haar speelpop en haar afgod en, bij afwezigheid van kinderen, werd hij ook al haar ogenlust, haar enig troetelkind. De zilveren bruiloft hadden zij reeds gevierd toen nog altijd Anton de naam was waarmee zij ontwaakte, waarmee zij insliep. En zo veel werd de naam van Anton in huis gehoord, dat zelfs het binnenmeisje zich eens vergiste en hem zo toeriep. Altijd ook bleef Andries de trouwe, beminde gast die, lachend bij het binnenkomen, hartelijk deelde in hun geluk. Men ziet het, menig drietal geplaatst in gelijke omstandigheden zou hier ter lering mogen gaan.

Het lot echter had de moeilijkheden uitgesteld. Reeds had het drietal het midden van hun leven overschreden toen Anton van zijn echtgenote scheiden moest. Wie de bedroefdste was, man of vrouw, zij daargelaten, want zij hielden elkander gelijkelijk dierbaar. Daarom trok ook Andries het zich aan de vriend te verliezen, het geluk verstoord te zien.

Was nu met het verscheiden van Anton de band tussen hem en Anastasia inderdaad verbroken? Zoals een gewoon mens doen zou geloofde zij van wel en vergiste zich daarmede. Maar een ieder zal wel begrijpen dat de liefde, die immers geen grenzen kent, haar goede hart behield, al wilde zij dit niet beseffen.

Ook Andries had intussen in haar hart zijn plaats. Op de dag,

[p. 242]

dat zij de weduwsluier gevouwen in de kast legde, sprak zij hem aan en zeide: Andries, er is geen reden waarom wij gescheiden zouden leven. Je hebt gelijk, antwoordde Andries. En zij huwden. Dit maakte het geval ingewikkeld. Er is veel geschreven over het vraagstuk of twee mensen, eenmaal in het huwelijk verenigd, ooit gescheiden kunnen worden, het heeft zijn voor- en zijn tegenstanders, maar algemeen wordt toch aangenomen dat met het overlijden van een der deelhebbers de echt ontbonden is. Toch leven er meer mensen dan men denken zou die dit betwijfelen.

Dat de band tussen Anastasia en haar man zaliger nog niet volkomen was geslaakt, toonde haar gedrag jegens de nieuwe echtgenoot. Ofschoon zij wist dat hij Andries heette en hem ook nooit anders had genoemd, gaf zij hem thans de naam van Anton. In den beginne aarzelde zij wanneer zij zeide: Hoor eens, beste An-, en vond eerst na een ogenblik de tweede lettergreep. Toen hij eens bij zulke aarzeling van haar An- liet volgen: dries, glimlachte zij vriendelijk en zeide: Neen, -ton. Ik kan toch met mijn gewoonte van Anton niet zo maar breken, wel?

Andries kreeg de pantoffels van Anton, zijn nachthemd, toen al zijn kleren. Anastasia zeide: Je voorletter staat erop geborduurd, en bovendien, ik ben aan die dingen zo gehecht.

Het werd een onzekere toestand waar Andries in verkeerde, aangenaam niet geheel, maar evenmin geheel onaangenaam. Hij kreeg het gevoel of hij de echte Andries niet meer was. Toch streelden hem haar koesterende zorgen. Eerst na een jaar bemerkte hij dat zijn vrouw hem inderdaad voor de oude Anton hield. Er hing een groot, geschilderd portret van de voorgaande echtgenoot aan de wand. Anastasia die hem, terwijl hij de courant las, gedurig in het oog hield, zeide: Je gaat hoe langer hoe meer lijken op dat portret toen je nog jong was. Weet je nog, en er volgden herinneringen die niet hem betroffen. Het begon hem te bedrukken, te bezwaren, of hij zich hier ongepast gedroeg, een indringer. Zo zeer bezwaarde dit hem op het lest dat hij overwoog of het niet beter ware haar met het beeld in haar herinnering alleen te laten leven. Ja, dacht hij, voor haar zou dat wenselijk zijn, maar voor mij zou het een grote leegte geven, want ik heb haar nog altijd lief als op de eerste dag.

Ziedaar het treurspelpunt van het geval. Maar welk is dit tragisch punt in de driehoek, a, b of c? Gemakkelijk te vatten

[p. 243]

is het niet. En Anton kwam om het nog moeilijker te maken.

Ja, Anton kwam, de grens der alledaagsheid werd overschreden. Toen op een avond Andries de kamer binnentrad zat hij daar in zijn stoel. Zij schudden elkaar de hand en Andries vroeg: Wel? Anton antwoordde: Je zult al vermoed hebben, dat de band tussen haar en mij niet verbroken is. Ik begrijp, mijn beste vrind, dat ik geen recht hier meer kan laten gelden, maar je weet zo goed als ik dat men de liefde niet uit het hart kan rukken. En toen ik eens dacht waaraan jij je recht ontleent, kon ik het verlangen om haar weer te zien niet meer beheersen. Wees gerust, ik blijf maar kort.

Andries peinsde. Toen sprak hij: Onze rechten wegen misschien gelijk. Maar het komt mij voor dat Anastasia Anton meer dan mij telt. Het is dus billijk, dat ik je je plaats weer inruim.

Het mag billijk heten naar menselijk oordeel, was het antwoord, voor mijn omstandigheden geldt een andere maat. Een gebarsten zeepbel, dat is mijn plaats. En als ik hier terugkeerde zou het jouw plaats zijn die ik innam.

Andries begreep dit. Maar hij was een vriend en offervaardig, hij zeide: Laat het zo zijn, ik neem de gebarsten zeepbel.

Het was een aanbod dat Anton van hem verwacht kon hebben, maar hij verzocht hem te bedenken dat er, althans voor een menselijk oog, een scheiding bestond tussen de werelden waarin zij zich bevonden; dat het voor hem, Anton, niet wenselijk was die scheiding te overschrijden, tenzij dan voor een ogenblik om de beminde te aanschouwen; voorts dat Andries, indien hij de vriend zijn plaats ook slechts een seconde wilde lenen, eveneens een andere plaats, een verzwonden zeepbel, voorgoed aanvaarden moest. Daar mocht hij niet te licht over denken. Hoewel Anton misschien nog meer te zeggen had, werd hij na die woorden onzichtbaar en Andries bleef alleen met zijn mijmering. Maar de avond daarna, weder te zamen zittend, vervolgden zij het overleg om hun vraagstuk op te lossen, dat aldus gesteld was: indien Andries gedurende een seconde zijn plaats hier verliet om zijn vriend in staat te stellen de vrouw weder te zien, moest ook hij van deze wereld scheiden, en mocht hij het offer zo ver voeren? Neen, zei Anton, maar ja zei hij.

De beslissing kwam van Anastasia, die uit de slaapkamer riep: Anton, kom nu, lieve man.

Andries stond op, verliet de kamer, verliet ook deze wereld

[p. 244]

zonder dat iemand er zich om bemoeide. Anastasia bemerkte van de wisseling niet anders dan dat Anton uithuizig werd, te veel naar haar zin, en dat hij vaak in gedachten zat, zelfs de courant las hij niet meer. Nu was het Anton die peinsde over de liefde, over het recht dat hij eraan ontleende, over andere dingen, te veel, te moeilijk om op te noemen, zoals men begrijpen zal. Hij voorzag geen eind aan de vraagstukken wanneer ook voor Anastasia de laatste levensdag voorbij zou zijn.

En of het niet genoeg was, maar men had het kunnen verwachten, kwam Andries om het geval nog verder in te wikkelen. Anton zag hem in zijn stoel zitten en hij verbaasde zich niet, hij zeide dadelijk: Je hebt gelijk, mijn vriend, ik heb ook al gedacht of het niet het beste was als wij om beurten kwamen. Andries vroeg verschrikt: Hoe heb ik het nu met je? Je weet toch wat dat betekenen zou?

Zij zaten weer te praten en werden het weer niet eens. Maar, redenerend avond na avond, deden zij al hetgeen nog opgelost moest worden, zij verschenen om beurten, Anton de ene en Andries de andere dag, voor Anastasia. Het maakte geen verschil voor haar want in haar hart waren Anton en Andries één.

Hier is de deur met het slot waarvan de sleutel zoek is. En opent men de deur, men zij erop bedacht daarachter nieuwe vraagstukken te vinden, en het moet een hoge rechter zijn die ze oordeelt.

Het is waar, gevallen waarin vraagstukken van het hart en van de zede te zamen zijn gemengd, moest men eigenlijk niet vertellen, tenzij men ze goed verstaat.