Verzameld werk. Deel 6

[p. 216]

De laatste der renteniers

Het moet een zonderlinge gewaarwording zijn te ontdekken dat men de enig overgeblevene is in zijn soort. Dit overkwam een zekere Joris en het gaf hem een droevige teleurstelling, maar gelukkig heeft hij, naar men zegt, het niet lang overleefd.

Joris was geboren uit ouders en voorouders die bij heugenis altijd renteniers waren geweest, hij was dus drager van een traditie door het voorgeslacht hoog vereerd. Voorts was hij de laatste van zijn familie, omdat juist voor zijn geboorte zijn ooms en tantes, zijn neven en nichten, zonder uitzondering renteniers, tot een ander leven waren ingegaan en zijn ouders dit deden kort daarna.

Er moet aan herinnerd worden dat in die tijd het rentenierschap geen staat meer was waarvoor de mensen achting gevoelden, integendeel, de weinige die er nog enig begrip van hadden trokken er de neus voor op of spraken erover met spot. Zoals het gewoonlijk gaat met oppervlakkig ingelichte personen hadden zij geen oog voor de betekenis en de waarde van de rentenier. Zij beschouwden hem als een ledigganger, erger dan nutteloos, een parasiet waarvan tot aller tevredenheid de maatschappij gezuiverd was. Van het beginsel waarop de rente gevestigd was hadden zij evenmin een voorstelling als van het feudale stelsel, om maar iets te noemen. Het was voor hen onbegrijpelijk dat er in een vorig tijdperk mensen bestonden die door bekwaamheid, vernuft, ijver, spaarzaamheid in staat waren geweest een bezit op zodanige wijze te verzamelen en te behouden, dat niet alleen zij, maar ook hun nakomelingen onbezorgd konden leven, onafhankelijk van anderen, hetgeen toch het voordeel had dat niemand zich over hen bezorgd hoefde te maken. Men vergete niet dat zij leefden in een tijd die beheerst werd door de leuze: Ieder voor zich en God voor ons allen, een tijd waarin ieder individu, dat anderen niet verdringen kon, door anderen verdrongen werd. Het rentestelsel had het voordeel dat men zijn verre nakomelingen, die hoe begaafd zij ook mochten zijn, wellicht niet bestand waren tegen het gedrang, beschermen kon.

[p. 217]

Over de andere voordelen ervan kan de weetgierige in de bibliotheken lezen. Het is mogelijk waar dat liet rentenierschap ook zijn nadelen had, maar dat zou men evengoed kunnen zeggen van iedere staat waarin de mens ook thans zijn leven heeft door te brengen. En het schijnt dat zulke nadelen niet de heftigheid wettigen waarmede het rentenieren op een zeker tijdstip door het merendeel der mensheid werd afgekeurd, beschimpt, verguisd. Men zou gerust kunnen beweren, dat er in die schier algemene antipathie enige afgunst school. Het is moeilijk een veronderstelling te maken van iets dat nooit verwezenlijkt kan worden, maar indien men toenmaals ieder mens had gevraagd met de hand op het hart te zeggen of hij het niet aangenamer zou vinden zorgeloos te leven van rente, eerlijk verdiend welteverstaan, dan in het zweet des aanschijns te zwoegen voor het brood en enige gemakken, gedurig in onzekerheid over de komende dag, zou men zich niet hoeven te verwonderen als een groot aantal ondervraagden ja had geantwoord.

Hoe men over deze zaak ook denken mag, het geval van Joris toont duidelijk dat een rentenier sympathie kon verwekken. Hij was een goedhartig, welmenend man, argeloos tot het schuldeloze toe, en hoewel hij voor het geld, waar hij zijn weldaden mee deed, nooit enig werk had verricht, bleef toch het feit dat hij het niet ten kwade, maar ten goede gebruikte.

In zachtaardigheid overtrof hij alle stadgenoten. Hij hield van vogels en geen zwervende hond of kat kwam aan zijn deur of er werd geopend. Men bedenke dat het gevoel voor dieren zo zeldzaam was geworden dat wie het nog had een zonderling werd genoemd. Daar de overheid had uitgemaakt dat het huisdier, overblijfsel van totemisme, in een beschaafde samenleving niet paste, was het schadelijk verklaard, uitgeroeid of gebannen. Magere honden zwierven nog wel in troepen rondom de steden, omdat de hond het nu eenmaal niet helpen kon dat hij van de mens hield, en katten, die een taaie aard hadden, schenen nog in de eenzame delen van het land voor te komen. Papegaaien en parkieten echter, kanaries en dergelijk gedierte, vroeger voor de zang en de gezelligheid in het woonhuis gehouden, kon men nog slechts in de diergaarde zien, zoals men vroeger in de stad Venetië een paard onderhield om de jeugd te leren dat dit dier inderdaad bestond.

Maar ook ten huize van Joris woonden dieren. Enige honden,

[p. 218]

die om een aalmoes gekomen waren, had hij gewassen en geborsteld, hij had hun een mandje gegeven in een hoek en wanneer hij ging wandelen nodigde hij er een uit hem te vergezellen. Dat er een enkele hond door de straten ging konden de dienders ter wille van die zonderling door de vingers zien. Maar Joris' grootste liefhebberij waren de vogels. Hij meende dat die dieren meer recht hadden op zorg dan menig mens omdat zij, schadelijk verklaard en derhalve vogelvrij, buiten de gevangenschap niet konden leven. Zowel in de woonkamer als in het vertrek, dat hij zijn kantoor noemde, zowel in de gang als op de trap hing aan de muren kooi aan kooi met vogels van allerlei gevederte, niet alleen zangers maar ook kauwen en kraaien die om voedsel waren komen vragen. De kanaries, zijn gunstelingen, hield hij in de woonkamer, waar zij concert gaven de hele dag en soms ook 's nachts.

Zijn dieren gaven Joris de meeste bezigheid. Daarbij besteedde hij nog uren aan zijn aspidistra's, die hij zo keurig onderhield dat men ze zelfs in de hortus niet fraaier zag. Wanneer hij dan zijn morgen- en zijn middagwandeling had gedaan stond hij in zijn kantoortje de mensen te woord die om hulp kwamen.

Laat hier nog bijgevoegd worden dat Joris al diegenen, die over hem en over het leven een andere beschouwing hadden dan hij, immer glimlachend tegemoetkwam met de verzekering dat zij ongetwijfeld gelijk hadden, maar dat hij het nu eenmaal zo had geleerd, dan is er voldoende aangeduid dat de zachtmoedige man niemand in de stad hinderde, hetgeen voor een mens van die dagen al een buitengewone lof betekent.

Joris had een goede naam, hij was wel niet hoog geacht, maar niemand had kwaad van hem te zeggen. Dit werd weleens een van de redenen genoemd waarom hij ongestoord in het genot van zijn renten werd gelaten. De ware reden echter zal men moeten zoeken in het verschijnsel van de uitzondering, die noodlottig iedere regel vergezelt. Indien er in een ongeteld aantal zwarte raven één enkele witte voorkomt, kan men hem beschouwen als een fout van de natuur, een fout evenwel die, ofschoon niet te verklaren, met zekerheid te verwachten is. Zulk een vergissing van de natuur was het bestaan van Joris in een tijd toen het rentestelsel sedert lang verdwenen was en er op school niet eens geleerd werd wat dat geweest was. Joris had het lot dat zijn ouders

[p. 219]

en verwanten hem een onuitputtelijke voorraad papieren hadden nagelaten, een zolder vol, benevens grote scharen, en dat de overheid hem behandelde met piëteit als de laatste van een soort. Op gezette dagen verschafte zijn bezit hem zo veel werk dat hij niet eens kon wandelen en soms zijn dieren bijna vergat. Een paar weken was hij bezig met het knippen van papier, waar hij kleine keurige pakjes van maakte. Met een zware tas ging hij dan op een morgen naar het monument van de bank op het Grote Plein, waar op de stoep een aantal heren hem eerbiedig tegemoettrad. In de eenzame marmeren hal werd bij zijn binnentreden terstond een luik opgeschoven en een man met een breed rood gezicht staarde hem verwonderd aan, of hij moeite deed zich iets te herinneren. De laatste! riep hij plotseling. De heren, in een kring rondom Joris, zeiden om beurten dat het hun genoegen deed en hun voorman hield een korte toespraak over een oude traditie, vertegenwoordigd door Joris, over de voorouders, over heldenverering en zo meer, zijn makkers op het hart drukkend nooit te vergeten dat Joris een voorbeeld was van de spaarzaamheid zonder welke de huidige maatschappij niet bestaan zou hebben. Daarna voerden zij hem glimlachend naar het luik, waar de man met het rood gezicht telkens onder een bank dook en weer oprees met de handen vol daalders. Nadat zij al dat geld dan in de tas gedaan hadden, geleidden de heren hem weer naar de deur die terstond achter hem gegrendeld werd. Op het Grote Plein stonden altijd nieuwsgierigen te kijken wanneer hij de bank verliet.

Was het wonder dat Joris, van renteniers geboren en getogen en zelf als zodanig met eerbied bejegend, geloofde dat hij een natuurlijke plicht vervulde? Hoe kon de eerzame man, die ontving en uitgaf volgens een overoud stelsel waaraan hij meende een recht te ontlenen, weten dat hij als een curiositeit leefde, voor ondergang beschermd zoals de bouwvallen van een kasteel? Hoe kon hij weten, dat de papieren op zijn zolder geen andere waarde hadden dan museumstukken, hij die zo veel jaren lang reepjes ervan had geruild voor baar geld? Zijn tijdgenoten behandelden hem op lofwaardige wijze, zij hadden daarmede moeten voortgaan tot het einde van zijn dagen. Als men bedenkt hoe gemakkelijk dat geweest zou zijn, begrijpt men niet waarom er weer een illusie vernietigd werd. Een herinnering zou be-

[p. 220]

waard gebleven zijn, met al de weemoedigheid, zeker, maar ook met al de poëzie, die de herinnering eigen is. Het had niet meer dan een zeker gewicht aan zilver gekost.

Toen op een morgen Joris met zijn tas kwam stonden er slechts vijf heren ter ontvangst. Het luik werd weer opgeschoven, het rood gezicht, dat er verscheen, zag er dreigend uit. Een van de heren sprak Joris toe, die opmerkte dat er minder eerbied klonk in de toon: Wij hebben de eer u mede te delen (en hier volgden woorden die hij niet begreep) tot de helft is gedaald. Wij vermoeden dat de reden hiervan u onbekend is. Het zou ons te ver voeren u hiervan een verklaring te geven, die trouwens uw begrip te boven zou gaan, daarom volstaan wij met de kennisgeving dat u slechts de helft van de daalders wordt uitgekeerd. Joris beperkte zich tot de opmerking: Het is ongehoord.

Toen hij thuis over de gevolgen had nagedacht besloot hij zijn dieren minder voer te geven en zijn liefdadigheid te halveren. Aangenaam was het niet, want de papegaaien krijsten, de zangvogeltjes zaten ineengedoken, de katten en de honden keken hem vragend aan. En wanneer hij de noodlijdenden, die bij hem aanklopten, uitliet aan de deur, zag hij iets verwijtends in hun blik.

Bij de volgende termijn werd Joris op dezelfde wijze bejegend. Slechts drie heren traden hem tegemoet, hij werd ongeveer op dezelfde wijze toegesproken en de man achter het luik, met onheilspellend paars gezicht, schoof hem maar een klein hoopje daalders toe.

En Joris was genoodzaakt zijn honden, katten, vogels nog minder voer te geven. Hij ging somber door zijn huis, zich afvragend waar dat naartoe moest, of misschien de tijd zou komen dat hij niet meer te eten had. Hij peinsde over de reden waarom op zijn rechten werd besnoeid, maar hij kon het niet begrijpen.

Het zou droevig en ook eentonig worden het relaas te vervolgen. De morgen kwam dat de deur van de bank niet eens meer voor hem geopend werd en hij terug moest lopen met zijn tas vol papieren. Hij deed nog navraag over zijn renten, de mensen haalden de schouders op of keken hem verwonderd aan.

Het was koud in huis, de provisiekast en de kachel leeg. Er vielen vogeltjes dood in de kooi, de magere katten lagen op de vloer, de magere honden huilden om naar buiten te gaan. De nooddruftigen belden niet meer aan.

[p. 221]

De honger verwekte veel gedachten in het hoofd van Joris. En toen hij begrepen had dat hij geen rentenier meer was en er hier geen brood meer voor hem zou zijn, besloot hij het ergens anders te zoeken. Dat het brood verdiend moest worden in het zweet des aanschijns, daar had hij wel van gehoord, maar geleerd had hij het niet.

De lucht was blauw en de zon scheen helder toen hij de deur opendeed en alle vogels uit de kooien liet. Hij trad buiten met gebogen hoofd, hij liep langzaam, hij merkte niet dat de honden en de katten achter hem liepen en al de vogels boven hem vlogen, hij merkte ook de eenzame diender niet die hem nakeek. Men heeft sedert van die rentenier niets gehoord, behalve een zonderling gerucht, dat hij ergens over de heide zwierf, waar de honden, de katten en de vogels hem brood brachten, maar dat was misschien weer een verzinsel.