Verzameld werk. Deel 6

[p. 210]

De wind om de kerk

Weinig mensen weten waarom het op een kerkplein altijd waait. Er is veel naar geraden, men heeft er ettelijke redenen voor genoemd, zelfs buitensporige, waarvan het beter is niet te spreken, hoe merkwaardig zij ook mogen zijn als voorbeelden van het menselijk vernuft. De reden is wel niet zo eenvoudig als sommigen menen, namelijk dat op een plein de voortgedreven lucht geen weerstand vindt zoals in de straten - ook nabij tamelijk beschut gelegen kerken immers waait het meer dan nabij andere gebouwen - maar toch eenvoudig genoeg en dat blijkt uit een oud verhaal.

Van een opmerkelijke kracht van de wind rondom de tempels van de Egyptenaren, de Babyloniërs, de Azteken en enige andere volkeren der oudheid, noch ook rondom die der Chinezen, heeft men bericht, en ook dat wordt duidelijk voor wie de geschiedenis kent. Die volkeren, althans de eerstgenoemde, brachten zoenoffers aan goden, bijna zo machtig als de oppergoden, die beschikten over het onheil en de rampen van de mensen. Wanneer die boze goden al eens in de tempels aanwezig mochten zijn hadden zij, de offers aanvaard hebbende, geen reden om er langer te vertoeven en bijgevolg was het ook voor de wind niet nodig om daarbuiten te wachten.

Eerst in de kerken waar de geest, die het de mensen lastig maakt, als een onverzoenlijke vijand werd beschouwd, merkte men het verschijnsel op en dat reeds vroeg in de donkere middeleeuwen. Duidelijker berichten daaromtrent kreeg men pas nadat Domingo de Gusman zijn orde had gesticht. Het verhaal vertelt er het volgende van.

Vader Clemens, in zijn jeugd al een voortreffelijk doctoor, gold als de bekwaamste redenaar van zijn tijd, slagvaardig met het woord, onverwinlijk in de verdediging van de leer tegen alle mogelijke twijfel, laster of aanval, hetzij van welmenenden, hetzij van ketters. Men weet dat de opstandigheid van de Albigenzen en andere afvalligen wel onderdrukt genoemd kon worden, maar dat het zaad, door hen gestrooid, nog in menig

[p. 211]

deel van de christelijke wereld telkens opnieuw ontkiemde en welig opschoot. Volkomen vertrouwen in de herders keerde er na die verschrikkelijke strijd om de godsdienst in het zuiden van Frankrijk niet terug en vele ketterse gedachten voeren vanhier naar de Alpen en verder, waar zij groeiden en ten slotte het vuur ontstaken van de grote opstand.

Reeds lang daarvoor waren er in een Provençaalse stad vele stoutmoedigen die in het openbaar de twijfel aan de gevestigde leerstellingen durfden uit te spreken. Naar deze stad derhalve werden de knapste verdedigers gezonden. Het baatte niet, want zodra ze de hielen gelicht hadden vonden de ontevredenen nieuwe moed voor hun twijfel. Toen kwam op een gure dag van de vastentijd vader Clemens daar, voorafgegaan door zijn faam.

De brede kathedraal, Romaans gebouwd, met de stoere klokketoren, verrees in het midden van een ruim plein waar zeven straten op uitkwamen. Tot in de duisterste hoeken stonden de mensen schouder aan schouder toen Clemens de kansel beklom. Hij bad, hij gaf de zegen en sprak kort en bondig: Mensen ik heb gehoord dat er onder jullie zijn die twijfelen aan de waarheid. Die smalen op de gewijde priesters. Die spotten met de aflaat. Die een verkeerde opvatting hebben van de zonde. Die dit niet geloven en dat niet geloven, zoals kinderen die de klok hebben horen luiden en niet weten waar de klepel hangt. Laten wij vertrouwelijk zijn met elkaar, beschouwt mij even niet als de hoeder van jullie zielen, maar als een vriend en zegt mij eerlijk wat je op het hart hebt. Jullie mogen mij schimpen en schelden, als jullie daarna maar naar mij luisteren. Komaan, wie spreekt?

Die morgen stond hij tien man te woord die, hoewel in de herberg en op de markt welbespraakt, de gave misten om in de kerk te spreken en zich dan ook na een korte rede beschaamd terugtrokken in de menigte. De dag daarna werd er in de kerk gedrongen om de predikheer te horen. Toen hij zijn uitdaging herhaald had bleef het een poos stil. Plotseling werd het warm in de kerk, de vrouwen namen haar doeken van de schouders, de mannen knoopten de buizen los en vader Clemens veegde zich het voorhoofd. Toen verhief zich vlak onder de kansel een schrale bleke man, die sprak: Mijn meester is een geleerde, die alles wat gij zegt kan tegenspreken, beter dan de domme hoop. Vandaag kon hij niet hier zijn want hij is langzaam ter been. Maar morgen staat hij hier en wees verzekerd dat het u dan moeilijk

[p. 212]

valt hem te antwoorden. Ik ben benieuwd naar die geleerde, zeide Clemens, meer niet.

Hoewel er, veel te vroeg in het jaar, de volgende morgen een benauwende hitte over de stad was gevallen, moest Clemens zich met de armen door de samengepakte menigte dringen. De grote klok had tien geslagen, hij had gebeden, hij wachtte met de armen over de borst. Een hevige koude windvlaag voer door de hoge deur en blies alle kaarsen uit behalve de grote die voor het kruisbeeld stond. En toen de zijdeuren gesloten waren, de kaarsen weer aangestoken, zagen de mensen in het midden een stoere kromme gestalte, een vreemdeling naar zijn zonderlinge dracht en zijn groenachtig gelaat te oordelen. Er ging een geruis van verbazing, maar luid daarboven, als de galm van een klok, schoon om te horen, klonk zijn stem, hoewel hij nederige woorden sprak: Ik, zeide hij, ben ongelukkig in mijn onwetendheid. Waarom bestaan er kerken zou ik willen vragen? Voor de religie? Dan kunt gij mij helpen door te zeggen wat religie is.

Hoort de onnozele, riep de predikheer, zijn stem klonk welluidend en schoner dan die van de vreemdeling. Hebt gij nooit van de ware God gehoord die ons geopenbaard is? Hem te dienen, ootmoedig, met geheel ons wezen, dat is onze religie.

De vreemdeling boog het hoofd en zachter klonk zijn stem: Ik heb van geleerden zo veel andere verklaringen gehoord, dat het vrees is, of afhankelijkheid, of een poging om de oneindigheid te begrijpen, of het menselijk deel van de gemeenschap tussen de mens en een hogere macht. Maar ik neem uw verklaring aan. Dan zou ik willen weten of die God bestaat.

Dit zeide hij zo zacht als het gepiep van een vogeltje. Opeens begon daarbuiten de wind te loeien en te brullen, anders zou het geraas van de mensen wel gehoord zijn. De predikheer hief zijn hand en sprak: De wind heeft u antwoord gegeven. Wie doet de storm razen? De zee zieden? Wie heeft de zon en de sterren aan het firmament gezet? Wie heeft het honderdduizend gedierte gemaakt, de walvissen en de vogels, de bomen, de kruiden? Wie heeft de mens geschapen? Wie?

Nog zachter antwoordde de andere: Ik heb op mijn reizen vele namen horen noemen, te veel om te onthouden, Chang-Ti en Anu, Khnum en Varuna, ook wel God, dat geef ik toe. Laat ik dus aannemen dat Hij bestaat. Dan zou ik willen weten waarom Hij gediend moet worden.

[p. 213]

Vreemdeling, riep de predikheer heftig uit, niets schijnt gij nog van God te weten. Gij neemt aan dat God de wereld geschapen heeft en Heer is van het heelal. Begrijpt gij dan niet dat er wederkerigheid is tussen de Maker en het maaksel en dat er geen heerschappij zonder dienst kan zijn?

Dat is waar, zeide de vreemdeling op bescheiden toon, maar waarom -

En hier begon de reeks van vragen en antwoorden over en weer, de vragen zacht en in een hoge toon, de antwoorden luid en in een diepe, zodat het gesprek wel op de muziek van het orgel leek, nu klagend, schreiend, weemoedig, dan juichend en verheerlijkend. De vreemdeling vroeg waarom de eerste mens tot de ongehoorzaamheid was gekomen; waarom de verboden boom niet alleen de kennis van goed droeg, maar ook van kwaad; waarom het kwaad geschapen was; waarom de mens van de medemens, van koning en keizer, vervolging, verdrukking en slavernij moest verduren? Zo vele vragen deed hij dat de stralen van de ondergaande zon door de gekleurde ruiten fonkelden toen de predikheer hem verzocht het gesprek morgen voort te zetten. Plotseling was hij verdwenen, de mensen keken te allen kant waar hij gebleven was en buitenkomende merkten zij dat er geen wind meer woei.

Maar in de ochtend dartelde er weer een sterke zoelte door de zeven straten en over het plein rondom de kerk, een wind, die naar gras en bloemen rook. De predikheer stond met een verlicht gelaat op de kansel. Mensen, riep hij, wijzende naar de vreemdeling die weer ongezien in het midden was verrezen, hoort naar hem en naar mij, wie de waarheid kent, daarna zal ik jullie zeggen wie die aartstwijfelaar is. Hij bezit een tovermacht, dat hij zo snel kan komen en gaan, maar hier in onze kerk hoeft niemand voor die macht te vrezen.

Die dag en nog een week daarna spraken zij over goed en kwaad van de morgen tot de schemering. Soms klonken hun stemmen rumoerig van de strijdlust, dan weer zoetvloeiend als gezang uit het paradijs. Op het plein woei het al de tijd dat er binnen gesproken werd en de burgers, die verfrissing zochten van de zomerhitte, brachten bankjes en zaten rondom de kerk. De wind kon plotseling veranderen van zuid tot noord, van west tot oost, maar meestal bleef hij koel en zacht. Alleen wanneer het gesprek tussen predikheer en ondervrager werd afge-

[p. 214]

broken woei het onstuimig en een ogenblik later was het windstil.

Die daarbinnen de gesprekken volgden hadden de voldoening te zien dat de predikheer het beter wist en dat de vreemdeling dit altijd toegaf. Toen er eindelijk over het vraagstuk van de zonde werd gesproken toonden de tegenstanders zo veel geleerdheid dat de toehoorders er niets van begrepen, er kwamen er van lieverlede minder en die ten leste de kerk nog binnentraden deden het om naar de stemmen te luisteren. Het wezen van de zonde werd gepeild, ontleed en nageplozen, de gevolgen werden opgesomd, de middelen overwogen om haar te voorkomen of tegen te gaan. Aan het eind van iedere dag had de predikheer gelijk, aan het begin van de volgende had de twijfelaar weer bezwaren. Dit ging zo voort tot in de herfst. Er kwam niemand meer om te luisteren, er was niemand in de kerk toen Clemens eindelijk wilde zeggen wie zijn tegenstander was. En ten slotte hadden beide sprekers andere bezigheden die hen riepen, de predikheer bij zwakken in het geloof, de vreemdeling wie weet waar. Zij verlieten de stad. Maar op het plein bleef het waaien.

Het is moeilijk te zeggen hoe een gerucht ontstaat, hoe het tot een overtuiging groeit. Vandaag heeft een kind een rare hond zien lopen, morgen vertelt men dat er een draak door het land zwerft en overmorgen bestrijden de geleerden elkaar over het ontstaan van een mythe.

In die stad kende men weldra het raadsel van de vreemdeling. Hij was niemand anders dan Satan, hinkend en niettemin zo snel als de wind. In zijn hoogmoed had hij getracht die knappe predikheer strikken te leggen. En toen hij vernam dat hij in deze kerk zou spreken had hij de windvorst gevraagd hem erheen te voeren. Eerst had die gebieder niet gedurfd, maar aangezien hij nog niet geheel van het heidendom was afgekeerd had hij de zuidenwind Notos de Boze ten dienst gesteld. En toen Satan de eerste keer binnenging was de zuidenwind buiten blijven wachten. Hij had zijn broeders verteld hoe schoon de woorden van de predikheer klonken en ze hadden zich om beurten aangemeld om Satan erheen te dragen. Zo kwam het, dat de wind op het plein ieder ogenblik veranderde. Wanneer de barre noorderling Boreas hem in de morgen had gebracht kwam een uur later Zefyros uit het westen die ook wilde luisteren, en na de middag moest deze weer zijn plaats afstaan aan Euros uit het oosten. Zij

[p. 215]

wachtten om Satan weer weg te dragen, zij luisterden met genoegen naar de predikheer, ofschoon zij toch de zin der woorden niet begrepen. Wat weet het redeloos geblaas der schepping van zulke zaken als goed en kwaad, van zonde en genade? Toch kwamen ook de andere winden, Kaikias uit het noordoost, Libs uit het zuidwest met zijn regens, Skiron uit het noordwest met zijn hagel, Apeliotes met zijn geuren, en zij wachtten en zij luisterden. Ook nadat Satan al lang zijn slecht bedrijf elders was gaan doen, Clemens in andere steden zijn heilzame lering verkondigde, kwamen die winden nog. Het wachten werd hun een gewoonte. Onwetend als zij waren gingen zij ook naar andere kerken waar Satan nooit geweest was. Nog eeuwen later waaiden zij rondom kerken waar de oude leer niet meer geloofd werd, waar verlichte predikanten op andere wijze spraken van goed en kwaad en van de zonde.

En dat moet de reden zijn waarom het nog heden ten dage op een kerkplein waait waar men ook komt, bij de Martini en bij de Dom, bij de Bavo en bij de Lange Jan. Die domme winden denken dat Satan nog altijd daarbinnen aan het praten is.