Verzameld werk. Deel 6

[p. 181]

De achterstallige

Hij was een eigenaardige man, die de gewoonte had alles uit te stellen tot de dag van morgen. Toen hij nog jong was had hij ontdekt dat hij te veel hield van het ogenblik van heden om er iets van te missen en sedert die tijd liet hij alles, wat niet dringend afgedaan moest worden, tot een ander ogenblik, om zodoende de volle maat van het huidige te genieten. Er is veel te zeggen voor dit beginsel, maar ook veel ertegen.

Moeijens had een zekere begaafdheid voor alles wat hij ter hand nam en hij was daardoor zeer geacht bij zijn stadgenoten, hoewel menigeen zich ergerde over zijn slordigheid, zoals men zijn gewoonte noemde. Hij was bekwaam in alle handwerken, omdat hij ze met zo veel aandacht had gadegeslagen dat hij ze beter verstond dan de ambachtslieden zelf, meters en bouwers, timmerlieden en smeden, ververs en draaiers en wat al niet. Iedere seconde van de minuut waren zijn ogen gevestigd op de wijze waarop iets gedaan kon worden, met geen andere begeerte in het gemoed dan het te begrijpen. Hij zou daarom het tegendeel van een liefhebber genoemd kunnen worden, die immers gedreven wordt iets te doen zonder het te verstaan, terwijl Moeijens juist alleen belangstelde in het begrip en niet in de uitvoering. Hij had zich echter ook in zijn jeugd reeds voorgenomen alle ambachten te beoefenen zodra hij ze kende, maar zijn degelijke opvatting belette hem jaar in jaar uit daarmede aan te vangen.

Het was een vruchtbare tijd, de stad werd binnen een kwart eeuw tweemaal zo groot buiten haar oude muur. De straatjes bleken te smal te zijn voor de honderden die er ter markt kwamen met zwaarbeladen slepen, de huisjes te nauw voor de neringen waar iedere gezel terstond zijn werk kon vinden. Rondom werden kerken gebouwd en de bouwmeesters wedijverden wie de hoogste op kon trekken, maar menige toren moest tijdelijk met hout gedekt worden omdat de ovens niet zo veel stenen konden bakken of omdat er niet zo veel metselaars te vinden waren. En terwijl er toch al te weinig waren voor de vakken van bekwaamheid kreeg men bovendien behoefte aan de overdaad

[p. 182]

van verfraaiingen en gemakken. Men wilde niet meer in het slijk lopen, maar op welgehouwen keien, men vroeg om kunstig gesmede hekken aan de stoepen, om krullen en figuren in het houtwerk van de gevels, men zond naar verre oorden om fijnschilders voor wand en zoldering, om schrijnwerkers voor weelderig huisraad, om kristalsnijders, ivoordraaiers, passementwerkers, juweliers, om al dezulken die de behoefte aan weelde konden voldoen. En die waren toen zeldzaam.

Deze ambachten, moeilijker te leren dan de alledaagse, omdat zij meer verstand vereisten, trokken Moeijens bijzonder aan en daarom begreep hij ze vlugger dan anderen.

Nog voor er enig geluid in de stad te horen was placht hij op te staan, hij ging de hoge trap af op zijn kousen om zijn moeder niet wakker te maken. Wanneer de treden kraakten hoorde zij het, stapte uit bed en riep hem van boven toe dat hij thuis moest blijven om zijn werk af te maken. Maar dan sprong hij de laatste treden af. Hij kende de winkels waar men vroeg met het werk begon en wachtte tot de luiken afgenomen werden en de gezellen voor hun banken gingen staan. Hij vroeg of hij kijken mocht bij het draaien en het boren, het schaven en het polijsten, en de meester, die altijd hoopte hem tot knecht te krijgen, liet hem gaarne toe. Moeijens stond onbewegelijk nu bij deze, dan bij gene, zonder opmerking of vraag. De gezel deed dubbel zijn best wanneer hij toekeek. En zodra er voor het schaftuur gebeld werd haastte hij zich om heen te gaan, dan riep de baas hem na, dat er werk voor hem was met goed loon, maar hij antwoordde altijd dat er nog meer werk voor hem lag dan hij af kon maken.

En dat was waar. Zijn moeder en zijn tante scholden hem wanneer hij thuiskwam, zeggend dat Harmen was komen vragen of het uithangbord, al voor een jaar besteld, nu eindelijk klaar was; de weduwe Gilles, die gezegd had dat zij niet langer wilde wachten op het kastje; de rijke brouwer, die gevloekt had dat zij hem bedotten met de panelen. Moeijens antwoordde niet, want ook het brood, de soep, de bonen van dit ogenblik wilde hij terdege kennen. Het ontging hem niet wat er aan bakken en koken ontbrak, want hij had het zo vaak zien doen dat hij er alles van wist.

Zodra hij de laatste kruimels had opgegeten ging hij naar zijn werkplaats op de zolder, waar hij, zonder een ogenblik te verliezen, begon op te nemen wat er nog te doen was aan uithangbord,

[p. 183]

kastje en panelen. Ieder barstje in het hout, ieder streekje van de politoerkwast beschouwde hij zo nauwkeurig, dat hij alleen bij het slaan van de torenklok bemerkte dat de tijd voorbijging. En wanneer hij eindelijk besloot het uithangbord het eerst af te doen, zag hij dat hij het tot morgen moest uitstellen omdat door het raampje al te weinig licht viel.

Dit was het uur voor Moeijens om na te denken hoe hij zijn werk het best kon voltooien. Dan ging hij uit en wandelde langs de bolwerken, peinzend over de moeilijkheden, zo lang tot hij duidelijk voor zich zag, hoe zij te overwinnen waren. In zijn geest was het werk dan ook voltooid, maar hij wist wel dat er morgen weer de moeilijkheden van de uitvoering te overwinnen waren.

En zo kwam het dat de zolder vol stond met onvoltooide voorwerpen, waar elke dag de klanten naar kwamen vragen.

Eens werd hij ontboden bij een schatrijk koopman, die hem zijn hoge feestzaal liet zien en hem opdroeg voor de spiegels aan de vier wanden de weelderigste lijsten te maken die men ooit in het land gezien had. Er lagen in het pakhuis vijftig verschillende soorten hout voor hem gereed en het werk zou een jaar mogen duren. Moeijens nam de opdracht vrolijk aan want hij dacht dat het een kolfje naar zijn hand was.

Hij bracht ruim een jaar door met het onderzoek van de soorten hout voor hij de keuze had gedaan. De lastgever was wel enigszins ontstemd, maar toen Moeijens hem verklaarde hoe een grondige kennis van het hout om zo te zeggen de helft van het werk betekende, berustte hij en stond hem nog een jaar toe.

Die tijd gebruikte Moeijens voor het ontwerp, genietend van de invallen die hij daarbij kreeg. Hij werkte er iedere dag aan, maar hij was er nooit geheel tevreden mee en liet het dan tot morgen liggen. Want als hij van de tekening door het raampje naar de wolken keek dacht hij, dat die toch beter waren.

Maar de geest van Moeijens had geen geduld meer met zijn handen.

Toen hij, van dag tot dag uitstellend, drie jaren aan het werk was geweest, kwam hij op een morgen op de zolder en vond daar tegen de wand, naast de tafel met de tekening, een spiegel drie el hoog, met de lijst die hij had willen maken. Het glas zat onbewegelijk vast. Met de maatstok zag hij, dat de lijst juist vier palm zes duim breed was, volgens zijn berekening. Er waren

[p. 184]

bloemfiguren ingelegd, wisselend van rozehout, satijnhout, palmhout, ebbehout, koraalhout, koningshout, met de stampers en de meeldraden van ivoor en paarlemoer. Hij bewonderde het werkstuk en bedacht, dat hij zeker tien jaren nodig gehad zou hebben om het te maken. Hij vergeleek het met zijn tekening en bevond, dat het nauwkeurig daarmee overeenkwam. Daarna onderzocht hij de voorraad houten, ivoor en paarlemoer, hij zag dat ervan gebruikt was, en ook de zaagjes, gutsen, beiteltjes en boortjes, hoewel weer netjes in de rekken, bleken gehanteerd te zijn.

Moeijens begreep er niets van. Hij ging tegenover de spiegel zitten, hij keek zichzelf aan en staarde in ogen, die veel ernstiger waren dan hij gedacht had. Hij wist geen weg in de gepeinzen en toen het begon te schemeren haalde hij de schouders op, mompelend: Heb ik het gemaakt of heb ik het niet gemaakt?

De volgende morgen stond hij naar gewoonte vroeg op om ergens in een werkplaats toe te schouwen. Tegen de middag naar huis kerend werd hij aangesproken door een der schepenen, die met bewondering sprak van de fraaie lijst en hem opdroeg, een grote staatsiekast voor hem te maken en daarvoor nog meer houtsoorten te gebruiken dan voor de spiegel, zonder enige zorg om de kosten. Moeijens antwoordde dat hij het gaarne zou doen en dat het lang zou duren, maar de schepen knipoogde alsof hij het niet geloofde. Thuis hoorde Moeijens van zijn tante dat zij de spiegel bij de koopman had laten bezorgen en dat hij er zeer tevreden mee was. Hij hoopte dat de andere spoediger geleverd zouden worden. Moeijens zette zich voor zijn brood en besloot over het raadsel na te denken nadat hij gegeten had, want om het brood goed te proeven moest men zich niet laten afleiden door dingen die konden wachten.

Na het eten ging hij naar de zolder en begon het ontwerp voor de tweede spiegellijst te berekenen. Het raadsel, dacht hij, kon ook morgen opgelost worden.

In de ochtend vond hij de tweede spiegellijst, staande tegen de wand, uitvoeriger en kunstiger bewerkt dan de vorige. Hoewel hij van het ontwerp nog niets op papier had gezet, zag hij duidelijk, dat de lijst zeker zo geworden zou zijn, geheel naar zijn smaak en wens, hij had het niet anders kunnen maken. Het ding beviel hem wel, maar hij vond het jammer voor zijn handen dat zij er geen werk voor gedaan hadden. De koopman kwam

[p. 185]

boven terwijl hij voor het stuk zat, prees het geestdriftig en noemde Moeijens de knapste ambachtsman van heel het land.

Moeijens antwoordde niet. Het is een raadsel, dacht hij, die lijst heb ik niet gemaakt en toch heeft een ander hem ook niet gemaakt; als ik het had gedaan zou ik er minstens twintig jaren voor nodig gehad hebben. En hier staat het ding, in een nacht gemaakt, gemeten, gesneden, gezaagd, gevijld, gegroefd, gelegd, gevoegd, gepolijst, uit meer dan duizend stukjes, terwijl ieder stukje mij een dag werk gekost zou hebben. Wie heeft het dan gemaakt?

Hij luisterde niet naar de lof, hij zag in de spiegel een andere Moeijens, die hem geld bood. Hij weigerde het geld, zeggend dat hij het niet verdiend had. Maar de koopman sprak beneden met de moeder. Die man, zeide hij, is bescheiden.

De derde en de vierde lijst werden evenzo gemaakt en geleverd. Maar de schepen, die de grote kast besteld had, en andere burgers, die eveneens opdracht voor weelderig huisraad gegeven hadden, kwamen elke morgen vergeefs aan de deur. De jongen is weer lui, zei de tante, en zij schold hem, zij dreigde hem geen eten te zullen geven.

Maar Moeijens deed wat hij gewoon was te doen, hij zat op zijn zolder te berekenen en te ontwerpen en wanneer hij daar genoeg van had borg hij passer en maatstok weg en ging wandelen. Soms dacht hij aan het raadsel, maar meestal keek hij hoe de eenden in de singelgracht zwommen. Op deze wijze vorderde het ontwerp voor de grote kast zeer langzaam, terwijl er voor de andere opdrachten nog niets gedaan was.

Eens, toen hij in de eerste morgenschemer op het punt stond op zijn kousen de trap af te gaan, bedacht hij zich dat hij de vorige middag zijn passer niet opgeborgen had. Daarom ging hij voorzichtig naar de zolder. Aan de wand stond de kast en een man was bezig met een van de deuren. Hij had bruine kousen en een blauw buis zoals Moeijens droeg. Hij keerde zich om en Moeijens zag dat hij het zelf was. Ja, zei de andere, de dingen moeten ook gedaan worden, en als de ene Moeijens altijd tot morgen uitstelt, moet de andere heden werken.

Dat is makkelijk, zei Moeijens de achterstallige.

En ook moeilijk, antwoordde de andere. Morgen ben ik de uitsteller en jij de werker.

Moeijens kreeg gedurende veertig jaren vele opdrachten, die

[p. 186]

hij altijd uitstelde tot de dag van morgen en altijd kwam de morgen ook, waarop de opdracht voltooid was. Zo kreeg hij zijn naam van achterstallig, maar ook van bekwaam ambachtsman. Hoe hij het raadsel tussen hem en de ander oploste is niet bekend. Maar de fraaie ingelegde kasten tonen nog heden, dat hij werken kon.