Verzameld werk. Deel 6

[p. 171]

De kalief en de schaker

De Grote Kalief leefde in een tijd toen er begrippen heersten welke, voor zover zij nog gevat kunnen worden, kinderachtig, zo niet belachelijk schijnen. Ieder mens, volgens sommigen ook ieder dier, werd beschouwd als een verschijnsel zonder weder gade in de natuur, behept met een wezen dat, hoezeer het over eenkomsten met andere wezens mocht vertonen, toch in zijn kern iets bezat dat nergens anders was te vinden. Deze eigendommelijkheid was het, dacht men, die de verschillen maakte tussen de miljoenen individuen. Om het kort te zeggen, men geloofde aan een menigvuldigheid van zielen, een verbrokkeling van de kracht in deeltjes onafhankelijk van elkaar en voor eeuwig van elkaar gescheiden. Het spreekt vanzelf dat zulk geloof het denken en het doen van de mens bepaalde. Iedere individu voelde zich een enkeling, ongelukkig in zijn eenzaamheid, aanmatigend in zijn aanspraken, waarvoor hij streed zonder zich om anderen te bekommeren. Het besef van eenzaamheid hield het gevoel van zeldzaamheid in, dat de overschatting voortbracht, en geen enkel die niet meende meer waarde dan een ander te hebben, hetgeen hem een zogenaamd recht verleende zich boven anderen te verheffen. Wie met meer dan gewoon verstand begaafd was blonk uit en stelde de wet tot zijn behagen. Het is duidelijk dat in zulk een tijd kaliefen en keizers konden bestaan.

De begaafden overschatten hun gaven zo zeer dat zij overtuigd waren alles, wat zij zich konden voorstellen, ook te kunnen bereiken en beheersen. Het was de hovaardigheid van koning Knut die de golven beval te bedaren, van de kikvors die om regen riep en het regende.

De Grote Kalief, met een buitengewoon verstand, had inderdaad bijna alles bereikt waartoe zijn voorstellingsvermogen bij machte was, hij was een heerser over menigten en hun lot. Toen hij onmondig de troon besteeg had hij een aantal knapen van zijn leeftijd tot geleerden laten opleiden en daarvan mettertijd een academie gevormd, zodat hij van veel kennis omringd was. Hij had de uitgestrektheid van zijn gebied, met al wat het inhield,

[p. 172]

laten meten en bepalen, hij had de middelen laten vinden om het tot volmaakte ontwikkeling te brengen en toen hij veertig jaar was bloeide zijn rijk in volle kracht, zijn onderdanen gaven al wat een heerser kon verlangen en ontvingen al wat hij hun geven kon. Toch was hij niet tevreden, want hij had tot stelregel dat er geen best kon zijn, alleen een beter. Zijn geleerden verklaarden hem dat een meer dan juiste samenstelling van de wet hun ondenkbaar voorkwam, maar wanneer hij dan vernam dat bij de gebieder van een naburig land een onderdeel van de wet een gelijksoortig onderdeel van zijn wet overtrof, riep hij verbolgen dat hij gelijk had en dat niemand kon tegenspreken dat er voor ieder ding een hogere trap bestond. Zo streefde hij altijd voorwaarts, van zijn onderhorigen eisend dat zij eveneens zouden streven zichzelf en anderen te overtreffen. Hoewel zijn geleerden er bedenkingen tegen aanvoerden bevatte het beginsel veel goeds en daarvan mag genoemd worden dat er in zijn rijk voortdurend beweging was, geen stilstand.

Een zekere stilstand bereikte echter zijn eigen geest toen hij omtrent het midden van zijn leven kwam. De belangstelling in de dingen van de staat verliet hem. Hij vroeg niet naar landbouw en niet naar sterrenkunde, de berichten over de handel wees hij even onverschillig af als die over de letteren, de cijfers betreffende de gezondheid zijner onderdanen boeiden hem zomin als die van de belastingen. Hij leed van deze verdoving der geestkrachten, hij werd gemelijk en grillig, zodat het voor de raadslieden gevaarlijk was in zijn aanwezigheid te treden. Derhalve beraadslaagden zij en zonnen op een middel om zijn geest te herstellen. Dat was moeilijk. Wat kon de Grote Kalief geven om de schoonheid der vrouwen, die ze niet telde in het vrouwenhuis?, wat om karbonkels en paarlen, die ze van de jeugd aan in de schatkamers overvloedig had gezien? Noch was er baat te verwachten van de strelingen van de mond en van de neus, likeuren, suikerwerken, oliën of wierook. Zij meenden het te kunnen beproeven met een vinding die ieder schepsel behaagt, zuigeling zowel als grijsaard, het spel. Eén der geleerden betoogde: Ziet men niet aan de poort, voor het koffiehuis, in de tuinen, overal waar schaduw is, mannen in de bloei des levens, die in plaats van te werken alle uren van de dag besteden met stukjes kaart, met houtjes en vierkante steentjes?, die niet merken dat de wereld voorbijgaat, en hun winst of verlies is minder dan de prijs van het

[p. 173]

ochtendbrood, soms maar een handvol schelpjes? Het spel gelijkt de vonk in het oog ener vrouw, het kruid der vergetelheid of wel het zoet vergif dat de dromen geeft. De geest, die door het spel gevangen is, blijft gedurig in beweging. Geven wij hem een spel de machtige heerser waardig.

Zij zetten de hoofden aan het werk en na veel vruchteloos zoeken en pogen werd onverwachts, men wist niet hoe of waar of door wie, gelijk bij alle grote scheppingen geschiedt, het schaakspel voortgebracht. Grootse gebeurtenissen, zoals de ontdekking van een wereld of de vinding van het schaakspel, heeft niemand ooit aan een enkel hoofd toegeschreven, maar aan de te zamen vloeiende werking van gelijkgezinde geesten. Dit begrepen ook de onkundigsten van vroeger dagen wel.

De mannen van de academie droegen een ambachtsman op het schaakbord te vervaardigen van gewoon palmhout en cederhout en evenzo de figuren. Er zijn na die tijd kostbaarder stukken genaakt, kunstwerken van goudsmid en juwelier, maar dat waren voorwerpen voor schatkamer of museum, niet voor gebruik. Men vertelt zelfs van buitensporigheden waarbij het spel gedaan werd met mensen als figuren, fraai gekleed. Dit waren bevallige vertoningen, waar een schaker over glimlachte. Wie het spel kent, die bemint het en ziet het uiterlijk van bord en stukken niet, voor hem hoeft het veld geen kleur te hebben, het stuk geen vorm.

De Grote Kalief zat somber in zijn lusteloosheid toen het spel voor hem werd nedergezet. Zijn ogen gingen plotseling open, in zijn hart ontstak een vuur en in zijn verstand ging een licht op zodat hij begreep zonder te vragen. Hij speelde terstond.

Het eerste spel lieten de raadslieden hem winnen om hem aan te moedigen, het tweede lieten zij hem verliezen om hem tot meer kracht te drijven. Elke minuut van zijn waken zat de kalief voor zijn bord, omringd van de geleerden die de ontelbare stellingen, de onbegrensde kansen in hun begin, hun ontplooiing en hun slot onderzochten zo grondig dat zij ten leste onfeilbaar konden bepalen welke zet goed was, welke niet. De Grote Kalief echter stelde zich met hun kennis niet tevreden. Indien uw wetenschap, sprak hij, de uiterste gewisheid heeft gevonden en indien twee van u, even volleerd in het spel, tegen elkander spelen, waar blijft het spel, waar de winst of het verlies? Hoe groot ook de wetenschap van het spel, er woont in de speler een kracht die

[p. 174]

hem verder voert. Indien ik zo geleerd was dat ik altijd won, nimmer verloor, zou het leven mij niet waard zijn, immers ik zou geen eigen ziel hebben waaruit ik onbegrensd de kracht kon putten om opnieuw te overwinnen. Ik zal u bewijzen dat ik na ieder verloren spel er weer een win.

De Grote Kalief hield het woord. Binnenkort was hij zo bekwaam in het spel dat hij van alle geleerden beurtelings verloor en won, en altijd won hij het laatst.

Maar de dag kwam dat hij niet meer verloor. In het begin ergerde hij zich slechts, maar allengs werd het duister in zijn gemoed. Wat is er met mij gebeurd? mijmerde hij, heb ik de staat bereikt waar ik niet verder kan? Indien ik niet meer verlies vind ik de nieuwe kracht niet voor beter. Hij kwijnde, hij werd grimmig.

Toen zonden de geleerden naar alle oorden om de bekwaamste meesters. Telkens wanneer er een met muziek van rinkelbom in de troonzaal werd geleid sloeg de kalief de ogen op uit gepeinzen. Meester, indien gij wint kunt gij de schatten nemen die gij wenst, want mijn ziel verdort onder het lot van geen nieuwe inspanning te behoeven. Maar altijd won hij. Hij liet bekendmaken dat de meester die van hem verloor ook het hoofd verloor, die van hem won het rijk kon nemen tot hij terugwon.

Een geleerde, die in de toekomst kon zien, glimlachte en sprak: Indien gij erkennen wilt, o gebieder der gelovigen, dat de kracht die u bezielt niet uw eigendom is, breng ik u de meester uit de Alziel voortgekomen.

Meent gij de spot met mij te drijven? vroeg de kalief, breng die drager van de Alziel en ik toon u de kracht van mijn eigen ziel.

De geleerde ging en hij keerde terug met een man die zwaar moest zijn, want zijn schreden klonken of hij van ijzer was en Hassan was zijn naam. Hij boog voor de kalief, hij sprak niet en ging zitten voor de andere zijde van het bord. Het spel duurde tot de avond, niet omdat Hassan lang dacht, integendeel, zodra de kalief zijn zet gedaan had, deed hij de zijne, maar hij was langzaam van beweging en er ging een minuut voor hij zijn hand naar het stuk gebracht had, het opgenomen en verplaatst. In de avond gaf de kalief het op, zeggend: Dank dat gij mij bevrijd hebt van de angsten. Nu vind ik morgen nieuwe kracht tot beter spel. Hassan antwoordde niet. Hij rees en keerde langzaam, hij ging met zware schreden naast de geleider heen. Een geruis van ver-

[p. 175]

lichting steeg in het paleis nu de Grote Kalief eindelijk niet gewonnen had.

Maar ook de volgende dag verloor hij. Honderd dagen achtereen verloor hij. Toen sprak hij: Het schijnt dat mijn ziel haar kracht heeft uitgeput. Nog één spel, meester, ik toon u dat ik beter schaker ben.

Dit laatste spel is in de kronieken te boek gesteld. Daar het kort is moge het voor de kenners vermeld worden. Hassan met wit zette de c-pion op c4, de kalief zijn c-pion op c6; 2. e2-e4, d7-d5; 3. Hassans e4-pion nam die des kaliefs op d5, de kalief sloeg met zijn c6-pion Hassans pion op d5; 4. d2-d4, Pg8-f6; 5. Pb1-c3, Pb8-c6; 6. Rc1-g5, Dd8-b6; 7. c4 nam d5 en des kaliefs dame nam b2. Verblind door de begeerte naar winst dreef de kalief hier zijn dame in het verderf. Hassan vervolgde 8. Ta1-c1, Pc6-b4; 9. Pc3-a4, Db2 moest de pion op a2 nemen. 10. Rf1-c4, en de kalief in wanhoop Rc8-g4. Hier trok hij zijn zwaard en sloeg Hassan het hoofd af. Maar de arm van de meester bewoog en zette 11. Pg1-f3. Hij sloeg hem ook de arm af, hij slaakte een lange zucht en boog zich tot de grond.

De geleerde, die hem gebracht had, opende Hassan de borst en toonde niets dan radertjes, buisjes, stangetjes, schroefjes. Een pop, sprak hij, o gebieder der gelovigen, een werktuig. Het werktuig werd al door de eerste mens gevonden. Het nageslacht zal het bewonderen en verafgoden. Daarna wordt het gehaat, verguisd, vervloekt. Maar eenmaal wanneer het ook denkt voor de mens, zoals deze pop, brengt het de eenzaam levenden tot de enige kracht. Niet tegen een enkele mens hebt gij gespeeld, o machtige gebieder, maar tegen allen in gemeenschap.

De Grote Kalief noemde Hassan en de geleerde demonen en liet hen te zamen verbranden.