Verzameld werk. Deel 5

[p. 563]

Nachtgedaanten

[p. 565]

De witte vrouw

In een stadje met kleine grachten en hoge olmen woonde een man, die heel zijn leven de mensen alleen maar had aangezien zonder met hen om te gaan. Men zei dat hij schuw was, geen mensenvriend, hoewel hij altijd gaf. Nooit had hij andere liefhebberij gehad dan voor boeken en lezende, van morgen tot avond, jaar in jaar uit, had hij al lang in werelden vertoefd ver van deze. Overigens was hij gewoon, zonder iets van hem te zeggen, en de twee oude dienstboden, die hem van zijn geboorte kenden, leefden tevreden in zijn huis. Bij dag en bij avond was hij in zijn kamer met de boeken, soms keek hij voor een der vensters achter op de tuin, soms voor een der vensters voor op de gracht.

Op een avond voor het venster zag hij zwarte wolken haastig in het duister, er werd gerukt aan de kale takken en het lantaarnlicht aan de brug ging op en neer. Het was kil, het rook naar hagel. Hij trok de gordijnen dicht, hij hoorde het zwiepen van de takken buiten. Bij de lamp gezeten opende hij een boek over sterren, een bladzijde vol cijfers, getallen zonder einde. En hij las:

Een witte vrouw zat op de vooravond van de lente in schemer van berkebomen op een heuvel aan zee. De bomen waren stil. Aan de hemel flikkerde een licht, beneden in de mist lag de zee zonder geruis. Naast iedere boomstam rees een nevel, een gestalte met de armen gekruist voor het hoofd. De nevels slingerden te zamen, de gestalten bewogen, van boomstam tot boomstam naderend. De bladeren ruisten, de nevels trilden, er daalde een glinstering. Beneden aan zee riep een stem, een gedaante stond er, aan het strand viel een golf. De witte vrouw hield de handen voor het gezicht en daalde. Toen was het nacht en zwart en niets te horen dan een golf.

Zijn handen waren stijf, zijn voeten koud. Hij had het gevoel of er ijs was in de kamer, vreemd in dit jaargetijde. En de ogen opslaand van de bladzijde onder het lamplicht ontwaarde hij het wit voor het gordijn van een der vensters achter, hij zag alleen het wit van een omhulsel en van een voet vooruitgestrekt. En toen een andere voet verschenen was richtte hij zich op en zag de

[p. 566]

gestalte genaderd tot waar het lamplicht viel. Hij wist dat het geen mens was, geen vrouw. Hij rees en zag het gelaat, maar door het vocht voor zijn ogen kon hij alleen iets dieps en donkers onderscheiden, omgeven van wit zo wit als sneeuw. Zij kwam nader en zij hief een hand, hij hoorde een stem en bij dit geluid voelde hij de warmte van tranen.

De tijd is nog niet, sprak zij, misschien straks, dan is de tijd. Toen ging zij zitten op de vloer in het licht van de lamp, met de handen gevouwen in de schoot.

Hij was een bescheiden man, hij durfde niet te vragen wie zij was en vanwaar gekomen. Maar de duisternis van haar ogen ging voor hem open, zodat hij verstond al wat zij zeide en hoewel er nog tranen van zijn wangen gleden zat hij rustig bij haar stem.

Je hoort dat ik kan spreken, ik moet dus een ik zijn zoals ieder wezen, maar het is lang geleden dat ik het wist. Ik heb ook herinnering aan tijd lang voor tegenwoordig toen ik bestond ik weet niet waar. Misschien was het de plaats van smarten, want als ik uit de verte daaraan denk hoor ik zuchten, kermen, huilen, overal rondom, of er menigten dringen en smeken in het donker, en één stem klinkt er die van mij kan zijn. Ik heb in de stilten zo veel geween gehoord dat het liefste, dat ik altijd verlang, dat geluid is. En soms heb ik gedacht waarom, gedachten zonder einde en erger dan al het geween. Zonder die gedachten had ik nooit kunnen geloven dat ik misschien een mens ben, niet hier, neen, niet hier of daar, een mens die zijn moet of die geweest is. Dan zie ik voor mijn ogen een beeld en het is of de zon begint, ik vraag niet meer naar waar of niet. Daar kan ik niet van spreken, dat ik misschien een mens was, jong verdreven van de mensen en altijd terugverlangend, altijd het roepen horend, roepen hier, roepen daar, roepen in het binnenste van mij.

Haar stem werd hoog en klagend: Hoe komt het dat het hier zo koud is? Morgen moet ik hier zijn, dan is de tijd, waarom zo koud?

Zij rees en was snel verdwenen in het duister van het gordijn.

Toen hoorde hij op de trap voeten op de treden, de dienstboden gingen naar bed. Hij deed het gordijn aan de voorkant open, hij zag een hagelkorrel tegen de ruit, de zwarte takken die zwiepten voor de lantaarn, maar het was niet duidelijk door het vocht van zijn ogen.

En weer in de avond zat hij onder de lamp met het hoofd over

[p. 567]

het boek gebogen, lezende van sterren, hun banen en hun afstand. En weer voelde hij plotseling de koude aanwezig en de ogen opslaand zag hij weer het wit voor de donkere wand. Sneller naderde de gestalte en toen zij zat ontwaarde hij de witheid van de handen en de voeten, zij schenen hard, maar zonder gewicht, wit als hagel zonder glans. Zij sprak: Waar ik gewacht heb is schemering en glans kan daar niet zijn. Glans komt aan ons als wij iets aanraken, iets dat staat op een grond, hier of ginds. De gedachte heeft gevraagd of daarom al het wenen is. Ik weet dat ik verlang de wereld en de mensen aan te raken, maar uit de diepte moet ik huilen dat dit gebeuren zal. Waarom de angst? Wij weten het beiden, dat wij roepen en overal horen roepen en dat wij allen komen willen. Wij weten dat het één niet zonder het ander kan en dat er pijn moet zijn als twee elkaar ontmoeten. Geen twee stofjes samen zonder smart. Daar beginnen warm en koud, licht en donker, daar begint de angst. Lees in het boek of er iets van leven staat, een mens denkt immers aan niet anders. Is het dat waarom wij zuchten, wenen, klagen horen? waarom wij roepen, willen, vrezen? Is het dat waarom de tranen uit je ogen vallen? Dat zal het zijn, want uit de verte herinner ik mij iets van tranen. Het was schemering, er stonden bomen, er vielen tranen af op mij. Er waren ogen rondom en stemmen die snikten. Ik denk dat ik toen jong was. Maar misschien herinner ik het mij omdat ik zo verlang en niet meer weet van wel of niet.

En weer ging tot een hoge klacht de toon van haar stem: Koud, koud, het wordt kouder nog dan eerst. Ik wist het toen ik verlangde naar dit huis.

En toen hij de tranen had geveegd was zij er niet meer. Hij hoorde gestommel en gefluister op de trap, hij opende snel de deur en hij zag de twee dienstboden langzaam naar boven gaan, met de boezelaar voor het gezicht. Voor het venster komende schoof hij het gordijn terzijde. Buiten was niets te zien dan de lantaarn door de takken, een wolk, een ster. En dat het koud was voelde hij ook, kouder dan anders op zulke avonden van het voorjaar. Hij ging weer zitten en hij peinsde, maar al wat hij dacht was droefheid zonder eind.

De volgende avond voor het venster zag hij het dunste sikkeltje van de nieuwemaan drijvend in een waas, maar al geel van licht. Als de jonge maan helder glanst, dacht hij, is er mooi weer in aantocht. Hij keek naar de huizen achter de takken, met alle

[p. 568]

deuren toe en hier en daar een lamp aangestoken. Hij merkte dat hij eenzaam was, hij zuchtte en deed de gordijnen toe. Een dienstbode klopte, zij vroeg of hij geroepen had, of hij iets wenste. Mijnheer is zo stil, zeide zij, dat wij er treurig van worden. Al praat u nog zo zacht bij uzelf, het is beneden te horen. Neen, antwoordde hij, je oren bedriegen je, ik praat niet met de boeken.

Zwijgend stak zij de lamp aan en hij ging zitten met het boek en wachtte. De bladzijde sloeg langzaam om.

En toen de witte vrouw er zat op de vloer met het hoofd tot hem geheven keek hij recht in haar ogen, daar was iets in de diepte met een blauwe gloed. Over haar aangezicht en over haar handen was iets dat bewoog.

Waarom te roepen en te wachten? vroeg zij. Ik heb het immers al lang gehoord, ik word al lang hierheen gedreven. Ik weet het omdat ik wakker word en merk hoe ver het duister van het licht is, de avond van de dag verschilt. Van gisteren weet ik, toen ik hier zat en hoe lang het duurde tot nu. Er is iets weggegaan, er is iets afgegleden en van gisteren herinner ik mij duidelijk dat er geroepen werd en ik zelf geroepen heb. Vandaag heb ik verstaan dat er een ogenblik geweest is, nu voorbij. En vandaag was het vol van geruchten, veel stemmen, veel snikken en geween, meer dan ik kon horen. Ik weet niet of er hier gewacht wordt of daar, ik weet niet of ik het ben die wacht of een ander. Dat is nieuw en vreemd, de gedachte aan een ander, ik ben er zacht van, klein, koud. In mijn ogen heeft het pijn gedaan en binnen in mij is iets dat ik morgen de grote angst zal weten, duisternis die openstaat.

Zij legde het hoofd op de vloer en zij klaagde met een zwak geluid, eentonig. Over haar buigend luisterde hij terwijl zijn tranen vielen, hij hoorde haar, zacht, telkens vragend: Waarom is het zo donker? Waarom hier? Waarom hier? Waarom zo donker?

Hij rees rechtop omdat hij het niet verdragen kon, hij hield de oren toe. Maar zij was verdwenen, er lag alleen het schemerig licht en de vloer was leeg.

Hij ging naar de deur waar zacht geklopt werd, hij zag de twee dienstboden, ieder met een tip van de boezelaar in de hand. Heeft mijnheer geroepen? vroeg de ene en zij beefde. Weet mijnheer dat het al zo laat is? vroeg de ander smekend, wij zijn zo bang. Hij wist niet wat te zeggen. Maar toen zij bleven staan zei hij: Ga maar gerust naar bed.

[p. 569]

En de avond daarna viel er een stille regen, de keien glommen bij de brug, de lucht was vaal. Achter een venster voorbij de lantaarn scheen roodachtig licht. Voorbij dat huis was het donker van de bomen en daar begon een hond te janken, hoog en lang. Soms, wanneer het gehuil verzwakte, klonk het diep zoals van een grote hond, dan begon het opnieuw, hopeloos, onduldbaar. Een gedaante, die langzaam de brug opkwam, bleef even staan en daalde toen in het duister van de bomen. Er was een zucht. Hij vroeg zich af waarom hij zo dikwijls hier stond te kijken, altijd in de richting van de brug, naar de donkere doorgang onder de welving, verdubbeld op de gracht. De hond hield plotseling op met huilen, er was geen mens te zien.

Hij deed de gordijnen toe, hij stak de lamp aan en nam het boek. Onder het lezen keek hij telkens rond, maar er was niemand. En hij las, bladzijde na bladzijde, tot hij merkte dat hij lang gezeten had. Hij dacht: Is het zinsbegoocheling geweest? Hij dacht nog meer, over dit en ander leven, over nabij en ver, over nu en morgen. En toen hij opzag zat zij op de vloer, zij hield de witte handen dichtgeknepen aan elkaar. Haar stem klonk zwak en onduidelijk, vermoeid, zonder hoop: Ik weet niet waarom ik hier kom, ik weet niet waar ik gaan moet en wat ik denken moet. Ik wil, maar ik durf niet. Hier heb ik rust gehad, het is een ogenblik geweest en nu komt er een ander. Vergeet mij, ik zal je ook vergeten.

Haar hoofd viel voorover, zij snikte zonder geluid. En hij ook, met de handen voor de mond.

Toen hoorde hij andere snikken, hij keek en zag het open boek op de tafel, de vloer zonder het wit dat er geweest was. Er werd luid, dringend geklopt op de deur, hij opende haastig. De twee dienstboden stonden er, zij hielden elkander vast. Mijnheer, mijnheer, o God, mijnheer! riep de ene en de andere verborg haar gezicht. Maar zij raakten hem aan en zij werden stil. De ene zeide: Wij hoorden mijnheer praten met iets erger dan wij denken kunnen. Wees gerust, antwoordde hij, ga naar bed en goedenacht. Zij gingen de trap op, langzaam en zich de ogen vegend.

Hij deed de gordijnen open en keek weer in de nacht. Het was stil. Maar voorbij de brug klonk een klein geluid van een kind dat pas begint te schreeuwen. De takken bewogen van de wind. Hij mijmerde wat het was, iets erger dan men denken kan, hij mijmerde of hij waarlijk iets gezien had.