Verzameld werk. Deel 5

[p. 158]

Folklore van de zee

Er zou een Grimm moeten zijn om een uitvoerige folklore van de zee te boek te stellen. Betreffende het land is veel volksgeloof beschreven, maar ook het water heeft geloof in overvloed voortgebracht, dat begrijpelijkerwijze weinig bekend is behalve bij watervolk, kustbewoners, vissers en matrozen.

De zee, welker horizonnen pas sedert enkele eeuwen nagevorst werden, heeft de mensen altijd groter ontzag ingeboezemd dan het land, waar zij geboren werden, voedsel en woning vonden en te rust werden gelegd. Volgens de mythologieën van bijna alle volkeren was de zee er eerder dan het land, volgens sommige was het land er zelfs uit voortgekomen. De Vriendschaps Eilanden waren stukjes van een maan uit de hemel op de wateren gevallen eer de tegenwoordige maan bestond. Een Chinese legende vertelt dat er in den beginne niets dan water was, daar dook een ei uit op dat eeuwenlang ronddreef met de stromen en toen het rijp was kwam de aarde eruit, die nog lang daarna begrensd was door de schaal.

Van het oude ontzag voor de zee bestaan nog vele overblijfselen. De aarde was vol smetten van haar groei en haar bederf, maar de zee was louter zuiverheid. De kustbewoners van Portugal en van Bretagne zullen de zee niet schennen door er vuilnis in te werpen, tenzij er een bezwering bij wordt uitgesproken, noch haar lasteren, tenzij er de naam van een heilige bij wordt genoemd. De eerste dingen die ervan waargenomen werden, voor men erop varen kon, waren eb en vloed, het schuim en de golven van de branding. De regelmatige getijden waren klaarblijkelijkk het ademen van een levend wezen. Het was een oosters geloof dat de zee bewaakt werd door een beschermengel en wanneer hij moe was van de wacht en zijn voet verplaatste, stroomde het water daar weg. Volgens een ander geloof was de wereld een wezen welks kieuwen op gezette tijden ver weg op de oceaan aan de oppervlakte kwamen om lucht te scheppen, maar telkens werden zij door een demon weer naar de diepte gedreven en de beweging in het water veroorzaakte eb en vloed.

[p. 159]

Gelijk aan ieder natuurverschijnsel schreef men ook aan de getijden een invloed op het mensenleven toe. Bij vloed hadden de meeste geboorten plaats, bij eb de meeste sterfgevallen. Toch was het de vloed die kwade stoffen naar de kust voerde terwijl de eb ze weer zuiverde. Daarom ook werd een zeebad bij eb heilzamer geacht. En zomin als men het haar en de nagels op een vrij dag knipte moest men het bij vloed doen om kwalen te voorkomen. De dolheid van honden verergerde bij de stijging, verminderde bij de daling van het water.

Aan alle kusten geloofde men dat de golven gemaakt werden door een god, door een zeekoning of door een der heiligen die vissers en zeelieden beschermden. Het hol geluid van de branding was een slecht voorteken. Op Allerzielen droeg iedere golf in haar schuim de ziel van een drenkeling, die een zusterziel zocht, en wanneer zij zich alle verenigd hadden hieven zij te zamen een klaagzang aan die in de hemel gehoord werd, daarna zonk het schuim naar de diepte waar voor hen een paradijs moest zijn.

Omtrent hetgeen zich op de bodem van de zee bevond verschilden de voorstellingen. In China en in Japan dacht men dat er schatten lagen en talrijk zijn de legenden van helden die ernaar afdaalden om ze te winnen, soms om een gevangene te bevrijden, en teruggekeerd verhaalden van ongekende prachten. Aan de Siamese kust heerste in de diepte een duivel die de verdronkenen in slavernij hield. Nereus bewoonde er een groots paleis. Aegir had er zijn hallen waar blauwe kussens gereedlagen voor zijn gasten, de verdronken helden van de zee. De IJslanders geloofden dat er op de bodem een draak leefde zo groot dat hij de hele wereld omspande en zichzelf in de staart beet - een merkwaardig geloof lang voor er van de rondheid der aarde sprake was. Zeer verspreid was het geloof aan een monster in de diepten. Ook de Leviathan moet, als hij geen gewone krokodil was, op de bodem der zee thuis geweest zijn, gelijk men zou kunnen opmaken uit hetgeen er van hem gezegd wordt om het voor een landrot als Job verstaanbaar uit te drukken: Hij doet de diepten zieden gelijk een pot, gij stelt de zee als ene apothekerskokerij.

Toen het wonder van vernuft, dat schip heet, gevonden was, het drijvend voorwerp dat de mens op de wateren droeg, vermeerderde het zeegeloof honderdvoudig. Men kon het land waarnemen van een afstand en bovendien kon men nu eerst goed ervaren hoe onzeker het leven is. De drijvende, die de kust weer

[p. 160]

naderde, kreeg de hoop op veiligheid terug, maar hij leerde spoedig hoe gevaarlijk de zee kon zijn juist in de nabijheid van het land. Voor een vlakke kust lagen de verraderlijke banken die bij eb de boot vasthielden om haar bij vloed in een kolk te vernielen; voor een stenige woelde het water over de klippen en sloeg het vaartuig tot splinters; in de nauwe doorgangen trok en stuwde het water sterker dan mannenkracht kon weerstaan. Om de geesten der zee gunstig te stemmen moesten er offers gebracht worden. Aan de kusten van Griekenland wijdde . men bossen aan de Nereïden en Poseidon had er zijn tempels; ook aan de noordelijke kusten werden godenbeelden opgericht. Toen de mensen christenen werden brachten vissers en vaarders hun zeeheiligen eer, Sint-Nicolaas, Sint-Erasmus, Sint-Anna, om bescherming te verwerven.

Beelden van Sint-Erasmus ziet men nog heden in bijna ieder dorp langs de kust van Italië en in de rotsen van landpunten nissen met de Madonna della Guardia, soms maar een kruis van witte verf op de steen gestreken. En op de boot die terugkeert van de vangst zal geen man nalaten met het heilig teken te danken voor zijn behoud. Op een eilandje bij Dalmatië staat een geschilderd beeld van de Heilige Maagd, dat aan Sint-Lucas zelf wordt toegeschreven. Niemand weet hoe het er kwam. Lang geleden besloten de vissers eens het een waardiger plaats te geven in hun kerk op het vasteland en zij droegen het daarheen. Maar 's nachts keerde het naar het eiland terug. En toen dit driemaal was gebeurd durfden zij het niet meer weg te halen, zij lieten het daar en hun afstammelingen komen nog trouw op vijftien augustus in hun hele vloot van schuitjes, met vlaggen en guirlanden versierd, naar het eiland.

Omtrent eilanden heeft er altijd veel fantastisch geloof bestaan, over hun schepping en gesteldheid. Vaak waren zij bewoond door verleidelijke feeën, door goddelijke hoedsters of door kabouters met onnoemelijke schatten, door monsters of door heksen die een prinses gevangen hielden. Over Prospero's eiland heerste Sycorax, moeder van Caliban. De ware ridders kunnen koning Arthur terugverwachten, want hij slaapt slechts, volgens sommigen op een der Liparische Eilanden, volgens anderen op Avalon, en wanneer hij ontwaakt begint de gulden tijd.

Gevaarlijk waren de eilanden van magneet gemaakt. Ieder

[p. 161]

vaartuig dat het minste ijzer bevatte, al was het maar een spijker, en zo'n eiland tot drie mijl naderde, werd erdoor aangetrokken en voor eeuwig vastgehouden. Mandeville vertelt van een eiland in de zee van Indië, waar hij wel duizend schepen zag, maar geen een had iets van ijzer aan boord.

Een kaap om te varen is nog tegenwoordig, zelfs voor de grootste boten, een gebeurtenis belangrijk genoeg om het naar huis te berichten. In vroeger tijden, toen men met riemen of met een latijns zeil voer en, zonder kompas, onder de kust bleef, verborg de andere kant van een kaap het onbekende. Vooral op de Duistere Oceaan had een gezagvoerder alle inspanning nodig om zijn mannen moed te geven bij het omvaren van een der kapen aan de Afrikaanse westkust en het was een overwinning voor de zeevaart, toenna een halve eeuw van herhaalde pogingen de Portugezen eindelijk Kaap Nao passeerden. Het is haast niet te begrijpen hoe grootse daad het voor de tijdgenoot geweest moet zijn de Kaap de Goede Hoop om te zeilen, wier oudste naam op de kaart van fra Mauro als Duivelskaap vermeld stond, omdat daar voorbij de afgrond van de hel lag.

De namen van rotsen, landpunten, zandbanken en stranden herinneren aan menig oud geloof. Het Troldestrand in Jutland heet zo, omdat eens een trold, die een reus was, de mensen wilde bestraffen en zijn lederen zak met zand vulde om ze te verdelgen. Er was een gat in de zak en daar hij hem op de rug droeg, zag hij niet dat het zand eruit liep. Waar hij stilstond vormden zich hopen. De volgende dag zagen de mensen langs de hele kust een strand met duinen.

Natuurlijk was er ook veel bijgeloof onder de zeelieden, die hun leven waagden aan de elementen. Op een vrijdag uit te varen gold voor sommigen als kwaad, voor anderen als goed, maar op een dertiende vertrok vroeger geen schip. De Portugese, ontdekkers vertrokken bij voorkeur op een vrijdag en bij hun terugkeer haastten of treuzelden zij om op een vrijdag binnen te lopen. De Engelse piraten van het slag van Hawkins en Drake kozen bijna altijd zee op een vrijdag.

Wanneer er een Oostinjevaarder uitvoer en de bemanning hoorde dat er een predikant aan boord was, werd er gevloekt en op dek gespuwd, want er was dan zeker tegenspoed te wachten.

De meeste schepen die de vorige eeuw naar Indië voeren droegen een vrouwennaam. Een zeeman, die de keus had te monste-

[p. 162]

ren op een schip dat Hendrikus of een ander dat Hendrika heette, nam ongetwijfeld het laatstgenoemde, want een schip met een mannennaam eindigde nooit voor de wal. Nog erger was het als het schegbeeld een manlijk wezen voorstelde, men zal er ook in een museum haast geen zien.

Op zijn reis behoorde een vaartuig geen vrouw aan boord te hebben of het zou er narigheid van ondervinden.

Een matroos zou geen zeevogel schieten omdat de zielen van verdronken matrozen daarin woonden. Vooral de albatros werd met eerbied aangezien.

In zuidelijke landen wordt het nu nog als een gelukkig voorteken beschouwd dat het St.-Elmslicht zich op de nok van een ra vestigt. Op de fokkemast heet het licht naar de Heilige Maagd, op de bezaansmast naar Sinte-Anna.

Apen en papegaaien brengen geluk aan, ook katten, hoewel er gevallen bekend zijn van kapiteins die geen kat aan boord willen zien. Een konijn is wel het ergste dat iemand op het schip kan brengen. In de Engelse wateren zal men geen kustvaarder tegenkomen die geheel groen is geverfd.

Enige maanden geleden kwam een van de viermasters, die in Australië graan gaan halen, in een windstilte en dreef er dagenlang hulpeloos rond. In zulke gevallen staan de matrozen om wind te fluiten, ofwel zij gooien oude schoenen overboord, zelfs koperen munten. Toen dit alles niet geholpen had viel het de Finse kapitein in dat het volk de baarden had laten staan en hij beval dat iedereen zich scheren moest. Toen kwam er wind.

Er wordt van een Amerikaan verteld dat hij, in Europa op zijn jacht komende, zag dat zijn kapitein een volle baard had laten groeien. Hij stelde hem kort en goed voor de keuze zich terstond te scheren of van boord te gaan.

Een able-bodied zeeman ter stoomvaart kwam onlangs afgemonsterd het zeemanshuis te New York binnen op een vrijdag de dertiende en toen hem als slaapplaats krib nummer dertien toegewezen werd, zeide hij: Als ik nu nog een zwarte kat tegenkom ga ik naar de kelder. Maar die avond kwam hij een maat tegen die hem dertien dollar schuldig was en ze teruggaf ook. Hij wist niet wat hij denken moest, of het een geluksgetal was of niet.

Een diep geloof vindt uitdrukking in het oude Hollandse gezegde: Wie wil leren bidden moet ter zee gaan varen.