Verzameld werk. Deel 5

[p. 129]

De Generale Compagnie

De Zuidelijke Nederlanden hebben eenmaal hun deel gehad aan de vaart op Indië, maar het heeft niet veel rijkdom gebracht en het werd moeilijk verkregen. Het land was zelf nog een wingewest toen de kooplieden droomden van koloniën zoals de machtige buren hadden.

Al in de eerste tijd van de Oostindische Compagnie, toen de schepen volgeladen voor Amsterdam terugkeerden, hebben de kooplieden van Antwerpen en Gent naar de mogelijkheid gezocht om deel te nemen aan die handel en zelfs hebben sommige, voor de vrede van Munster, eraan gedacht wegens voordeel van Oost-Indië zich bij de Verenigde Provinciën aan te sluiten. Maar Zuid-Nederland bleef Spaans en bij het verdrag tussen Spanje en de Staten schoten zijn belangen te kort. De Schelde en de kanalen van het Sas en het Zwin werden gesloten, er werd een fort gebouwd te Lillo, er kwam een wachtschip om toe te zien dat niemand van Antwerpen naar de zee voer.

Het is niet te verwonderen dat het eertijds welvarende Antwerpen met afgunst toezag hoe Amsterdam snel groeide en met de scheepvaart en de handel de rijkste stad van West-Europa werd; dat het, zelf eens een grote markt, wrokkend daar ter markt ging; noch dat er daar herhaaldelijk plannen gemaakt werden om eveneens schepen uit te rusten voor de Oost. Er werd gedacht aan een kanaal door het land van Waas ter verbinding met Oostende. Met de successieoorlog steeg de hoop dat de Antwerpse handel door Frankrijk beschermd zou worden, maar Engeland en de Verenigde Nederlanden bleven meester van de zee en de afsluiting van de voortaan Oostenrijkse grenslanden bleef gehandhaafd. Toen na de vrede van Utrecht de handel zich zo zeer uitbreidde dat de beurzen bezeten werden door de speculatie werd ook Vlaanderen ongeduldig naar winst. Engelse en Franse scheepskapiteins, die met hun compagnieën ongenoegen hadden, vestigden zich te Oostende en spiegelden de Antwerpse kooplieden de schatten van Indië voor. Er werden patenten aangevraagd. Een Fransman kreeg er een voor schepen die op

[p. 130]

deelgenootschap zouden varen, maar de Franse compagnie wist de onderneming te doen mislukken. In 1715 voeren er twee schepen uit en toen zij het volgend jaar uit Soeratte terugkeerden met specerij en zijde, die aanzienlijke winst opleverden, werden er veel meer patenten aangevraagd. Het was een gelukte speculatie, want agenten van de o.i.c. hadden alle waren opgekocht om de prijzen te beheersen.

Toen kwamen er moeilijkheden die de gouverneur beletten patenten uit te geven. De zijdewevers van Lyon hadden de verkoop van Indische zijde in Frankrijk weten te belemmeren en een schip van de Franse compagnie kwam zijn lading in Oostende lossen. De goederen werden tegen zo lage prijzen verkocht dat de Antwerpse zijdewevers schade leden en hun werklieden ontsloegen. Het kwam daar tot opstootjes waarbij vele balen der aangevoerde zijde verbrand werden. De voorstanders wande oosterse handel betichtten de wevers ervan over de verkoop geklaagd te hebben omdat zij belangen hadden bij de o.i.c. Maar de gouverneur werd voorzichtig met patenten.

Intussen had de Fransman, wiens plan tot het vormen van een compagnie mislukt was, la Merveille genaamd, een octrooi gekregen om thee uit China te halen. Voor hij vertrok vielen er weer twee schepen binnen met peper en lijnwaden, koopwaar die wegens het profijt veel opwinding veroorzaakte en, zoals men dacht, voor Hollandse rekening werd gekocht. In Antwerpen, in Gent, in Oostende zaten de heren tot laat bij de kaars op het kantoor, nieuwe ondernemingen besprekend, de kosten berekenend van een gunstige stemming bij de gouverneur, bij de raadsheren van de keizer. Hun ongerief was dat zij niet alleen met Brussel te onderhandelen hadden, maar ook met het afgelegen Wenen, waar men de bijzonderheden van de belangen slechts waarderen kon naar de voordelen die de kooplieden konden bieden. Het duurde maanden voor de afgevaardigden terugkeerden, maar er werden toch enige octrooien verleend voor vaarten op China en op Spanje.

Toen er een schip voor Oostende kwam, geladen met niets dan thee, hadden de heren in Amsterdam, die over een grote voorraad beschikten, een ander middel om de mededingers aan de Schelde tegen te werken, zij lieten thee binnensmokkelen en verkopen voor een vierde van de prijs. En de kapiteins van de o.-zowel als van de w.i.c. kregen opdracht alle koopvaarders met

[p. 131]

de keizerlijke vlag te kapen of te vernielen. Er werden er twee genomen en verbeurdverklaard op grond van het verdrag van Munster. Op het protest uit Wenen antwoordden de Staten dat een van de prijzen, inderdaad een afgedankt schip uit Zeeland, eigenlijk voor Hollandse rekening voer onder valse vlag. Men was in Amsterdam achterdochtig jegens ontevreden participanten. Terwijl de hoven plechtig onderhandelden ging de kaperij voort, ook door Engelsen, en eenmaal gelukte het ook een Oostendenaar een schip van de w.i.c. als prijs op te brengen.

La Merveille was door nood gedwongen geweest aan de Kaap om drinkwater te vragen, maar toen er een kanon op hem afgevuurd was had hij fluks het roer omgezet en de steven naar Ceylon gewend. Want het was niet zijn plan zich aan het octrooi te houden, hij wilde zelfs meer dan hem was opgedragen, hij wilde een factorij stichten. In Bengalen vond hij vriendelijk onthaal bij de bestuurder van een Deense nederzetting en bij de nabob, die de grote gele vlag met de dubbelkoppige arend indrukwekkender dan alle andere vond. La Merveille was de eerste vertegenwoordiger van het keizerrijk, die de Indiër wist in te nemen met meer praal dan de Hollanders en de Engelsen vertoonden, maar hem weldra teleurstelde door de lege zakken. De Antwerpenaren zonden vaak ongeschikte mensen uit. Het is zonderling dat die rustige kooplieden, afkerig van wat zij Franse snoeverij noemden, meer dan eens gedurende hun betrekking met Indië vertegenwoordigd werden door mannen die beter ervaren waren in fraaie woorden dan in doeltreffende handelstaal. La Merveille kwam met kostbare geschenken en zo veel baar geld voor de bestuurder dat deze hem willig aanhoorde en van de gulle gast veel meer meende te kunnen verwachten. De keizer scheen de oppervorst van Europa te zijn, gebieder over koningen, machtig zoals de grootmogol. Merveille kreeg vergunning in Cabelon, tussen Madras en Pondichery, een factorij te bouwen, de kosten later te betalen. Bij zijn vertrek liet hij er twaalf man met acht kanonnen, maar voor de handel geen enkel zilverstuk. Toen beval de bestuurder een stenen huis te bouwen voor de keizerlijken, vertrouwend dat de machtige man het zilver zou brengen.

Ook in Antwerpen gaf deze tocht grote teleurstelling. Behalve dat er nauwelijks goederen waren aangebracht zou men nog ongehoorde sommen moeten zenden voor een factorij die

[p. 132]

niemand wenste, want de verstandige hoofden beseften dat zij met een vestiging kwade kansen liepen in de mededinging met de buren. In de raadzaal van Wenen echter rees, nu de vlag daar heette te waaien, meer belangstelling voor de handel op Indië en op keizerlijk bevel moest in Cabelon onderzocht worden naar de mogelijkheid van een kolonie. Van grote waarde voor Zuid-Nederland was dat de ministers nu overtuigd waren dat het rijk met een machtige compagnie naar de schatten van Indië moest dingen.

Drie van de voornaamste kooplieden van Antwerpen kregen de opdracht een vennootschap te ontwerpen en zij hadden spoedig een plan gereed, maar het duurde nog lang eer het bevel kwam de compagnie op te richten. De gouverneur benoemde zeven directeuren die, voor zij de eed zouden afleggen, het octrooi, zoals het uit Wenen was gekomen, wilden onderzoeken. Zij vonden dat de inleg van tien miljoen gulden veel te hoog was vastgesteld voor een compagnie die slechts over één zeehaven beschikte, over weinig scheepsvolk en geen werven. Het bleek ook dat de heren te Wenen, die er een flinke som voor zouden ontvangen, de helft van dat kapitaal hadden toegezegd aan Engelsen. De directeuren zonden een hunner uit om de keizer te overtuigen dat de inleg niet hoger dan zes miljoen kon zijn. Met deze wijziging goedgekeurd en de bepaling, dat vreemdelingen eerst een maand nadat de inschrijving was geopend daaraan mochten deelnemen, was de Keizerlijke Generale Indische Compagnie opgericht, in de zomer van 1723.

De dag voor de inschrijving reden uit Brussel, Gent, Oostende allen die groot waren in bestuur of handel per postkoets naar Antwerpen. Het was feest in de stad, de keizerlijke vlag wapperend van het raadhuis en de torens. Vroeg in de morgen stond de menigte te kijken voor de Grote Kerk, waar het vol werd van de deftige heren voor de mis, in fluweel en kant, met sjerpen en degens. Van de kerk schreden zij, de aanzienlijksten voorop, de edelen, de raadsheren, de bankiers, naar de beurs, waar een zaal gereed was gemaakt, versierd met tapijten en de wapens van het rijk en de steden. De gouverneur schreef zijn naam goed voor honderd vijftig aandelen. Daarna volgden er verscheidene van honderd, van tachtig, van vijftig. Reeds de volgende dag waren alle aandelen genomen. Er moeten onder de toeschouwers ook

[p. 133]

waarnemers geweest zijn voor Londen en Amsterdam, waar kort daarop de compagniespapieren traag werden.

Het eerste werk der directeuren was om te zien naar schepen en bemanningen, schaars te vinden op de Vlaamse kust. Van de Oostendse vissers waren knappe zeelieden voor de grote vaart te maken, maar stuurlieden zag men weinig. De enige plaats waar men Vlamingen van de kustvaart kon vinden, was Duinkerken. Er waren Engelsen die hun diensten aanboden, maar de directeuren aarzelden hen aan te nemen, wetend dat zij van boord gehaald konden worden. In Engelse en Franse havens was nog eens nadrukkelijk bekendgemaakt welke straffen er stonden op het varen met een vreemde compagnie.

De directeuren sloegen het oog op drie Oostendse schepen die voor de vaart op Cadix gebruikt waren. Er viel veel aan te herstellen en in Duinkerken hadden de timmerlieden het druk voor het haringseizoen. Men moest het dus doen met een timmerman uit Brugge, die het werk, onder toezicht van een kapitein, naar beste weten volbracht.

De uitrusting der schepen, herdoopt in Heilige Carolus, Heilige Elisabeth en Arend, de aanmonstering, de proviandering werden met ruime en degelijke hand gedaan, hoe moeilijk de taak ook was voor mensen die nooit een vloot van drie schepen op zulk een verre reis gezonden hadden. Hollanders en Engelsen mochten schimpen op de opgelapte schepen met een bemanning die de linie nooit gepasseerd had, de Oostendenaren stonden fier te wuiven toen met een noordwester in februari hun eigen keizerlijke vloot over de bank zeilde en koers nam.

Van de drie was de Carolus voor Bengalen bestemd, hetzij voor Cabelon, hetzij voor een nog te vestigen factorij. Goederen voor de handel droeg het niet in het ruim, maar wel een grote hoeveelheid zilver in allerlei munt en in baren. Trouwens, Antwerpen beschikte over weinig waren die het goedkoper kon aanbieden dan Amsterdam. Aan boord bevond zich de eerste supercargo of opperkoopman voor Bengalen, een zonderling heerschap uit Gascogne, door la Merveille aanbevolen en in dienst genomen wegens zijn Indische ervaring, gewonnen gedurende een verblijf in Pondichery bij de Franse compagnie. Dat hij daar geen koopman geweest was, maar bediende en hulpbarbier, wist men echter in Oostende niet. Hij verbeeldde zich

[p. 134]

reeds gouverneur-generaal van de keizerlijke bezittingen te zijn. In waarheid had hij zich bij aankomst te stellen onder een andere merkwaardige man, die daar bij vorige scheepsgelegenheid was gekomen en naar huis had geschreven dat hij reeds een fraaie vestiging aan de Ganges had gekocht.

Na een voorspoedige reis kwam de Carolus voor de mond van de Hougly, waar het schip op een bank liep en snel verloren ging. Een deel van het zilver kon geborgen worden, maar het meeste zonk naar de diepte of werd door de bemanning gestolen. Op vlotten voeren de schipbreukelingen de rivier op langs de factorijen der andere naties en toen zij na veel moeiten aan land waren gekomen vonden zij enige landgenoten, die vertelden dat Cobbé, die van een vestiging had geschreven, met twintig man een oorlog was begonnen tegen de Indische bestuurder en juist gesneuveld was.

Het berooide troepje nam intrek in een verlaten Deense factorij en toen het vandaar verdreven werd zocht het bescherming in de Franse van Chandernagor.

Het waren twee uitgeweken Schotten, een jaar later uit Oostende aangekomen, die debelangen der Keizerlijke Compagnie degelijk behartigden en met een Antwerpse opperkoopman de onderhandelingen over een factorij voortzetten, langdurige onderhandelingen met veel bieden en dingen tegen de overmatige eisen van de landbestuurder, tegen de kuiperijen ook van de Engelse, Hollandse en Franse factorijen. Eerst in 1727 slaagden zij erin tegen een buitensporige prijs een stenen vestiging te mogen bouwen, Banquibazar genaamd, aan de Ganges tussen Calcutta en Chandernagor. Toen de loods was opgetrokken waar de bagage binnengebracht kon worden, plaatste men er scheepskanonnen omheen, zette een paal op en hees de keizerlijke vlag. Er was een grote maaltijd met veel wijn en arak van Batavia, gedronken op de eerste en laatste bezitting van de Oostendse compagnie.