Verzameld werk. Deel 5

[p. 113]

De Franse compagnieën

Het heet wel eens dat de Fransen niet de ware gave van koloniseren hadden en dat daarom, althans voor de negentiende eeuw, al hun pogingen faalden. Inderdaad hebben zij in de zeventiende en de achttiende eeuw niet minder dan de Engelsen en de Hollanders naar overzees bezit gestreefd, en inderdaad hadden zij aan het einde der Napoleontische oorlogen minder gebied dan Engeland en Holland. Er waren verscheiden oorzaken voor de mislukking: onvoldoende voorbereiding en wanbeheer der compagnieën; de zware verplichtingen die hun opgelegd werden; medebestuur van ministers; gedurige oorlogen; maar de voornaamste zal wel genoemd kunnen worden de onvoldoende macht van de Franse vlag ter zee. In iedere oorlog, die Frankrijk voerde, werd de verbinding tussen koloniën en moederland verbroken en bij iedere vrede had Frankrijk iets van het bezit verloren. Een der gebieden dat in 1635 al Frans was, de Antillen, is het gebleven en een deel van Canada is nog met het moederland verwant. Wanneer men vroeger van de Franse koloniën sprak bedoelde men deze gewesten. Louisiana is nooit zeer belangrijk voor Frankrijk geworden; Senegal leverde alleen slaven; Madagascar, de Mascarenen telden nauwelijks; de factorijen in Indië zonden voortbrengselen die de Franse nijverheid eigenlijk niet gaarne zag, zijde en weefsels. De Antillen echter, in bloei gekomen met de behoefte aan suiker, koffie en tabak, hebben al drie eeuwen een bevolking die zich Frans is blijven voelen.

Toen de wegen naar oost en west gevonden waren had Frankrijk door zijn ligging een grote kans in de wedloop naar de rijkdommen overzee en al vroeg zeilden de avonturiers van de havensteden eropuit. Onder Frans I werden de eerste tochten ondernomen. Jean Ango was de pionier die met enige kooplieden van Dieppe twee vloten uitrustte, een voor Indië, een voor Amerika. Hij had daarvoor Italiaanse geografen en stuurlieden in dienst genomen en het was dan ook een Florentijn die, al voor 1530, de kust van Florida tot Newfoundland afzocht om een doorgang naar Indië. Kort daarna gaf de koning aan Cartier, een

[p. 114]

schipper van Saint Malo, de opdracht een weg door het noordwesten te zoeken; hij voer tot Labrador toe, keerde terug naar de St. Lawrence en vond een Indiaanse stad die hij Montreal noemde. Op een tweede tocht drong hij dieper in Canada of Nieuw-Frankrijk door, maar toen ook ditmaal het doel, een weg om de Noord naar de Stille Oceaan, niet bereikt was, werden de reizen naar Canada lange tijd onderbroken.

De pogingen van Coligny om de hugenoten buiten Frankrijk een vrije woonplaats te verschaffen, slaagden evenmin. De ene kolonie, op een eilandje aan de kust van Brazilië, verliep door onderlinge godsdiensttwisten; de andere in Florida werd door Spanjaarden uitgemoord.

Dit was het tijdperk der exploratie, voorafgaande aan dat der vestigingen, dat ongeveer 1600 onder Hendrik IV begon. Deze koning verklaarde, nadat het hem niet gelukt was een Oostindische compagnie naar de trant der Hollandse te stichten, Canada een Frans bezit. Hij zond er een gouverneur heen en door Champlain werd het eerst een Frans gezag overzee gevestigd.

Van nu aan waren het geen avonturiers meer die, met een koninklijke vrijbrief, op eigen kosten naar onbekende landen voeren om rijkdommen te halen, maar de staat zelf streefde naar uitbreiding van zijn macht in andere werelddelen. Wel heetten nog onder Hendrik IV de verbreiding van het geloof en het voordeel van de handel het doel, maar Richelieu en Colbert noemden duidelijk propaganda en handel de middelen, versterking van de staat echter het doel.

Gedurende het grootste deel van de zeventiende eeuw was zowel de invloed van de geestelijkheid als de naijver op de winsten in Holland gemaakt - en door de faam overdreven - nog te sterk om kolonisatie tot iets anders dan propaganda en handel te doen dienen. Het voorbeeld der voorspoedige Hollandse compagnie toonde dat een overzeese onderneming niet meer door bevoorrechte particulieren gedreven kon worden, maar dat alleen samenwerking in genootschap kans op slagen had. Er waren te veel vijanden op zee om met een paar zwak gewapende schepen te varen. Kostbare uitrusting, talrijke bemanning, rijke lading vereisten grote sommen. De staatskas was altijd ledig en particulieren, rijk genoeg om de kosten te dragen, bestonden er niet. De enigen die over fortuinen beschikten, de edelen, verachtten de handel. Om de medewerking van geringe beurzen te ver-

[p. 115]

werven kwam men tot de compagnie waarin ook voor een klein bedrag deelgenomen kon worden. Toch heeft ook op deze wijze het bijeenbrengen van het kapitaal voor de ondernemingen in Frankrijk altijd moeite gegeven en dit is een van de redenen waarom de talrijke compagnieën mislukten.

Het gegoede deel van de derde stand vertrouwde de avonturen overzee te weinig om er zijn penningen aan te wagen, alleen de kooplieden van de havensteden in Bretagne en Normandië hadden daartoe moed genoeg. De heren van de adel wilden geen grote sommen beschikbaar stellen voor de koophandel; bovendien bestond hun bezit in landerijen, niet in geld. Zonder steun van de regering zou er ook nooit voldoende kapitaal voor de compagnieën bijeengebracht zijn. De koning, de prinsen, de ministers namen zelf deel en de regering bepaalde de sommen die de edelen en de kloosterorden moesten bijdragen. Het is voorgekomen dat een groot heer bedreigd werd met gijzeling zolang hij het bedrag van het hem voorgeschreven aandeel niet betaald had. In vele gevallen werd de deelneming ook beschouwd als een verkapte belasting. De kleine burgers hoorden op de zondag na de dienst van de kansel mededelen dat er een compagnie opgericht zou worden, met al de voordelen die daar te winnen waren en de aansporing de penningen vruchtbaar te maken, waarmede men tevens het welgevallen van de koning verwierf. Behalve bij zeevaarders en ondernemende kooplieden was er nergens geestdrift voor deze handel, noch voor de vestiging in verre streken.

Met enkele uitzonderingen begonnen alle compagnieën, tussen 1600 en 1780 opgericht, met geldmiddelen onvoldoende voor de taak hun in het octrooi opgelegd, bijna alle werden ook door de regering met grote toelagen gesteund. Hoewel geen enkele winsten maakte werden alle genoodzaakt uitkeringen te doen, want de inleggers, wie aanlokkelijke voordelen beloofd waren, mochten niet ontevreden worden. De Indes Orientales gaf zelfs zeer hoge uitkeringen, meer dan de Hollandse Compagnie, maar de middelen kwamen uit de staatskas. Wanneer echter een der kleinere compagnieën na enige slechte jaren geen hulp meer kreeg, werd zij ontbonden, een nieuwe erfde het octrooi met dezelfde taak, soms vermeerderd met die van twee of drie andere die mislukt waren.

Nadat er reeds tien of twaalf compagnieën bestaan hadden, alle

[p. 116]

verplicht een aantal missionarissen te onderhouden en volksplantingen te stichten in Canada, Sumatra, de Molukken, Oosten West-Afrika, Guyana, werd op bevel en met steun van Richelieu in 1635 de eerste grote compagnie opgericht, genaamd de Saint Christophe of Des Indes Occidentales. Zij maakte zich meester van alle eilanden die, ondanks wisselvalligheden, tot de Revolutie Frans zijn gebleven, Martinique, Guadeloupe, Haïti, Grenade, Ste Lucie, St. Martin, Sainte Croix etc., en slaagde erin binnen tien jaar daar een bevolking te plaatsen van vijfduizend Fransen en vierduizend zwarten. Maar de koloniën brachten haar geen winst en toen verkocht zij ze aan particulieren, van wie sommige een nieuwe compagnie vormden. In 1664 werd het octrooi ingetrokken, tegelijk met dat der Compagnie du Canada. Lodewijk XIV en zijn minister Colbert wensten voordeel van die koloniën te trekken voor de staatskas, daarom werden zij onder beheer van de kroon gebracht met een gouverneur, militairen en rechters door de koning benoemd.

Een Oostindische compagnie, genaamd Des Mers Orientales, bestond er al in 1600; zij ging zesmaal te gronde tot in 1719 de Compagnie perpétuelle des Indes werd opgericht. De handel, ook op China, was haar voornaamste bedrijf en zij bezat geen ander gebied dan de protectoraten of factorijen in Bengalen, de eilanden Mauritius en Réunion en enkele nederzettingen op Madagascar, die zij echter weer aan andere overdroeg.

Met de vijf- of zesmaal verlopen en weer herrezen Compagnie du Canada - het was van de meeste ondernemingen niet te zeggen in hoeverre zij een vorige vervolgden of opvolgden - waren deze twee de voornaamste der ongeveer zeventig koloniale compagnieën die gedurende twee eeuwen in Frankrijk octrooi ontvingen.

Als handelsondernemingen zijn al die compagnieën mislukt, geen enkele bracht winst op en ondanks de steun van de staat kwamen alle, uitgezonderd de Compagnie des Indes, spoedig tot verval. Er moeten in Frankrijk tussen 1600 en 1800 ontzaggelijke sommen verloren zijn voor het doel dat de eerzuchtige staatslieden gesteld hadden.

Zij beschouwden die compagnieën niet als instellingen die voornamelijk de inheemse nijverheid moesten bevorderen en het moederland van overzeese waren voorzien, maar als instel-

[p. 117]

lingen ter verbreiding van het Franse gezag. En ook daarin was hetgeen bereikt werd niet evenredig aan de inspanning, althans vergeleken met hetgeen Spanje, Engeland en Holland bereikt hadden.

Toen op liet einde der achttiende eeuw de laatste der compagnieën ten onder ging was het koloniaal bezit verre beneden hetgeen Richelieu en Colbert zich hadden voorgesteld. Er konden vele namen van Franse koloniën genoemd worden, maar als men ze op de kaart zocht waren het, in vergelijking met de Spaanse, Portugese, Engelse en Hollandse bezittingen, maar kleine gebieden: enkele eilandjes in de Indische Oceaan, kantoren in Bengalen, een post op Madagascar, een strook op de kust van Senegal, het onbekende Guyana, een deel van Louisiana - kort daarna door Napoleon verkocht aan de jonge Amerikaanse republiek, die het geld ervoor gedeeltelijk in Amsterdam leende - en de Antillen, van welke ook San Domingo en enige kleinere eilanden nog Frans waren. Van alle deze brachten alleen de Antillen met hun voortbrengselen voordeel op. Behalve een gedeelte van Canada, dat sedert 1763 Engels was, hadden alleen de Antillen en de Mascarenen een Franse bevolking, te zamen geschat op zestigduizend blanken en driehonderdduizend kleurlingen.

In de verbreiding van het geloof was de kolonisatie volkomen geslaagd. Lodewijk XIV had, in een brief waarbij hij een gouverneur benoemde, gezegd: dat de zeevaarders en de kolonisten voor zijn vader landen hadden opgespoord, geschikt om er volksplantingen te plaatsen ten einde, met Gods hulp, de volkeren die daar woonden te onderrichten in het katholiek geloof en ‘door dit middel ons gezag daar te vestigen en de handel te bevorderen, die onze onderdanen nut kan aanbrengen’. De geestelijkheid echter beschouwde de propaganda niet als een middel. Zij wist de adel te bewegen geld beschikbaar te stellen voor de stichting van kerkelijke gebouwen in de veroverde gewesten, zij verwierf spoedig rijke bezittingen en een macht waarmede zowel de compagnieën als later het bestuur rekening moest houden. Natuurlijk zag zij toe dat er geen protestanten onder de compagnieën dienden. De missie ondervond weinig moeiten waar inboorlingen bekeerd moesten worden, zoals Canada, haar werk vorderde snel onder de Indianen. Op de

[p. 118]

Antillen werden de negers gedoopt zodra zij aan land kwamen. Welbeschouwd hebben de compagnieën van het ancien régime aan de geestelijken de nuttigste medewerkers aan de kolonisatie gehad.

Na 1815 moest Frankrijk eigenlijk opnieuw beginnen koloniën te verwerven.