Verzameld werk. Deel 5

[p. 96]

De Engelsen in Soeratte

In de tweede helft der zestiende eeuw verwachtten de merchant adventurers in Londen voordeel eerder uit het Westen dan uit het Oosten en er werden verscheiden tochten naar de Antillen gedaan die winst uit de zeeroof opbrachten en de kennis van Amerika vermeerderden. Hoewel al vroeg Engelse reizigers naar het Oosten trokken vond de Engelse handel daar later fortuin dan de Hollandse. Aan zeemanschap, aan strijdvaardigheid ontbrak het niet, maar de kleine vloten, die in den beginne uit Portsmouth vertrokken, waren minder voor de handel toegerust dan die der Amsterdamse kooplieden en men was in Londen ook niet goed ingelicht omtrent de wijzen van handel in het Oosten. Eerst een brief van Thomas Stevens aan zijn broeder, die door kooplieden in de City gelezen werd, wekte de belangstelling. Stevens, tot de katholieke Kerk teruggekeerd, was als missionaris naar Goa gegaan. Hij vertelde van de Portugese nederzettingen, van de pracht aan de vorstenhoven, van de specerijen en andere koopwaren die buitengewone winsten opleverden, voorts van de vervallen staat der Portugezen wier macht een legende scheen te zijn. In 1590 voer het eerste schip uit, weldra gevolgd door een vloot van vier schepen, twee jaar later door een andere, maar al die tochten mislukten. Nu echter gebleken was dat Spanjaarden en Portugezen geen heersers over de oceaan meer waren, besloten de Londenaars een grote poging te doen om een deel van de oosterse handel te bemachtigen. Er werd octrooi aangevraagd voor een handelscompagnie, die in december 1600 tot stand kwam met een privilegie voor vijftien jaren. Meer dan dertig jaren zouden er gaan eer haar streven enig voordeel gaf.

De eerste vloot, onder Lancaster, bereikte Atjeh en Bantam, waar een paar mannen achterbleven, daarna keerde zij met schrale lading terug. Van de Portugese misleiding had Lancaster niet eens besef.

Al mochten de Engelsen met grote minachting spreken over de slappe Portugezen en hun gekleurde nakomelingschap, die al

[p. 97]

een belangrijk deel van de bevolking der kolonies vormde, zij vonden in hen vijanden tegen wie zij in liet begin niet opgewassen waren. Bij de vorsten hadden de Portugezen de naam de machtigsten van het Westen te zijn. De mestiezen kenden de Indiërs en waren vertrouwd met de ingewikkelde werking van de geschenken op al de rangen der waardigheidsbekleders, een kunst die de Engelsen zeer laat leerden. De Portugezen kenden de beschaving van Indië en de nieuwe binnendringers hadden van de aanvang het gevoel van meerderheid boven de bruinen met het onvermijdelijke gevolg van insolentie.

Op de specerijeilanden hadden zij weinig fortuin en nadat de Hollanders het hun daar te lastig gemaakt hadden richtten zij hun pogingen vooral op het gebied van de mogol. Zij kozen daartoe Soeratte, in die dagen voor de opkomst van Bombay volgens Stevens: ‘een stad van grote handel in alle soorten van koopwaar, een belangrijke haven, die de vorst machtige inkomsten opbrengt en door vele schepen van Malabar bezocht wordt.’ Alleen op Goa heette de handel belangrijker, maar verovering van Portugees gebied was nog het doel niet.

Met een nieuwe vloot voer een bijzonder afgezant voor de mogol, William Hawkins, uit het bekende zeemansgeslacht van Sir John Hawkins, vermaard op de Westindische zeeën.

Op deze tocht, met drie schepen in 1607, had een gebeurtenis plaats die vermeld mag worden. Een van de schepen was met de stroom afgedwaald, de andere, de Hector en de Dragon lagen in een windstilte. Het journaal van de Hector vermeldde het merkwaardig geval: ‘Heden had ik kapitein Keeling van de Dragon aan boord op een vismaaltijd en daarna werd door mijn volk Hamlet opgevoerd, hetgeen ik soms vergun om de mannen van de luiheid, het dobbelen en het slapen af te houden.’ Drie weken later, nog altijd in de windstilte, nodigde kapitein Keeling de bevelhebber aan boord van de Dragon, eveneens tot een maaltijd, gevolgd door een vertoning van Richard III. Maar Hamlet scheen toch beter te bevallen, want de dag daarna liet Hawkins dit treurspel nog eens op zijn schip opvoeren.

Uit deze mededelingen blijkt hoe het toneel door het volk bemind werd. Mannen die monsterden voor een grote ongewisse zeetocht waarvan, zoals men nu al ondervonden had, vele niet terugkeerden, behoorden tot het minste volk, zij waren drinkers en vechters die met de hardste straffen geregeerd moes-

[p. 98]

ten worden. Maar de treurspelen van Shakespeare waren geen toneel voor de edelen alleen, integendeel, in de Globe Theatre kwamen wel lichtzinnige jonge mannen van aanzienlijken huize die er maar weinige plaatsen vonden, en de fatsoenlijke middenstand ontbrak geheel en al; het overgrote deel van het publiek bestond uit gelijken van de matrozen die op de Hector voeren. Het moet een zonderlinge voorstelling geweest zijn op een scheepje van vierhonderd last. Volledig vertoond vordert dit treurspel minstens zeven uur en de matrozen konden waarschijnlijk hun rollen niet lezen. Het is jammer dat de aanwijzingen voor de opvoering op het kasteel, met de toeschouwers tussen voormast en grote mast, niet bewaard gebleven zijn. Men stelle het zich voor: een Ophelia met een Cockney-uitspraak en een Laertes die goed ranselen kan. En waar zou dat exemplaar van de eerste quarto-uitgave gebleven zijn?

Toen Hawkins ter rede van Soeratte ankerde had hij, hoewel afgezant van koning Jacobus bij de mogol, veel te vechten en te harrewarren. Soeratte bleek geen grote handelsstad te zijn, maar een uitgestrekt ellendig dorp aan de monding van een rivier die door banken van de zee lag afgesloten. Zodra hij zijn schepen daarbinnen had gelegd vertrokken er renboden naar de nabijgelegen nederzettingen van de Portugezen en binnen een week verschenen er vaartuigen met de kruisvlag om te vragen wat hij daar kwam doen. Vrezend ingesloten te worden van de zeekant voer hij weer uit, liet zijn geschut spelen en keerde terug om snel te onderhandelen. Hij reisde naar het hof van de rijksbestuurder van Cambay en Soeratte, waar hij de talloze plichtplegingen moest leren waarmede een oosters vorst onderhandelt. Maar een der geschenken die hij voor de troon liet nederleggen maakte een buitengewone indruk. De bestuurder kende wel de wijn der Portugezen, de Engelse brandewijn echter was een openbaring voor hem. Hawkins en zijn gastheer dronken tot zij naar bed gebracht moesten worden, zij dronken de volgende dag en er moest in aller ijl nog een vaatje van boord gehaald worden. Omtrent de zaken begrepen zij elkander niet. Wel bemerkte de kapitein dat zijn tolk onenigheid had met een vertegenwoordiger van de Portugezen, maar hij had geen geduld zich dat te laten uitleggen, hij eiste kort en goed het recht te Soeratte een kantoor te vestigen. Na een maand van praten en misverstaan besloot hij te vertrekken zonder zich de moeite te

[p. 99]

geven naar de mogol in Agra te reizen. Het gelukte hem een hoeveelheid specerij te kopen waarvoor hij zo veel betaalde dat de kooplieden hem dringend verzochten spoedig terug te keren. Op deze wijze verwierf hij daar de welgezindheid en toen een volgende vloot ter rede verscheen werden de zeelieden vriendelijk ontvangen omdat men zich de prijzen herinnerde. Hoewel hij er geen factorij had gevestigd heet William Hawkins de grondlegger van de betrekkingen tussen de East India Company en Indië.

Zo voorspoedig als de Hollanders in de Archipel ging het de Engelsen niet op de kust. Meer dan een kwarteeuw hadden zij nog te strijden te land en ter zee, soms bijgestaan door de Hollanders, tegen Indiërs en Portugezen, voor zij op bescheiden wijze vaste voet kregen. De compagnie zond zeelieden om te onderhandelen, puriteinse zeelieden nog wel, die een diepe minachting hadden voor de heidenen zowel als voor de kleurlingen van katholiek geloof en zich gemakkelijk door hen om de tuin lieten leiden.

Kapitein Middleton, die over een volgende vloot bevel voerde, waarbij het grootste schip dat ooit op de Indische Oceaan gezien was, The Trade van achthonderd ton, ondervond eindeloze tegenslag en werd bovendien meer dan een ander bedrogen, ook door zijn eigen volk. Het was de kostbaarste vloot door de compagnie tot dusver uitgerust en die het geringste voordeel thuisbracht. Maar in Londen gaf men de moed niet op.

En met de nieuwe expedities kregen de zeelieden ook moeilijkheden met landgenoten, die voor eigen rekening een schip uitrustten met de opdracht handel te drijven indien het mogelijk was en anders door kaperij winst thuis te brengen. De kaapvaart, zogenaamd gewettigd wegens het nadeel voor de vijand, was nog altijd naar het hart van de Engelse zeeman. En zo gebeurde het eens dat een schip, aan de compagnie toebehorende, veroverd werd door een schip van een koopman in Soeratte met een Engelse bemanning.

Onder Sir Thomas Roe, generaal van de e.i.c., verwierven de Engelsen hun eerste rechten. Hij onderhandelde te Agra met de mogol en maakte met de Portugezen en met de Hollanders een overeenkomst volgens welke alle drie de naties een factorij te Soeratte mochten vestigen.

Enige jaren later namen zij Bombay en van die tijd aan groeide

[p. 100]

hun macht op het schiereiland gedurig. De Portugezen werden gemakkelijk verdrongen en in de oorlogen met de Nederlanden vermeerderde de Engelse invloed aan de kust. En al tegen het midden van de zeventiende eeuw was Engeland de eerste in dit rijk gebied.