Verzameld werk. Deel 5

[p. 68]

Castiliaans Indië

De Iberische rijken waren ongeveer gelijktijdig begonnen zich in de oude en de nieuwe wereld uit te breiden, maar toen Portugal niet meer dan versterkte nederzettingen had op de kusten van Afrika en Indië, bezat Spanje reeds in het begin der zestiende eeuw een uitgestrekt gebied dat een kolonie genoemd kon worden. Er was ook verschil in de tochten der beide naties. Toen de Portugezen dichtbevolkte gewesten vonden moesten zij zich bepalen tot het drijven van handel op een smalle kuststrook; de Spanjaarden vonden op de Antillen inboorlingen, weerloos in de natuurstaat, die hun niets leveren konden, noch zich verzetten tegen verovering van het land. Columbus, teleurgesteld dat hij geen goud zag, zelfs geen specerij, wilde verder om het echte Indië te zoeken en om toch enige winst te hebben liet hij een aantal inboorlingen als slaven naar Sevilla zenden.

Onder zijn opvolgers werd er op Hispaniola enig goud ontdekt en het gerucht daarvan, dat snel door alle delen van Spanje liep, dreef duizenden gelukzoekers naar de haven. De enkele grote schepen, die toen nog maar beschikbaar waren, voeren boordevol naar de West. Omstreeks 1510 waren alle grote eilanden bezet, de kleinere werden verwaarloosd en boden spoedig daarna schuilplaats aan de Franse filibustiers. In die tijd ook vestigden de Spanjaarden zich op het vasteland, het eerst aan de golf van Darien en westwaarts vandaar ontdekte Balboa de Zuidzee. Na Mexico en Peru werden Chili, La Plata, Paraguay in bezit genomen en toen, een halve eeuw later, Florida op de hugenoten veroverd was, gebood de koning van Spanje over geheel Midden- en Zuid-Amerika, uitgezonderd Brazilië.

De ontdekker van Castiliaans Indië was al begonnen de landerijen, in stukken verdeeld, met de daarbij behorende inboorlingen aan zijn volgers in gebruik te geven. Een gedeelte der opbrengst van zulke repartimientos, in den beginne zeer groot, maar allengs verminderd, moest aan de kroon afgedragen worden. Het enige waar de eerste kolonisten, bijna alle gewezen soldaten en ontslagen gevangenen, naar zochten was goud, goud

[p. 69]

bovenal, dat echter, voor de verovering van Peru, alleen op Hispaniola gevonden werd en dan nog slechts in gering ertshoudende gesteenten, waarvoor rotsen gespleten, blokken gehouwen moesten worden, het gruis gemalen en gewassen, een arbeid zo zwaar dat de weinige klompjes metaal, in een maand verzameld, nauwelijks geloond zouden hebben als de kolonisten hem alleen hadden moeten doen. Maar zij presten de inboorlingen voor het werk, alle, mannen en vrouwen, oud en jong, zonder rust. Voedsel verstrekten zij niet, noch lieten zij de mensen de gelegenheid daar zelf voor te zorgen. Natuurlijk vluchtte wie kon, waardoor de arbeid zwaarder werd voor wie achterbleven. De dorpen stierven uit. Bij de komst der Spanjaarden werd de bevolking van Hispaniola op honderdduizend geschat, twintig jaar later op veertienduizend. De sterfte nam zo snel toe dat de overheid, zowel in de koloniën als in het moederland, maatregelen bepaalde om de inboorlingen te beschermen. Koning Ferdinand beval dat geen gedoopten tot dwangarbeid gezet mochten worden. De bezitter van een repartimiento liet al het volk van een dorp aantreden, toonde hun een kruis en vroeg, in een taal die zij niet verstonden, of zij christenen wilden worden. Zij zwegen en moesten dus dwangarbeid doen. De onderkoning Ovanda bepaalde dat hun een loon uitgekeerd moest worden, een peso, vier gulden per jaar, waarvoor zij voedsel konden kopen. Voor zover de kolonist zich aan het voorschrift hield betaalde hij in goederen. Wanneer een dorp verliep verenigden de kolonisten zich tot een troep en trokken de bossen in op jacht naar inboorlingen, die aan de ketting werden geklonken en gemerkt.

Hoe onmenselijk de behandeling van de Indianen was blijkt uit de klachten die vooral de dominicanen al vroeg naar Spanje zonden. Pater Bartolomeo de las Cazas bleef heel zijn leven voor hen ijveren. De Spanjaarden waren nog maar korte tijd op Hispaniola toen hij de noodzaak zag om hen voor uitroeiing te behoeden. Bij de onderkoning geen gehoor vindend reisde hij naar Spanje om aan het hof te pleiten. Maar koning Ferdinand luisterde naar zijn gunstelingen die voordeel hadden van de ladingen uit de West, ladingen immers afhankelijk van een menigte werkvolk. Eerst van Karel V wist De las Cazas beschermende wetten te verkrijgen, waarbij bepaald werd dat de Indianen telkens na twee maanden arbeid in de mijnen of op de

[p. 70]

plantages twintig dagen vrij moesten zijn om hun oogst te verzorgen. Van die oogst mocht niet meer dan een tiende deel door de houder van de repartimiento opgeëist worden. Kinderen beneden twaalf jaar en moeders met zuigelingen waren van alle arbeid vrijgesteld. Natuurlijk kon er in de binnenlanden op de uitvoering van die wetten geen toezicht gehouden worden, althans niet door het bestuur, want de missionarissen waakten erover zoveel zij konden. Zij volgden de gevluchte Indianen, verzamelden hen rondom zich en wisten hen te bewegen weer een dorp te bouwen.

Geen beschermende wetten konden echter baten met gouverneurs die zich door de dwangarbeid verrijkten en kolonisten die hun grond niet konden bewerken zonder mensen. Zowel op de Antillen als op het vasteland ging de bevolking achteruit. Ook de strooptochten bleven vruchteloos. Er waren plantages en delverijen waar het werk alleen gedaan werd door ouden en kinderen die niet hadden kunnen vluchten. De kolonisten beklaagden zich, de gouverneurs schreven naar Spanje om toevoer van volk, misdadigers uit de gevangenissen en van de galeien, negers uit Afrika.

De Spaanse koningen hebben altijd meer voor het geloof geijverd dan de Portugese. Zolang koningin Isabella leefde was de handel in negers, die immers christenen moesten worden, verboden, alleen de handel in joodse en Moorse slaven was toegestaan. Koning Ferdinand aarzelde lang om vergunning te geven, maar hij moest zwichten voor de aandrang uit Amerika, waar in sommige streken de kolonisten oproerig werden wegens de schaarste aan werkkrachten en hier en daar tegen het verbod slaven kochten die door Portugezen werden aangevoerd.

Toen, reeds in de eerste dagen van Karel V, trachtte zijn regering de zwarte handel te regelen met het dubbele doel de kolonisten werkvolk te verschaffen en het voordeel daarvan zelf te behouden. Een gunsteling van de koning kreeg een octrooi om negers in te voeren, maar hij verkocht die voor zo hoge prijs aan Genuese kooplieden, dat zij genoodzaakt waren de aanvoer zeer te beperken en zodoende de prijzen hoog te houden. Het gevolg was dat de kolonisten voortgingen de inboorlingen te tiranniseren. Daarna besloot de regering die handel zelf te beheren onder leiding van deskundigen. De Portugezen waren in die handel het meest bedreven, maar zij waren tevens de gevaarlijk-

[p. 71]

ste concurrenten en daarom werden er Duitse kooplieden benoemd met de opdracht enige duizenden negers naar Amerika te vervoeren en ze daar voor een vastgestelde billijke prijs te verkopen. Ditmaal eiste de regering zelf een zo groot aandeel dat de houders van het monopolie zich niet aan de prijzen konden houden. Op Hispaniola kostte omstreeks 1520 een neger honderd dukaten, hetgeen zo buitensporig was dat alleen de rijken ze konden kopen voor huisslaven. Toen ook dit stelsel gefaald had in de gewenste uitkomst ging de regering ertoe over niet een enkel, maar vele octrooien te verkopen aan kooplieden van Sevilla, meestal stromannen van Portugezen, Genuezen of Vlamingen. Deze octrooien, in menigte uitgegeven, brachten de schatkist grote sommen op. Maar de slaven bleven te duur, de kolonisten gingen voort te klagen en zich van de minder taaie inboorlingen te bedienen.

Intussen had zich op Hispaniola, Porto Rico en Cuba de landbouw ontwikkeld, die een veel groter aantal handen vorderde dan de mijnbouw. De sluikhandel leverde toen veel slaven en goedkoper dan de geoctrooieerde kooplieden. De Portugezen voerden de negers van hun kolonie op de kust van Guinea, waar alle slaven gehaald moesten worden, naar hun kolonie Brazilië en vandaar waren de Antillen gemakkelijk te voorzien. Hoevelen er ook op de markt geveild werden of binnengesmokkeld, er waren er nooit genoeg nu de suikerplantages snel in aantal toenamen. Vele negers ook konden de rum niet verdragen, vele vluchtten ook. Deze vluchtelingen, in de bossen schuilende, verenigden zich tot de beruchte roversbenden der Cimaronen die op het vasteland, bij Panama, zo gevaarlijk werden dat de regering alle aanvoer van negers daarheen verbood.

Omtrent het midden der zestiende eeuw moeten er vijftigduizend negers in Amerika geweest zijn en daarna nam de zwarte bevolking sneller toe. Na devereniging van Portugal met Spanje, die alle belemmering van de toevoer uit Afrika ophief, begon de bloei der koloniën. De regering verkocht honderden licenties aan kooplieden van Lissabon, met vele en strenge bepalingen betreffende de hoeveelheid die zij vervoeren mochten. De schepen mochten niet groter zijn dan vijfhonderd ton; zij mochten geen andere waren vervoeren en niet meer slaven dan de ruimte toeliet. Om grote winst te maken moesten de kooplieden, die te veel voor de vergunningen hadden betaald, die reglementen

[p. 72]

ontduiken. Zij spaarden plaats voor smokkelgoederen door de slaven in het ruim als balen op te stapelen. De schipper zorgde er zo goed mogelijk voor ze levend over te brengen, wegens de premie. Bij het lossen werd niet toegezien op het aantal, maar op de hoeveelheid. Men mat de levende koopwaar met een maat, stukken van Indië genoemd, ongeveer zes voet. De slavenhaler koos in Guinea kleine of onvolwassen negers, later bij voorkeur vrouwen en kinderen, minder dan zes voet lang en kon op die wijze een groter aantal invoeren. Zodra zij gelost waren werden zij gedoopt, want de gouverneurs moesten zorg dragen dat de onderdanen van de koning christenen waren.

Dwangarbeid en slavernij brachten de bloei der koloniën in Amerika voort. De winsten van Portugees Indië kwamen uit de handel, die van Spaans Indië uit de goudmijnen van Peru, de zilvermijnen van Mexico, de plantages van de Antillen. De som der kosten van deze winsten is nooit geteld.

Evenmin waren de schatten te tellen die jaarlijks op de kaden van Sevilla werden gelost. Maar hoe groot zij waren blijkt uit de macht die Spanje in de zestiende eeuw bezat.

Voor de ontdekking van Amerika was het een arm land, welks belangrijke bronnen van inkomsten de schapenteelt, enige handel van Barcelona en de oorlog tegen de Moren waren. Tegelijk met de eerste tocht van Columbus werd de laatste buit, Granada, veroverd. Voortaan zou er geen winst voor de grandes en hidalgos, geen loon voor de werkloze krijgslieden geweest zijn indien de Nieuwe Wereld niet ontsloten was. Van 1493, steeds toenemend, konden de lompendragers ende hongerlijders, weer dienst nemen bij. de koning. In Toledo en andere steden kregen de ambachtsgilden het druk met het weven van laken en zijde, het smeden van wapens, in San Lucar met het timmeren van schepen. De baat van de uitgestrekte kolonie bestond enerzijds in de zich ontwikkelende handel en nijverheid in Spanje, anderzijds uit de aanvoeren. Van het een en het ander kreeg de koning ruim zijn deel.

Binnen een halve eeuw ontving Spanje meer goud en zilver dan er voordien in heel Europa aanwezig waren. Zonder de rijkdommen uit Peru en Mexico, zonder de zwarten van Guinea, hadden Karel V en Filips hun oorlogen niet kunnen voeren en de Franse en Engelse kapers, later ook Hollandse, die de zilvergaljoenen roofden, deden Spanje meer afbreuk dan de een of an-

[p. 73]

dere veldslag. Zonder het bezit van Amerika en Guinea had Spanje niet zo lang legers tegen de Nederlanders kunnen uitrusten.

Maar de eerzucht der koningen kostte meer dan Amerika onder hun verkwistend beheer kon opbrengen. Ondanks de tot dusverre ongekende rijkdommen kwamen zij voortdurend te kort en zij leenden en verpandden de inkomsten van het rijk aan Duitse en Genuese bankiers die, verre van zeker de gelden ooit behoorlijk terug te ontvangen, daarvoor hoge kosten berekenden en ten slotte verloren. Kort na de troonsbestijging van Filips II werden de betalingen gestaakt en dit gebeurde zowel onder zijn regering als onder die van zijn opvolgers herhaalde malen. Geen bezit van goud en zilver en negers kon baten toen de scheepvaart in andere handen kwam. Voor het einde der zestiende eeuw werd de Spaanse macht op de Antillen bedreigd; in het begin der volgende gingen Curaçao en Sint-Eustatius aan de Hollanders verloren, Barbados en Antigua aan de Engelsen, Guadeloupe aan de Fransen. Maar het rijkste eiland, Cuba, bleef een Spaans-zwarte kolonie, al heeft het nu een eigen vlag.