Verzameld werk. Deel 5

[p. 56]

De Zouteilanden

De Kaapverdische Eilanden, in de eerste helft der vijftiende eeuw ontdekt toen de zeevaarders van Dom Henrique nog aarzelend hun tochten deden langs de Afrikaanse kust, zijn na Guinea de oudste kolonie buiten Europa. Hoewel er van de groep, bestaande uit twaalf grote en kleine eilanden, geen rijkdommen te winnen waren, vestigden de Portugezen er zich en maakten er een aanlegplaats van, waar de schepen, die op de kust voeren om slaven, goud en ivoor, proviand en water konden vinden. Zij plantten er suiker en ondekten er een plant, waar een wolwever in Florence goud voor betaalde om te voorkomen dat zij in andere handen kwam. Het was de orcellana, die een purperkleurige verfstof leverde. Die tint werd de mode voor edele heren en de wolwever werd een zeer rijk man; uit zijn bijnaam Orcella groeide bij verbastering de geslachtsnaam Rucellai en zijn nakomelingen bewonen nog het palazzo van die naam in Florence, in de Vigna Nuova. Hun fortuin was misschien het grootste dat van die eilanden kwam.

Even onverwacht schonken zij een eeuw later groot voordeel aan de Hollanders. Oost en West hadden welvaart in Spanje en Portugal gebracht, het volk kon zich beter voeden. Er was meer brood en vis nodig. Het graan en de vis werden door Hollandse zeelieden aangevoerd. Dat zij de haring, omtrent deze tijd uit de Oostzee naar de Noordzee verhuisd, in grote hoeveelheden naar het Zuiden konden brengen, hadden zij te danken aan de uitvinding van Willem Beukelsz, in de schoolboeken terecht een verdienstelijk man genoemd, en aan het zout van de eilanden aan de groene kaap, waar zij het gingen halen. Haring uit de Noordzee, zout van de Zouteilanden waren het die, met de zeelieden, de Nederlandse scheepvaart reeds machtig hadden gemaakt voor de oorlog tegen Spanje begon.

Voor de Portugezen, die hun buit uit Goa haalden, hadden de eilanden geen andere betekenis dan die van een ankerplaats. De bevolking van blanken en mulatten was intussen door handel tot welvaart gekomen en eer Portugal bij Spanje werd ingelijfd was

[p. 57]

het gebruik geworden dat de koning een edelman beloonde door hem een der eilanden in leen te schenken. De gehele groep stond onder een capitan, die over de gewapende macht beschikte. De donatorios, met hun capitan aan het hoofd, zochten en vonden wel middelen om in die uithoek in de oceaan spoedig een buidel te maken. Aan de dringende aanvraag om slaven, die gedurig uit de Antillen kwam, kon het monopolie nooit voldoen, zodat de kolonisten daar zich door sluikhandel van arbeiders moesten voorzien. Eerst was het een Normandische compagnie die zich op die handel toelegde, toen kwamen ook de Engelsen mededingen en de Hollanders volgden. Slaven vonden zij zoveel zij nodig hadden op de kleinere Cabo Verde Eilanden, Sal, Brava, Maria, en zij vervoerden er veel meer naar de West dan het monopolie deed. Wanneer dan na enige jaren de donatorios al te rijk naar Lissabon terugkeerden, zond de regering een andere capitan met oorlogsschepen om de smokkelhandel te onderdrukken. Soms moest er gevochten worden met de slavenschepen onder vreemde vlag, maar de Portugezen, die nu voor Spanje voeren, deden het onwillig. En meestal was hun macht ook onvoldoende. In 1582 al waren een handvol Engelsen enige tijd meester van Ribeira Grande, de stad van Sant Antoa, en de Hollanders van Praia op Sant Iago. Gedurende het bestand bezetten de Hollanders het eiland S. Vicente, waar zij ongestoord een factorij vestigden voor de zwarte handel nadat zij Beziguiche (Gorea) genomen hadden. De Spaanse schepen voor Sant Iago werden vernield en het scheelde weinig of de gehele archipel was in handen van de zeerovers gevallen. Zowel op de kust als op de eilanden deden de zeelieden van de Westindische Compagnie verscheiden geslaagde aanvallen, maar zij hielden ze niet in bezit, want in die tijd al waren de heren in Amsterdam tevreden met de grote voordelen uit zeeroof.

Later, toen Engeland de vriend van het weer zelfstandig Portugal was geworden, liet een ieder de eilanden met rust. De meeste donatorios hadden toen hun belangen overgedragen aan een handelsmaatschappij, die van de archipel de slechtst beheerde kolonie maakte. Voor de bevolking was er weinig werk in de suiker- en koffieplantages, bijgevolg ook zeer weinig brood, vooral op de eilanden die door de compagnie geheel ongemoeid gelaten werden. Alleen Sant Antoa en Sant Iago waren bedrijvig als de stapelplaatsen waar de negers werden aangevoerd en

[p. 58]

geborgen tot er een schip kwam dat ze naar Amerika bracht. Wanneer de vraag groter was dan uit de voorraad geleverd kon worden, gingen de opzichters van eiland tot eiland en zochten uit de bevolking geschikte exemplaren, bij voorkeur zwarte, maar ook halfgekleurde werden meegenomen, met of zonder toestemming van de Portugese vader. Er volgde wraak met moord en brandstichting, en de galgen stonden zelden ongebruikt. Met dat al kwijnden de zaken van de compagnie, niemand in Lissabon kon berekenen waar de winsten bleven. Maar niemand verwonderde zich ook, want in de overige koloniën ging het sedert lang evenzo. Het werd eenzaam op de reden, de plantages lagen verwilderd, de woningen vervielen en de mulatten, levend van de jacht op geiten en konijnen, liepen in vodden waarvan het passement toonde dat ook zij beter dagen hadden gekend. Een schip op reis naar Indië ankerde er zelden, want de kapitein wist dat hij er niets dan water zou vinden, en dat alleen tussen juni en oktober wanneer het er iedere dag regent.

De eilanden werden een gezochte plaats voor mensen die geheimen te verbergen hadden. Een smokkelaar of een piraat, die zich in Lissabon, in Le Havre of in Bristol liever niet vertoonde, kocht er een bouwvallig landhuis en vond in een bergkloof wel een plek waar hij een kist met juwelen en dukaten kon begraven.

Het was ook de tijd van romantische avonturen. De edelen in Portugal waren armer dan ooit en wie er meer dan één dochter had, voor wie hij een bruidsschat kon afstaan, moest hetzij de overige naar een klooster zenden, hetzij voor ieder harer langer dan zijn middelen veroorloofden een duenha onderhouden. Het toezicht op de dochters die in de wereld bleven en toch geen huwelijk konden sluiten, werd te laks. Het kwam al voor dat een vermetele jonkman met een meisje uit de aanzienlijkste familie over de grens reed. Maar het gebeurde ook dat de Spaanse overheid, van haar kant even hoffelijk, de vluchtelingen weer terugbracht. Waar moesten geliefden heen wanneer hun course of true love niet vlot meer ging? Er verdwenen paren die men over de grens niet terugvond.

In het eerste vierde deel der achttiende eeuw werden de eilanden bij Kaap Verde goed verborgen nesten voor gestolen en ongezegende wittebroodsweken waar niemand van hoorde. De donatorios, die er nog rechten bezaten op oude goederen, ver-

[p. 59]

huurden hun landhuizen en op sommige eilanden, zoals Boa Vista en S. Nicolau, veranderden die landhuizen in lustverblijven waar een wetvergeten man met zijn geschaakte vrouw de dagen in zonneschijn vervlieten zag tot de donatorio weer om penningen maande. Dan voer de vrouw weer naar haar vaderland om de rest van haar leven om vergiffenis van zonden te bidden en de man week naar een oord waar de wraak hem niet treffen kon.

Het schaakavontuur dat het meeste gerucht maakte, omtrent 1725, was dat van een heer uit een oud geslacht, de markies van Gouveia, Dom João de Mascarenhas, mordomo-mor, hoofdintendant van koning Dom João V. Hij was donatorio van het grootste der Bovenwindse eilanden, Sant Antoa. De markies werd bekoord door de schoonste vrouw van het hof, die echter reeds gehuwd was met een even aanzienlijke heer. De vrouwen van Lissabon waren befaamd voor de gloed harer ogen, stralend uit een onpeilbaar hart. Deze gloed kon de markies niet weerstaan. Hij deed afstand van zijn hoge rang. Het schijnt dat de koning zijn voornemen gekend heeft en hem niet weerhield. Toen Dom João met de dame scheep ging meende hij dat er later wel een vergelijk met de verraden collega getroffen kon worden, want hij had verstaan dat de koning hem niet uit zijn gunst zou bannen. Maar toen hij nog slechts kort op zijn eiland het veroverd geluk genoten had, kwamen er donkere berichten uit Lissabon: zijn goederen verbeurdverklaard en een bevel van de aartsbisschop dat hij noch zij in de kerk mocht komen. Er waren tranen in haar ogen en Dom João vloekte. De penningen werden schaars, hij kon geen zijde en reukwerken meer voor haar betalen. Toen besloot hij haar naar het bevriende Engeland te voeren en daar beleende hij zijn rechten op het eiland bij kooplieden. Er ging een Engels schip naar Sant Antoa met beambten die in Ribeira Grande een factorij stichtten. De gezant voerde langdurige besprekingen bij het hof van Sint-James en vandaar kwam het dat in vredestijd ruim twee jaar de Engelse vlag in een der oudste koloniën woei. Het geschil tussen de markies, de verraden echtgenoot en hun koning werd veel later opgelost, maar voor de Kaapverdische Eilanden was zowel in Londen als in Lissabon de belangstelling weer verdwenen.

Zij werden meer dan ooit verwaarloosd en vergeten, want suiker en koffie groeiden elders overvloediger en Amerika had geen grote toevoeren van slaven meer nodig. Het was niet alleen

[p. 60]

het wingewest dat verviel, maar ook de bevolking. Meer dan een eeuw leefde zij in de ergste ellende. Behalve de gouverneur met enkele ambtenaren en officieren woonden er geen blanke, maar gekleurde Portugezen met gekroesd haar, het type dat trouwens in Portugal zelf al sedert de zestiende eeuw geen zeldzaamheid was. Zij voedden zich met de opbrengst van hun velden, kleine vakjes met een dunne laag aarde, waar de maïs slechts tot magere kolven groeide. Het wild was schaars geworden. En wanneer er in het droge seizoen geen droppel regen viel, zoals vaak gebeurde, werd er honger geleden. Dan zond de regering wel een schip met voorraden, waarvan maar een klein deel aan het volk werd verkocht. Het grootste deel vond betere kopers elders. Hongersnood heerste er gedurig, maar soms stierven er zo veel van de honger dat men er in Lissabon van hoorde. Er werd een strengere rechter heen gezonden, die menigeen liet ophangen wegens menseneterij. Het gebeurde eens dat er een paar vrouwen terechtgesteld werden, die gedurende een tijd van gebrek vlees hadden verkocht en bij onderzoek bleek dat zij te zamen acht mensen hadden geslacht.

Eerst in de negentiende eeuw schonk men weer enige aandacht aan de kolonie toen Engeland er belang in begon te stellen. Er liggen daar voorraden steenkool voor de marine. En het volk vindt een bestaan met het vlechten van strooien hoeden.