Verzameld werk. Deel 5

[p. 43]

Venetië en het Oosten

Onder de eersten die een groot deel der aarde aan het Westen bekend hebben gemaakt mogen de Venetianen genoemd worden, burgers van de machtigste republiek der middeleeuwen. Van Perzië, Indië, Abessinië hadden monniken en kooplieden al in de elfde eeuw verteld, maar van de verder gelegen landen, Tartarij, Cathay en de eilanden voorbij Malakka hoorde men voor het eerst van Venetiaanse reizigers.

In de geschiedenis der ontdekkingen staat de naam van Polo vooraan. In 1260 trokken de gebroeders Niccolo en Matteo Polo uit de republiek met de reisstaf de wereld in, noordwaarts naar de binnenlanden van Moscovië, en zij reisden verder door Siberië en Mongolië tot China toe. Twaalf jaar later keerden zij terug, arm als voorheen, maar met de wonderlijkste verhalen, van rivieren waar de karbonkels en de honderd andere kleurige stenen, waarop men in Venetië verzot was, aan de oevers lagen; van tempels en paleizen groter en prachtiger dan die in hun stad, versierd met gouden draken, gouden beelden van de godheden; van koningen en edelen in brokaat en zijde gekleed. Men lachte en men noemde het fantasie, want wie kon geloven dat de heidenen rijker waren dan het volk van Venetië? De broeders vertrokken weder, ditmaal Marco medenemende, de zestienjarige zoon van Niccolo. Na twintig jaar keerde Marco terug. Toen men lachte om zijn verhalen, hoe hij raadsman was geweest van Kubelai, de grootkhan van Cathay, een land dat men niet in minder dan één jaar reizens bereiken kon, met een stad vijftigmaal groter dan Venetië; hoe er daar overvloed van juwelen gedragen werd en zelfs de armsten de kostbare specerij en suiker konden nemen; toen men hem een grootspreker noemde, sneed hij een stukje van de voering van zijn wambuis open en er viel een menigte fonkelende edelstenen op de grond. Toen heette hij de rijkaard, men noemde hem Il Milione. Kort daarop brak er een oorlog uit met de republiek Genua, de machtige mededingster. Polo voer uit met de vloot en in de zeeslag, die Venetië verloor, viel hij in handen van de vijand. In Genua, in gevangen-

[p. 44]

schap, schreef hij tot tijdverdrijf zijn reisverhaal in het Frans, volgens de mode, Il Milione, dat een der beroemdste boeken werd. Velen hielden het voor verdichtsel, maar geleerden, die nadachten over de onbekende delen van de wereld, geloofden dat er in de beschrijving van de verre gewesten een kern van waarheid kon zijn. Het heeft in ieder geval, te zamen met Le livre des merveilles van Mandeville, die veel uit de Milione overnam, tot de tijden van Columbus en Da Gama toe, een sterke bekoring gehad voor allen die peinsden over hetgeen er buiten de bekende wereld verborgen lag.

De Venetianen, nadat zij Genua overwonnen hadden meesters van de drukstbevaren zee, hadden meer ondervinding van de zeevaart dan enig ander volk, men zag hun vlag van San Marco in alle havens, tot de Cinque Ports, Brugge, Hamburg. En zij zochten nog verder naar markten. Tegen het eind van de dertiende eeuw voer een galei met de gebroeders Zeno langs de kusten van de Oostzee, langs de Noorse fjorden, en stak naar Groenland over. Een zekere Querrini, koopman aan de Rialto, kwam omstreeks 1350 op de Lofoten. Een andere koopman keerde kort daarop in zijn stad terug met een reisverhaal van Indo-China.

Al die berichten werden nauwkeurig onderzocht. De monniken in het klooster San Michele, op Murano, hielden er zich mee bezig en een van hen, fra Mauro, tekende daar een kaart die een machtige invloed heeft gehad op de ontdekkingen van de vijftiende eeuw. De kust van Afrika stond erop getekend, in het oosten van de Rode Zee tot Mozambique, in het westen een deel ervan tot de Kaap de Goede Hoop en een eindweegs oostwaarts. De naam van die landpunt stond daar: Capo del Diavol. Hoe kwam fra Mauro aan de kennis dat een schip rondom Afrika kon zeilen?

En een andere vraag is deze: de kaart van fra Mauro dateert van 1459, bestond er een andere voor de zijne? Het was voor 1456 dat er een Venetiaanse galei met zeil en riemen voorbij Sagres voer, de naar de Atlantische Oceaan uitstekende punt, waar Dom Henrique, de Zeevaarder, zat te turen naar de horizon. De galei, voor Vlaanderen bestemd, bleef wegens slecht weer voor Lissabon liggen. Dom Henrique hoorde dat de koopman aan boord, Alvise Cadamosto, gesproken had van de Afrikaanse kust, hoe zij gemakkelijk te bezeilen was, hoe er in het zuiden een

[p. 45]

kaap moest zijn die men om kon varen en het roer weer noordwaarts wenden. Hij nodigde hem uit naar Sagres te komen. Cadamosto, bekoord door de vermetele bespiegelingen van de prins, liet zijn koopwaar naar Brugge varen en stelde zich in zijn dienst. Op zijn aanwijzing vertrokken er zeevaartkundigen naar Italië om de kaart, hetzij die van Mauro of een andere, na te tekenen. De kennis van de Afrikaanse zuidkaap kwam uit Venetië.

Cadamosto kreeg bevel over twee schepen, waarmede hij verder dan Kaap Nao durfde zeilen en Kaap Verde ontdekte. De nieuwe weg naar het Oosten was al een eind verder gevonden.

Hoe weinig konden de monnik en de koopman vermoeden welk nadeel er voor hun volk zou voortkomen uit de medewerking tot het vinden van de zeeweg.

Er is dikwijls beweerd dat niemand in de republiek de gevolgen besefte van de vondst die Da Gama deed. Toen de Venetiaanse gezant in Lissabon de teruggekeerde schepen zag, de zeelieden die met de kaars in de hand ter kerk liepen om te danken, zond hij een ijlbode met het bericht naar de senaat. Het was een dag in oktober toen die in de raadzaal zijn verslag deed. Naar gewoonte hielden de wijzen het geheim. Maar er werd gefluisterd in de huizen der rijken. Er viel een stemming van verslagenheid over de stad. Binnen een maand wilden Duitse handelsagenten de specerijen niet meer kopen tegen de geldende prijzen. De pakhuizen aan de Giudecca lagen vol met dure peper die weldra spotgoedkoop werd. Toch werd er niet gekocht, want de handelsagenten hadden bericht ontvangen dat op de markt van Antwerpen de peper nog goedkoper was. En uit Lissabon werd gemeld hoe men daar snoefde dat voortaan Portugal heel Europa van oosterse waren zou voorzien.

De waren uit het Oosten, specerij, suiker en zijde, maakten driekwart van de handel van Venetië. Hoe groot die handel was kan men uit de cijfers zien. Omtrent 1490 voeren er vijfendertighonderd koopvaardijschepen op de zeeën, brood gevende aan zeelieden en ambachtslieden op de werven. In het jaar dat Da Gama uit Indië terugkeerde, werd er in Venetië voor driehonderdduizend zechijnen specerijen ingevoerd, voor zestigduizend zechijnen gember (een zechijn had ongeveer drie gulden goudaarde). Ook Genua en Barcelona handelden in deze waren, maar Venetië was de stapelplaats, waar Midden-Europa zich

[p. 46]

ervan voorzag. Het leven van de republiek was bedreigd, die bovendien al een rampspoedige oorlog te land kreeg te voeren.

De senaat zond onverwijld een gezantschap naar de sultan van Egypte om hem te vermanen dat zijn eigenbelang op het spel stond, want een groot deel zijner inkomsten verkreeg hij uit de tollen, betaald door de karavanen die de koopwaar van Suez naar Alexandrië vervoerden. De tolgelden moesten verminderd worden als men de handel wilde behouden; zij waren zo hoog dat de waren, in Venetië aangekomen, zestig- tot honderdmaal meer kostten dan de prijs waarvoor zij gekocht waren. De Portugezen, die niet belast werden door tollen en karavaankosten, konden de specerij vijfmaal goedkoper aanbieden dan Venetië. De sultan antwoordde dat hij de buitensporige vermindering der inkomsten niet aanvaarden kon. Hij stelde voor een vloot uit te rusten, door de republiek van vuurwapens te voorzien, om de Portugese schepen op hun vaart van Indië naar de Afrikaanse kust te bestoken. Dit gebeurde. Van Guardafui tot Mozambique kruisten de Egyptische schepen, bewapend met geschut in het arsenaal van Venetië gegoten, maar het kwam zelden voor dat zij op de ruime wateren de Portugese vlag ontmoetten. De jaarlijkse retourvloot was bovendien zelf zwaar bewapend. En toen Albuquerque naar Indië werd gezonden om de koopschepen te beschermen, kregen de Egyptenaren meer te vechten dan zij verduren konden, hij zocht hen op in hun eigen Rode Zee, hij landde troepen om de stadjes aan de kust te vernielen.

Intussen hadden de heren van San Marco een bijzondere raad ingesteld voor de bescherming van hun handel. In 1504 legde die raad voor de senaat een verbluffend plan ter overweging. De Venetianen waren ervaren in de waterbouwkunde. In hun eigen stad hadden zij geleerd kanalen te graven en uit te diepen. Indien de Venetiaanse schepen niet met andere konden mededingen op de lange weg om de kaap, waar zij bovendien niet voldoende beschermd konden worden, waarom dan geen kortere weg gemaakt, een weg die zij kenden en waar zij bondgenoten hadden? De Middellandse Zee was maar door een smalle strook land van de Rode Zee gescheiden. Door dat land kon een kanaal gegraven worden. De senaat besloot dat dit plan ten spoedigste uitgevoerd moest worden, de kosten door de republiek te dragen.

[p. 47]

De sultan weifelde tussen de overwegingen zijner raadslieden: enerzijds de kans op grotere winst, anderzijds de kans op grotere invloed van de vreemdeling. Priesters waarschuwden dat de waterbaan zijn rak zou scheiden van het land van de profeet. Hij aarzelde zo lang tot grotere zorgen voor hem opdoemden en hij aan Venetië zelfs niet meer denken kon. De geweldige Turkse legerscharen drongen nader. En toen Caïro hun in handen viel was alle hoop voor Venetië verloren. In de volgende jaren had de republiek al haar krachten nodig om haar koloniën in de Levant te verdedigen.

Niet de Turkse oorlog echter, maar de ontdekking van Da Gama, met het daaruit volgende verval van de handel, was de grote slag waaronder de eerste zeemogendheid bezweek. Haar macht kwam in andere handen. Maar zij was het die naar het Oosten had gewezen.

De laatste zeevaarder, op wie Venetië nog bogen kon, was Giovanni Caboto, stuurman voor Engeland. Hij plantte in Noord-Amerika de vlag van San Marco naast die van Sint-George. Een spel van het lot wilde dat de Engelse vlag dezelfde was als die van de oude mededingster, de republiek Genua, reeds eeuwen tevoren voor San Marco gestreken.