Verzameld werk. Deel 4

[p. 561]

De dromer en de incubus

Er was eens een dromer die niet kon geloven dat hij een persoonlijkheid had en ten slotte dacht dat hij niet meer dan een leeg vat was, dat vandaag of morgen op de ashoop gegooid zou worden.

Er zijn weinig mensen die nooit dromen, maar voor de meeste is dat leven in de slaap een zonderlinge verschijning die zij de dag daarna vergeten en er soms bij het ontwaken al niet meer van vertellen kunnen. De vreugde of de droefheid over hetgeen zij gezien hebben blijft misschien nog bij hen gedurende hun bezigheden zonder dat zij weten vanwaar die komt. Voor hen behoren het leven van de droom en dat van de dag tot twee verschillende werelden. Enkelen worden terwijl de ogen toe zijn zo diep geroerd, dat de kracht van de droom voortduurt en ook wanneer zij opstaan en hun werk doen, beelden voor hun oog verwekt die door geen verstand verzonnen kunnen worden. Dat zijn de mensen die men dromers noemt, er zijn er meer dan men denken zou, want de meeste spreken er niet van. Wat zouden zij ook kunnen zeggen? Hetgeen zij dan wakend voor zich zien behoort immers tot een wereld waaraan zovelen niet geloven, waarover men schertsend spreekt als een waan of hersenschim, iets dat niet bestaat noch waarde heeft. Alleen een dichter die zo verstandig is zijn eigen verdichtsel te verjagen, kan ervan spreken, maar zelfs hij moet die dromerijen waarschijnlijk kunnen maken, of men houdt hem voor waanzinnig. Alleen zulk een dichter kan, indien hij nauwgezet vertelt, iets van de droom openbaren, geen droomuitlegger.

Garrijn sprak er nooit van, want hij was geen dichter, geen geleerde en geen spotter. Hij had een dienende, zelfs een opofferende aard en hij stelde heel zijn leven beschikbaar voor de droom, zo zeer dat hij niet meer geloofde een persoon met eigenschappen te zijn. Hij droomde al in de wieg, zoals iedere pasgeborene die nog niet ziet, maar zijn droom bleef bij hem ook toen de nevel wegtrok en hij de wereld begon te kennen. Dat hij droomde wist hij niet en het duurde lang eer hij wakker werd en be-

[p. 562]

sefte dat de wereld, die hij aanschouwde wanneer zijn ogen zich openden, een vreemde voor hem was. Hij was tien jaar toen de droom hem ook overdag in bezit nam.

In die jongensjaren moet hij een ruim bevattingsvermogen gehad hebben, want hij leerde gemakkelijk zonder aandacht voor de lessen. Het was of de wetten der rekenkunde, de regelen der taalkunde, de feiten der geschiedenis alleen door het noemen in hem binnendrongen. Daar hij in kennis en plichtsbetrachting niet van anderen verschilde kreeg hij een plaats op een kantoor, gelegen aan een gracht met bomen, waar hij rekende en brieven schreef over koloniale waren. Zijn patroon zat met de rug naar hem gekeerd aan het ander venster en rookte kanaster uit een lange stenen pijp. Soms voer er een schuit voorbij en soms riep een venter, maar anders werd de rust niet gestoord en de zon scheen door de bladeren op de gracht.

Om elf uur ging de patroon de kamer uit en de meid bracht een kop koffie voor Garrijn. Dan legde hij de pen neder. Dat ging zo jaar in jaar uit.

Hij was nog in de leeftijd dat men aan meisjes of aan roem denkt, aan sterren of aan eeuwigheid, toen hij op een morgen, de pen nederleggende bij de kop koffie, zichzelf vroeg of er twee wezens in hem woonden. Een van die twee had van negen uur tot dit ogenblik gerekend en de cijfers opgeschreven, het ander had het warm gehad en allerlei dingen voorbij zien gaan. Een enkel wezen kon dat niet tegelijk gedaan hebben. Trouwens, het verschil was te groot. Het een kende hij, als hij zich wel bezon, zowat van zijn tiende jaar, dat was Garrijn die daar en daar woonde, bekend als een brave stille jongen die goed cijferen kon en zopas de koffie had gekregen. Het ander was nu eens deze en dan weer die, als hij zich wel bedacht, een menigte van wezens, die iets vertelden, vragen deden en wonderlijke dingen zagen, dingen die de patroon niet zag, hoewel toch even gewoon als de bomen en de huizen aan de gracht. Die dingen waren ook zo verschillend dat zij wel door een verscheidenheid van wezens gezien moesten zijn. Garrijn, dat was het wezen dat cijferen kon en een naam droeg, had een helder geheugen, hij herinnerde zich veel van wat er gezien was al jaren her. Hij nam de pen weer op nadat hij de koffie gedronken had en de patroon weer binnen was gekomen, en ging voort zich te herinneren terwijl hij rekende.

[p. 563]

Er was er een dat alles gemakkelijk deed en altijd onverwacht kwam, Garrijn kende het al lang. Het steeg eenvoudig van de grond, het zweefde ver weg, soms hoog, soms laag, en het deed dat zo gemakkelijk dat het ook aan anderen wilde tonen hoe het zweefde. Meer dan een huis hoog was het nooit gestegen en dan moest het zich inspannen om weer te dalen. Garrijn voelde zich gelukkig wanneer het kwam en zweefde of hij het zelf was. Soms vreesde hij dat hij niet meer op de grond terug kon keren. Wie weet, gebeurde nog dat eens, en dan waarheen?

Dan was er een dat altijd op een groene glooiing ging met hoge heesters, rooskleurig in bloei aan beide zijden, en zware stenen waar het overheen klom. Het hijgde, het keek hem donker aan, hij wist al dat hij naar het gevaar ging en hij voelde aan de koude lucht hoe hoog hij was. En plotseling lachte het zoals een vriend, het hield hem vast want hij had zijn voet over een diepte uitgestrekt. Hij herinnerde zich dat hij altijd vroeg: Waarom toch altijd weer? Het is spelen met de waanzin en vandaag of morgen val ik in de afgrond. Dan rilde hij, maar wanneer hij wakker werd was het of hij er toch weer naar verlangde.

En dan dat ander dat ook zo dikwijls kwam. Dat waren er meer dan een. Het was een zaal en daar lag een hand. En als hij er stond klonk zacht in de verte, achter de wanden, een hoog gezang van vele stemmen, langzaam, en binnen in hem vloeiden hete tranen. Hij wilde die stemmen kennen en eeuwig tranen hebben. Het was muziek die geen oor hoefde te horen. En heel de dag voelde hij weemoed.

Er waren er zoveel, dacht hij terwijl de pen een streep trok onder de cijfers. Er was dat wezen dat hem aanzag. Het had twee ogen, twee pupillen die langzaam groter werden. Hij strekte zich en zijn keel ging toe van een snik die er niet uit kon komen. Hij wist dat hij droomde hoewel zijn hand voortging de cijfers onder elkaar te zetten en hoewel hij zeker wist het water van de gracht te zien als hij zijn hoofd wendde. Twee wezens, hoorde hij zeggen met een stem, hij die rekent en - dit was een naam die hij bijna verstond, maar er was geen geluid - en die kijkt mij aan. Hij gaat mee. Word wakker, ga niet met die ogen mee.

Hij richtte zich op, hij keek achter zich naar de patroon met de lange pijp, die vroeg: Wat heb je, jongen, dat je zo'n raar ge-

[p. 564]

luid maakt? Niets, mijnheer, ik vraag excuus.

Hij telde weer de cijfers op en hij dacht: Waarom droom ik nu ook overdag? Ik mag wel oppassen, anders denkt hij dat ik slaap. Maar waarom kijken die ogen mij zo aan? Waar heb ik ze toch meer gezien?

En de volgende morgen na de kop koffie droomde hij weer terwijl hij rekende. Hij wilde de ogen niet aanzien, maar hij moest en hij nam zich voor geen geluid te maken wanneer de stem riep om wakker te worden. En toen die droom weer voorbij was dacht hij: Als ik de macht heb om geen geluid te maken, waarom jaag ik die ogen dan niet weg? Ik wil geen slaaf zijn van een droom.

En die nacht werd zijn geest in bezit genomen. Het was een gelaat dat verscheen, wit zoals sneeuw in de schaduw, de grote ogen waren toe, met wimpers zo groot dat hij ze tellen kon. Een stem fluisterde een naam, hij verstond die niet, maar hij zeide: Nachtman, hoewel het toch niet het gelaat van een man was. Onder de wimpers bewoog een glinstering. Hij begreep dat er voortaan geen andere geesten in hem konden binnenkomen en toen hij dit begrepen had gingen eensklaps de ogen open, stil, groot. Hij boog achterover, hij dreef op een mist.

Hij werd wakker door het kloppen op de deur en hij moest zich haasten want hij was laat. Met zwaarheid in de benen stond hij op. Langs de spiegel gaande schrok hij van zijn gezicht, wit als een gezicht dat hij gezien had, hij keek en hij zag dat het niet zijn ogen waren. Hij wreef over zijn hoofd om te voelen of hij het zelf was, of hij droomde of wakker was.

Op straat merkte hij dat de mensen verwonderd naar hem keken en toen de patroon vroeg waarom hij te laat kwam was het ook of hij iets vreemds aan hem ontdekte. Hij ging aan de tafel zitten en hij rekende, met het gevoel dat er iemand in hem was. En toen de meid hem de koffie had gebracht en hij de pen had neergelegd en naar buiten keek, was de gracht veranderd. Hij verbaasde zich niet, maar hij wist dat alles niet zo was als gisteren en hij vond dat onaangenaam. Twee bomen aan de overkant stonden scheef en daartussen rees een hoog gebouw, een driehoek met ronde gaten in rijen naast en boven elkaar en uit ieder gat keek een gezicht naar buiten. Daar stond gisteren het pakhuis De Zwaan, dacht hij. Al die gezichten schenen pijn te hebben, zij lachten en wenkten hem. Uit het donker van de

[p. 565]

boomstammen op de kade verscheen een dunne grauwe gedaante met een hoofd dat langzaam draaide en rode gloeiende ogen. Hij kende hem wel, de bakker van daarachter. Maar dan droom ik toch, zeide hij, of ben ik het niet die droom? Die gedaante maakte hem angstig en opeens herkende hij al die aangezichten uit de gaten aan de overkant.

Jongen, zeide de patroon, hem op de schouder tikkend, je hebt zeker de anderdaagse, je moet eens naar de chirurgijn.

Hij veegde zich het voorhoofd. Die middag ging hij naar de chirurgijn, die zijn geval niet ernstig vond en hem een weinig aderliet. Kwade dromen, zeide hij, dat zijn hersenschimmen, eet dan voor je naar bed gaat wat minder roggebrood.

Hij kon niet slapen door de vrees. Er woonde nu iemand in hem, dat wist hij zeker, het zou wel die Nachtman zijn en hij wilde niet overheerst worden door een hersenschim. Maar hoe kon hij hem uitwerpen? Alleen door gedurig te denken: Je bent maar een hersenschim, anders niet, je kan mij toch geen kwaad doen, ik wil niets van je weten, ga maar weg.

Wanneer hij de koffie had gedronken nam hij dadelijk de pen weer op, zonder naar de gracht te kijken, die toch iedere dag wat anders was door die schim die door zijn ogen zag. Hij rekende zo vlug, zo netjes dat de patroon tevreden was en zeide dat hij het bedaard kon doen, anders maakte hij zich overstuur, hij was toch al zo mager en bleek geworden.

Hij voelde aan zijn gloeiend hoofd dat hij verteerd werd. Op onverwachte ogenblikken zag hij rare dingen, gedaanten die mensen waren, maar zo zonderling als zij in werkelijkheid niet konden zijn. Het was augustus met warme stille dagen dat er over de gracht al een enkel dor blaadje dwarrelde, toen hij gewaarwerd dat hij naar een voorbijganger loerde, met de aandrift om zich aan hem vast te klampen om hulp. Maar wie kon hem helpen? Hij sloeg met zijn vuist op de tafel en riep hardop: Ik moet ervan bevrijd worden, vervloekeling, op leven en dood! De patroon sprong op. Jongen, zeide hij, je bent van streek, het is ook te veel werk, ga maar naar huis en de volgende week zullen wij wel eens zien.

Hij liep door de straten of hij voortgejaagd werd, hij liep de poort uit, steeds sneller, langs sloten en weilanden. En plotseling stond hij voor een laag hek. Binnen in hem was iets geknapt, zijn hoofd werd leeg en ruim. Aan de andere kant van het hek kwam

[p. 566]

een kalf voor hem staan, dat hem aanzag en zijn hand likte. Kom jij mij helpen? vroeg hij en hij streek het dier over het oor. Het kalf schrok, het steigerde en rende toen weg in grote kromme sprongen. Hij voelde een schop tegen zijn buik zodat hij waggelde en in de rondte draaide, toen wist hij dat die geest hem had verlaten. Langzaam keerde hij naar huis, leeg vanbinnen.

En die nacht had hij een andere droom. Hij was een leeg vat en een laars trapte hem in het midden. Toen begon hij te waggelen en te rollen over de keien van een straat die daalde. Er kwam aan het rollen geen einde en hij dacht: Waar ga ik heen? Naar de ashoop of naar het water? Vroeger was ik niet zo leeg.

Hij deed zijn werk regelmatig op het kantoor en na de winter zag hij er gezond uit, het enige dat de patroon aan hem opmerkte was dat zijn gang iets waggelend was geworden. Hij rolde heel zijn leven door.