Verzameld werk. Deel 4

[p. 513]

De nauwgezette schuldenaar en zijn rekening

Er was eens een schuldenaar die zich niet op zijn gemak voelde als hij aan een onbetaalde rekening moest denken. Hij had dan ook van jongs af de loffelijke gewoonte iedere rekening terstond te betalen, des te loffelijker in een tijd toen bijna iedere burger, zonder te bedenken of zijn middelen het veroorloofden, kocht wat hij nodig had of wat hem behaagde. Er zijn wijsgeren die dit een gelukkig tijdperk van onze geschiedenis noemen. Schuld bestond niet, oordelen zij, daar er slechts in naam verschil was tussen schuldeiser en schuldenaar; immers indien de kruidenier voor duizend dukaten sieraden van de goudsmid kocht en niet betaalde, de goudsmid zijnerzijds voor hetzelfde bedrag klederen van de kleermaker eveneens zonder te betalen, de kledermaker zijnerzij ds weer voor hetzelfde bedrag kruideniersgoed van de kruidenier, en zo vervolgens onder alle ambachtslieden, winkeliers, soldaten en ambtenaren, had er eenvoudig een verschuiving van waarden plaats, waarbij niemand schade hoefde te lijden indien zij regelmatig voortging. Maar wie zo oordeelt verliest het begrip van schuld uit het oog. En door zijn strenge opvatting van dit begrip onderscheidde deze schuldenaar zich van zijn medeburgers, die hem in den beginne wel enigszins bespotten om zijn nauwgezetheid, maar hem op den duur hun eerbied voor zijn beginselvastheid niet konden onthouden.

Inderdaad, de burgers leidden een gemakkelijk leven. Hun stad was een der oudste en ook een der grootste van het land, beroemd om het aantal van haar spitse torens, alle met de peerkroon versierd, en haar ruime, drukke markten. Zij waren ijverig, werkend meer dan twaalf uren van de dag, maar op de zondag rustten zij en, goed uitgerust zijnde, konden zij op de maandag genieten zoveel er te genieten viel. Over het loon voor hun arbeid maakten zij zich geen zorgen, want hoewel dit nauwkeurig was vastgesteld ontving niemand het ooit in de nauwkeurige waarde van de munt. De bazen in de werkplaatsen en in de winkels ontvingen het zelf niet op die wijze, daarom kweten zij zich jegens hun ondergeschikten met kredietbriefjes, waarop soms een bedrag

[p. 514]

vermeld stond, maar in de meeste gevallen geschreven was dat de houder zich daarmede kon verschaffen wat hij nodig had. De leverancier had slechts in te vullen wat hij geleverd had. Natuurlijk werd in den beginne door menigeen misbruik gemaakt van dit vertrouwen op de eerlijkheid. Men zag in de stad vleeshouwersgezellen en staljongens in wambuizen van damast met hermelijn afgezet, met geborduurde regenschermen en gouden uurwerken, men zag besteedsters en palingverkoopsters met een boeket in de hand langs de dreven wandelen; maar het misbruik, de vrije teugel lang genoeg gevierd zijnde, werd door de rechte burgerzin gemakkelijk overwonnen. Zelfs de domste begreep dat hij niet meer mocht kopen dan hij nodig had. Maar ook met de voorziening van het waarlijk nodige waren de ingezetenen al veel gebaat. Indien de kosten wel eens te hoog werden maakte de overheid enige bepalingen, waarbij sommige levensbehoeften niet meer als zodanig erkend werden en gewoonlijk stemde iedereen hiermede in. Wat koop en verkoop waren, en wat schuld was, wisten die burgers dus eigenlijk niet.

Maar op een klein bovenhuis aan de Ganzenmarkt woonde een jongeman, Pekaat geheten, die zich in de heersende omstandigheden niet tevreden voelde. Van zijn vader, in leven kruidenier in de Rijstberg aan de overkant, had hij een bescheiden vermogen geërfd en daarvoor kon hij, zich niet tot geregelde arbeid aangetrokken gevoelende, zich wijden aan de bezigheden naar zijn zin. Hij was in alles matig, behalve in lezen. Al van zijn vijftiende jaar kocht hij twee boeken en huurde er nog twee per dag, boeken over alle onderwerpen waar hij van hoorde. Het is te begrijpen dat men, twee boeken in een dag lezende, van ieder daarvan minder nut trekt dan van een enkel, en daar Pekaat een beperkt bevattingsvermogen had drong de inhoud van al die boeken niet geheel en al tot hem door. Soms echter begreep hij een boek zo goed dat hij er een dag over kon nadenken. Zo was er een, waarin het vraagstuk van de schuld behandeld werd, dat hem meer dan wat ook boeide. Hij las het vele malen en voelde dat zijn geest erdoor verrijkt werd. De schuldeiser nam in zijn verbeelding een ontzaglijke gedaante aan, de schuldenaar een nederige. De man die iets verkocht werd in zijn oog een leenheer aan wie men verplicht was en ook als men hem betaald had behield hij nog iets van een weldoener, zo diepe indruk had dat boek op Pekaat gemaakt. Hij voelde tot in zijn diepste zenuwen

[p. 515]

dat de man, die iets van hem te eisen had, zijn meester was wie hij te kort deed. Daar Pekaat geen loon ontving, maar aan de spaarbank met klinkende munt betaald werd voor wat zijn vader had gedaan, beschikte hij niet over kredietbriefjes, tenminste geen andere dan die hijzelf wel eens had geschreven. Hij vroeg zich af: Waarom keek Stoffel Barendszoon, dat was de boekverkoper om de hoek, mij gisteren met zulke grote ogen aan toen ik hem op mijn briefje liet schrijven hoeveel ik hem schuldig ben voor dat boek over de schuld? Hij is mijn schuldeiser, hij heeft rechten op mij, hij zou als wij in een andere staat leefden over mijn levensgeluk kunnen gebieden. Dit toont dat ik geen recht heb hem zijn rechten te onthouden. Zolang zijn naam op de kredietbrief staat derft hij de waarde van dat boek en ik geniet ervan.

Hij stond op en liep naar Stoffel, wie hij niet alleen dit boek met munt betaalde, maar ook de nieuwe die hij kocht. De boekverkoper keek hem en de munten aan en vroeg wat dit beduidde. Pekaat verklaarde hem dat hij de staat van schuldenaar niet verdragen kon en dat hij als gelijke behandeld wenste te worden, niet als mindere. De boekverkoper haalde de schouders op, mompelend dat hij niet zo kleingeestig zou zijn het voorbeeld na te volgen.

Die dag trad Pekaat verscheiden winkels binnen waar hij iets gekocht had en hij veroorzaakte iedere winkelier veel last door naar zijn rekening te vragen. Het is overbodige moeite, mijnheer, gaf men hem overal ten antwoord. Maar hij drong aan, hij wachtte tot de rekening eindelijk geschreven was, betaalde haastig en ging dan minzaam groetend heen. Die jonge Pekaat is niet zo slim als zijn vader was, zei de winkelier.

Pekaat hield zich aan zijn beginsel onafhankelijk van schuldeisers te blijven. De eigenaar der spaarbank gaf hem soms de raad de munten liever in de bank te laten omdat zij er door andere handen toch terugkeerden en het weghalen maar beslommeringen kostte. Mijn vriend, zeide de eigenaar, gij baat er niemand mee uw rekeningen te betalen en wat verschil maakt het voor u?

Maar hij bleef halsstarrig, zoals mensen met beperkt begripsvermogen kunnen zijn.

Toen hij veertig jaar was kon hij nog maar één boek per dag hetzij kopen, hetzij huren en zijn inkopen bij andere winkeliers had hij sterk ingekrompen omdat hij nu minder munten van de spaarbank kreeg. De eigenaar hield de vinger waarschuwend

[p. 516]

voor hem op en vroeg hem of hij wel wist hoe zijn vader voor die erfenis gezwoegd had. Pekaat legde zijn vuist op de toonbank: Geen schuld zal mijn naam bezoedelen of mijn geweten drukken.

Daar hij aan zijn beginsel vasthield moest hij zich hoe langer hoe meer bekrimpen, tot hem op onheuse toon werd medegedeeld dat hij geen dukaten meer, maar slechts stuivers van de bank kon krijgen, soms bijgeval een paar schellingen. Hij besloot toen ook geen boeken meer te huren. Hij keek uit het venster naar de voorbijgangers, zich vergenoegd de handen wrijvend dat er daaronder geen enkel liep die zich zijn schuldeiser kon noemen, zij die onder elkander allen schuldeisers en schuldenaars waren. Ik, zeide hij tot zichzelf, heb tenminste aan die ongerechtigheid niet meegedaan.

Het toeval wilde dat een van de voorbijgangers opkeek, een bejaard heer met een rood gezicht, en staan bleef en toen recht naar het huis van Pekaat liep. Hij belde aan, hij kwam de trap op. Het is een fortuin dat ik u herkend heb, zeide hij, ik ben Blasens, u weet wel, winkel in schrijfbehoeften, al dertig jaar opgedoekt. Ik heb nog een rekeningetje voor u en ik hoor dat u altijd betaalt, het is maar twintig dukaten. Ziehier, voor griffels, potloden, schriften, rode en groene inkt, alles gekocht voor u nog vijftien jaar was, u had toen krulhaar. Ik dacht wel dat u het vergeten had.

Na lang peinzen herinnerde Pekaat het zich. Maar daar hij niet over twintig dukaten beschikte verzocht hij de man het bedrag in gedeelten te mogen voldoen. Het werd afgesproken. Voortaan kwam Blasens tweemaal in de week om stukjes van de vergeten rekening te innen en Pekaat at de helft van wat hij gewoon was te eten. Toen de laatste stuiver voldaan was wreef hij zich de handen. Hij nam zich voor niets dan het hoognodige te kopen omdat hij haast niets meer betalen kon en in geen geval zo dwaas wilde zijn als de anderen om onder de last van schulden op aarde rond te lopen. Hij keek in de spiegel en voelde zich tevreden.

De klok van de toren had tien geslagen toen er werd aangebeld. Pekaat deed open voor een oude gebogen vrouw, die de trap opkwam, vriendelijk knikte en even wachtte voor zij begon te spreken.

U weet dat niet meer, zeide zij, want het is al bijkans vijftig jaar geleden. Uw vader zaliger en mijn man zaliger, die landbouwer was, dat weet u misschien nog wel, dat waren grote vrienden.

[p. 517]

Mijn man zaliger leverde de melk, maar betalen werd niet gedaan omdat zij vrienden waren, het ging alles maar op het boekje voor later. U dronk veel melk, ik zie u nog voor me, een kind met zulke rode wangen, het was een lust om dat te zien. Toen mijn man het tijdelijke verliet dachten wij niet meer aan dat boekje in de drukte en uw vader had het ook zo druk. Maar het is een aardige duit en recht is recht, nietwaar? U kan niet tegenspreken dat u die melk gedronken hebt. En als u al het goed van uw vader hebt overgenomen zal u toch zeker ook zijn schulden overnemen, vooral omdat u zelf de melk hebt opgedronken. Kijk, hier is het boekje, of liever het zijn er tien, en alles bij elkaar geteld is het veertig daalders, en nog een halve. Zeg u nu zelf of het niet juist is.

Pekaat zuchtte. Hij peinsde. Kijk eens hier, zei hij, betalen zal ik, want het mag van mij niet gezegd worden dat ik schulden naliet. Maar het valt mij zwaar, ja, dat is een zware last. Vijf stuivers per dag uitgespaard, dat wordt dan meer dan twaalf maanden. Kom dan maar elke morgen om een uur of tien.

Goed, zei het vrouwtje. En zij belde iedere morgen aan en kreeg het geld voor de melk, die al voor vijftig jaar gedronken was. Pekaat leed nu gebrek en als de honger hem niet kwelde verveelde hij zich voor het venster. De enige afleidingen waren het tellen van de stuivers en het opendoen van de deur wanneer het vrouwtje belde. Daarna zat hij te kijken over de markt, heel de dag. Maar zonder de honger en de verveling zou hij zich tevreden gevoeld hebben, want hij had een blank geweten en dikwijls zeide hij tot zichzelf: Het is niet aangenaam op de wereld, zeker niet, maar ik mag nog blij zijn dat ik niet zoals de anderen gebukt onder schulden ga. Wanneer mijn uur slaat en ik verschijn voor het oordeel, kan ik eerlijk zeggen: wat ik gehad heb, heb ik eerlijk betaald en niemand heeft aan mij verlies geleden.

Het rein geweten gaf hem zijn waardigheid. Wanneer hij op straat liep zeiden de burgers: Dat is Pekaat, de enige in de stad die alles betaalt wat hij schuldig is. Dat mag dan wel dwaas zijn, maar het is mooi zoals hij te lijden voor een beginsel.

De laatste stuiver aan het vrouwtje was betaald. Hij zat te berekenen hoeveel brood hij morgen zou kunnen kopen, maar honger had hij eigenlijk niet meer. Ook het kijken naar het marktvolk verveelde hem.

De torenklok sloeg twaalf uur en er werd gebeld. Pekaat erger-

[p. 518]

de zich. Hij liep naar de trap, denkende dat het vrouwtje uit gewoonte weer was gekomen, hij riep: Laat mij nu met rust, ik heb betaald en ik heb niets op het geweten! Maar een grote man kwam de trap op, met een rol onder de arm. Pekaat? vroeg hij.

Dat ben ik en wie is u?

De grote man trad de kamer binnen. Zie eens hier, sprak hij met een diepe stem. Hij hief de rol hoog boven zijn hoofd en liet die openvallen. Bovenaan las Pekaat zijn eigen naam en de rol was tot beneden toe beschreven met zo veel letters en cijfers dat hij er duizelig van werd. Dit zijn uw onbetaalde schulden aan uw medeburgers. Evenals aan ieder ander worden zij u kwijtgescholden, want er is geen mens die geen schulden nalaat. Maar deze ene, hier onderaan, daarvan zult gij verantwoording geven. Zodra gij die erkent wordt ook die u kwijtgescholden.

Pekaat begreep het niet en antwoordde niet. Hij keek naar de torenklok en naar de mensen op de markt.