Verzameld werk. Deel 4

[p. 411]

De sukkelaar en de oude visser

Er was eens een sukkelaar die door alle voorbijgaande kwalen van de wereld bezocht werd en bovendien te lijden kreeg van de angst voor de vreselijkste ziekten die hij zich kon voorstellen. Van zijn jeugd af had hij gemopperd op de natuur die het de schepselen zo lastig maakte, op de dokters, gewone en bijzonder geleerde, op de kwakzalvers, handopleggers, magnetiseurs, tandartsen, voetartsen, zielartsen, kortom op alle beoefenaren van de geneeskunst en op de rekeningen welke zij hem nog durfden aanbieden, hem die al zoveel gekweld werd. Bedriegers noemde hij ze, want waar had men ooit een arts gezien die geen kwaad sprak van een andere, die het niet beter wist dan een andere, die geen nieuwe en even nutteloze geneesmiddelen voorschreef, wel wetend dat het maar een proef gold? Hij was al vroeg een zwartkijker en enige reden had hij daar wel voor. Toen hij twintig jaar was kwam hij bij een tandarts die hem vroeg waarom hij vier kiezen van de bovenkaak miste en bij het antwoord, dat zij volgens de bekwaamste tandarts van de havenstad verwijderd hadden moeten worden, begon te lachen en zeide, dat de collega zich vergist had en dat de vier van de onderkaak getrokken moesten worden. Een half jaar later zeide de deftigste tandarts van de hoofdstad dat er geen kiezen getrokken hadden behoeven te worden, maar nu het eenmaal gebeurd was achtte hij het raadzaam twee tanden weg te nemen. Toen hij weer op straat liep, huilend van pijn en kwaadheid, besloot hij nooit meer naar een tandarts te gaan. Alle pijn van de tanden verdroeg hij mokkend. Kort daarop werd hij 's nachts om één uur wakker door een ondraaglijke jeuk over heel het lichaam en radeloos van angst belde hij bij de arts op de Kerkgracht, aan wie hij al van kindsbeen een hekel had; die arts kwam met de slaapmuts voor het luikje, vroeg wat hij gegeten had en, horend dat hij om negen uur drie mandjes aardbeien en een bordje vanille-ijs had gebruikt, zeide hij wrevelig: Jongen, dat is niets, wikkel je maar goed in een wollen deken op het blote lijf. Vier dagen lag hij te woelen en te krabben, zuchtend en vloekend. Hij zwoer lichtvaardig dat hij met geen enkele

[p. 412]

dokter meer te maken wilde hebben. Hij ging naar een boekwinkel en hij kocht verscheidene boeken over de ziekten en hun genezing.

Van die dag werd hij een echte sukkelaar, een man die meer leed dan welke dokter ook besefte en meer medelijden verdiende dan hem geschonken werd. Kiespijn, verkoudheid, hoofdpijn, misselijkheid telde hij nauwelijks meer dan pukkeltjes, zweertjes, likdoorns, ongemakken waar ieder mens nu eenmaal mee werd geplaagd. Nu verontrustte hij zich over ontstekingen die dieper zaten, over bacillen van de neusholte die de hersens bedreigden, over verschijnselen van darmkronkel, van waterzucht en van tering, over fouten van de hartklep en van de nieren. Door de angst gedreven verzaakte hij zijn eed en hij belde weer bij dokters aan. De een zeide dat hij niet roken en de ander dat hij niet drinken moest, terwijl hij dit noch dat ooit deed, de een schreef hem broom-kali voor, de ander valeriaan en koude baden, en geen van allen scheen zijn klachten ernstig op te nemen. Intussen leed hij veel aan slapeloosheid, dwanggedachten, schrikgezichten.

Een verschijnsel waarover hij zich verontrust had verdween ook weer, maar weldra bespeurde hij een ander, zodat hij een nieuwe dokter opzocht. Een gemoedelijke arts sprak hem eens toe: Uw kwaal, mijnheer, kan u alleen zelf genezen door meester te worden over uw verbeelding. Ik heb u grondig onderzocht en geen afwijking gevonden, behalve de onregelmatigheid van uw pols, die ik toeschrijf aan een werking waar wij weinig van weten. Zieken zoals u noemen wij ingebeelde zieken. Ik geef toe dat men weleens ten onrechte daarover lacht, want al bestaat er, volgens mijn overtuiging, geen bekende ziekte bij u, het verschijnsel dat u zich onwel voelt is er toch en daar mag men niet mee spotten. Stel u gerust, mijnheer, ik geef u mijn woord, dat niets dan verbeelding de oorzaak is en die moet u zelf beheersen.

Hij geloofde het, hij had het trouwens al lang gedacht. En hij sprak tot zichzelf aldus: Ik behoor tot de mensen met weinig of geen fantasie, maar het is waar dat die boeken over de geneeskunde mij meer hebben doen zien dan ik uit de werkelijkheid kende. Ik moet dus aannemen dat er een verbeelding in mij sluimerde, dat zij gewekt is en dat zij mij die gevoelens van onlust heeft gegeven. Waarom? Ik denk omdat die verbeelding zelf ziek was. Dus zou mijn kwaal tot de zielsziekten behoren.

Hij beging niet de fout zich boeken over zielsziekten aan te

[p. 413]

schaffen, hij was over de dertig jaar en niet dom. Zijn verbeelding, als het ware om te spotten met zijn logica, deed een sprong. Zij gaf hem de volgende gedachte in: Als mijn verbeelding ziek is, is de wereld, die ik mij voorstel, immers ook ziek. Bij haar kan ik dus geen genezing vinden? Waar dan? Bij het onbekende? Bij het geheime? Dan zal ik het groot geheim moeten zoeken dat genezing geeft.

Voortaan peinsde hij over het groot geheim en hij las vele boeken daarover, zodat hij er veel van wist, maar wat het was wist hij toch niet. De verbeelding had hem door haar zonderlinge sprong inderdaad verder gebracht en indien hij toen zijn ogen had geopend om helder te zien, zou hij misschien de rechte weg naar de genezing wel onderscheiden hebben. Nu bleef hij zich voelen als een zieke in een zieke wereld, wie het eer slechter dan beter ging. Wat baat het de gebrekkige te denken dat heel de schepping gebrekkig is? En daar hij zijn heil verwachtte van iets dat hem onbekend was, bleef hij een sukkelaar en hij werd zelfs erger dan tevoren.

In de loop der jaren werd hij, al peinzende over het groot geheim, bezocht door velerlei geneeslijke kwalen in een onschuldige graad en daar hij dan hulpeloos te bed lag, lieten anderen een dokter halen. Die dokter had dan altijd een geruststellend lachje en wat scherts erbij, van: ach, mijnheer, wanneer zal u toch eens wijzer worden, of iets dergelijks, en de sukkelaar, hoewel wetend dat hij van die arts niet meer verwachten kon dan een tijdelijke bijstand, keek hem diepbedroefd aan en hij dacht: Ik weet het wel, het is de schuld van mijn verbeelding en zonder het geheim is er niets aan te doen.

Toen hij bijna alle kwalen, waar een geneesheer de schouders over ophaalt, doorgestaan had, werd het erger. Hij droomde, dat hij melaats was geworden en bij het ontwaken vond hij vele vlekjes op zijn lichaam. Hij liet zich haastig naar een professor rijden, een professor die geduld had en zoveel tijd als zijn patiënten wensten. Maak u niet ongerust, zeide hij, melaatsheid is het niet, maar wat het wel is zou ik u niet kunnen zeggen. Kom maar eens terug.

Het werd een huidziekte, nog nooit beschreven, ook hier niet. De sukkelaar, die onduldbare kwellingen leed, reisde van de ene stad naar de andere om de beroemdste artsen te raadplegen. Hij kreeg zo vele geneesmiddelen dat zij, alle te zamen gevoegd, wel

[p. 414]

een apotheek hadden kunnen vullen. Al was het dan geen melaatsheid, waar hij zich niet ongerust over hoefde te maken, het werd in alle gasthuizen en hogescholen bekend als een raadselachtig geval. Menige geleerde hield het voor een ziekte van de ziel, waar kwikzilver noch haaievin voor hielp, een mening die de sukkelaar geen baat gaf.

Op een morgen zag hij in een vervallen stadje een blinde bedelaar tegen een muur geleund, die op zijn gelaat en op zijn handen dezelfde ziekte had. Voorzichtig beschouwde hij hem en, overtuigd dat het inderdaad hetzelfde was, gaf hij hem uit medelijden een rijksdaalder. God zal het je lonen, zei de bedelaar. En op de vraag of hij ook zoveel van de kwaal te lijden had, antwoordde hij: Ik heb er geen last van, anderen wel, zoals ik hoor. Als je bang bent en hulp wilt hebben, moet je daar en daar gaan, daar zit een man die helpen kan. Maar ik heb wel wat anders aan mijn hoofd. En hij vertelde hem duidelijk van de plaats, maar een naam wist hij niet, noch van het land, noch van de man.

De sukkelaar schafte zich boeken aan waarin verre landen beschreven waren en ging op reis. Hij kwam in vele oorden die gelijkenis hadden met de plek waar de bedelaar van verteld had, maar niemand had daar ooit gehoord van een oude man met een witte baard, die wonderbaarlijk genezen kon. Dan reisde hij verder, met inspanning zijn moedeloosheid overwinnend, want de kwaal verergerde gedurig. Zo ging hij vele jaren de wereld door. Hij werd bitter en zelfzuchtig omdat hij niets dan zijn ellendigheid had om aan te denken. Hij werd oud voor zijn tijd. Hij werd arm omdat hij niet werkte en toch eten moest. Het ergste was dat hij het geloof verloor, hoe weinig dat nog was. Die gemene bedelaar, zeide hij, heeft in mij een makkelijk slachtoffer voor zijn bedrog gevonden en het is alweer mijn verbeelding geweest die zich door die schooier het misleiden. Hij klaagde en hij schreide over zijn leven dat vreugdeloos vergaan was en hij zag de dood al verschrikkelijk komen. Waarom ben ik ter wereld gebracht? vroeg hij.

Op een middag van de herfst bereikte hij de top van een berg, uitgeput van de laatste inspanning waartoe hij in staat was, hopeloos. Andere bergtoppen, geel en rossig van welkend gebladerte, stonden in een kring rondom en in het midden, diep beneden hem lag een groen meer omzoomd door gele bomen. De kleur van dat meer vond hij schoon en hij bedacht dat hij eigenlijk nooit

[p. 415]

iets schoon had gevonden. Het meer geleek een mat flonkerende bokaal, hier donker en daar licht en zo diep dat er geen bodem te onderscheiden was. Hij was moe en hij wilde rusten. Toch strekte hij zich niet uit waar hij stond want de schoonheid van dat meer trok hem aan. Daarom daalde hij de berg af en dat was veel moeilijker dan hij gedacht had, de stenen waren glad en wanneer hij erop viel waren zij scherp. Hij bezeerde zijn handen, zijn voeten, zijn hoofd tot bloedens toe, soms dacht hij of het niet beter was te blijven liggen tot aas voor de vogels, dan was ook alle leed voorbij, maar de kleur van dat meer trok hem aan, steeds helderder beneden hem. Ten leste, ademloos, bebloed van het hoofd tot de voeten, stond hij onder de gele bomen aan de oever. Waarom heb ik mij die moeite gegeven? vroeg hij, straks moet ik de weg weer terug en dan naar boven.

Hij wilde gaan zitten, toen hij aan de oever tegenover hem een man ontwaarde, met het hoofd diep gebogen starend in het water. Ik ben wel moe, dacht hij, maar wie weet is er straks niemand meer om mij de weg te wijzen. Dus liep hij weer, langzaam omdat hij pijn had. Die pijn zat dieper dan hij ooit gevoeld had, maar toch was het of zij hem geen kwaad deed, integendeel hij vond er iets goeds in.

Toen hij naderde zag hij dat de man een visser was, met lang wit haar en een witte baard, zo aandachtig in het water kijkend dat hij hem niet opmerkte. Er lag een visnet naast hem. Zelfs toen de sukkelaar dicht bij hem stond scheen hij hem niet op te merken. Toen hij hem goedendag wenste verbaasde het hem dat de visser de wens wederkerig deed, op zachte toon, zonder op te zien. Hij zette zich naast hem op de grond.

Je hebt nog niets gevangen, visser, zeide hij.

Er is nooit iets, was het antwoord, nog zachter. Nooit.

Toen sloeg de visser de ogen op, donker van droefheid, en zag hem aan. Je bent welkom, zeide hij, maar zeg mij, wat zoek je hier, zo ver van je land?

De sukkelaar toonde hem zijn handen en voeten, afzichtelijk van de ziekte, bedekt met bloed door de tocht, en hij zuchtte en in tranen vertelde hij zijn lot.

Ik weet het, sprak de visser, de mensen hebben veel te lijden. Ik zit hier al een eindeloze tijd en geen enkel die mij helpen komt omdat zijzelf al zo veel te dragen hebben. Man, kom je genezing bij mij zoeken? Drink maar uit dat meer, dat zal je verlichting geven.

[p. 416]

De sukkelaar boog voorover en dronk. Het water was wrang. Maar hij voelde zich wonderlijk licht in het gemoed en hij zag dat de vlekken op zijn hand verschoten. Hij stond rechtop, hij strekte zich met nieuwe kracht.

De visser sloeg de ogen weer op het water en sprak: Toen je naast mij kwam zitten dacht ik dat je mij hulp zou geven voor mijn kwaal. Dat heb je niet gedaan. Maar je hebt mij even hoop gegeven, dat zal je goed doen. Keer terug, de weg is makkelijker hoe kort je ook bij de visser hebt gezeten.

Opgewekt of hij de jeugd weer had, besteeg de sukkelaar de berg. Toen hij op de top stond schouwde hij neder, daar zag hij de visser, gebogen aan het groene meer. En plotseling vloeiden zijn tranen zonder dat hij wist waarom. Maar zo eenzaam zat die visser dat hij het niet durfde aan te zien. Hij ging langzaam heen.

En wel had hij soms nog een kwaal, maar hij sukkelde niet meer en wanneer hij pijn voelde zag hij de gestalte van die droeve visser.