Verzameld werk. Deel 4

[p. 385]

De bijgelovige

Er was eens een bijgelovige die eigenlijk veel geloof had, maar niet geleerd had waar hij het stellen moest. Geloof in de bestaande god, hetzij op westerse, hetzij op oosterse wijze, of in een zelf ontdekte godheid, geeft vrede in het gemoed en een helder inzicht; geloof in demonen en kwade geesten daarentegen geeft niets dan verschrikking en een donker oog. Vertrouwen in priesters en leraars geeft troost en goede hoop; vertrouwen in waarzeggers en belezers daarentegen geeft twijfel en ongegronde verwachting.

Hits leefde juist voor het tijdperk toen zowel geloof als bijgeloof zeldzaam werd en plaats maakte voor de onverschillige beschouwing. Zijn vader had hij vroeg verloren en wel bracht zijn moeder hem, toen hij nog aan het handje liep, dikwijls naar de kerk, maar zij zeide hem nooit wat hij daar te doen had. Later, wegens zwakte der benen, liet zij de kerkgang na en ook de jongen deed dit van lieverlee. Op de middelbare school kreeg hij vrienden, die zeiden dat alles gewoon stof was, dat men scheikundig kan ontleden, en God noemden zij een bedenksel voor oude wijven. Hits, die weliswaar een geloof had, maar niet besefte waarin hij het stellen moest, kon niet alleen tegenover zijn vrienden staan; hij moest wel meedoen, hij noemde zich ook een atheïst. Zijn gemoed was ledig en dus geschikt om het zaadje, van goed of van kwaad, te ontvangen.

Eens viel de spiegel van de wand tot gruizels. De schoonmaakster slaakte een gil van Ach Heer! en zeide: Daar komt iets naars in huis. Hits geloofde het terstond. Hoewel er nooit iets naars kwam, tenminste nog drie jaar later niet, trok hij telkens, wanneer er bij een van zijn vrienden een spiegel brak, een droevig gezicht.

Eens op een zachte zomeravond wandelde hij met een vriend achter twee meisjes, toen plotseling die vriend staan bleef, zijn portemonnaie te voorschijn haalde en, naar het sikkeltje van de nieuwe maan kijkende, een dubbeltje omdraaide. Dat brengt fortuin, zei hij. Hits volgde hem dadelijk na, echter met een kwartje.

[p. 386]

Eens liep hij met zijn tante in een winkelstraat toen zij hem eensklaps een duw gaf en zeide: Loop niet onder die ladder door, domkop, dat brengt ongeluk. Hits heeft nadien nooit meer onder een ladder gelopen, ook al moest hij wachten voor het gedrang van mensen, die er evenmin onderdoor wilden gaan.

Eens, terwijl hij aan tafel zat met diezelfde tante, viel het zoutvaatje om. Dat geeft erge ruzie, zeide zij, hem scherp aankijkend. Hits kwam nooit meer bij haar op bezoek, hetgeen haar zo zeer ergerde dat zij hem niets naliet.

Eens, toen hij pas verloofd was, gaf hij zijn aanstaande een fraaie zakdoek ten geschenke. Zij glimlachte en zeide: Daar komen tranen van, nu of later. Om te voorkomen dat zij tranen zou storten, althans om zijnentwil, vermeed hij haar, zodat de verloving verbroken werd.

De voorbeelden, die aantonen hoe het bijgeloof zijn gemoed vervulde, zouden vervolgd kunnen worden, maar er is geen mens die ze niet kent en er misschien ook wel iets van in zijn gemoed bewaart. Men leest zelfs van wijze, zelfs van heilige mannen, die er iets van hadden, dus is het niet te verwonderen dat iemand niet op een vrijdag zijn haar laat knippen of de pas markeert wanneer hij een haan hoort kraaien. Het geloof der voorvaderen woont in het bijgeloof.

Om met de geschiedenis voort te gaan, Hits legde zich toe op het beroep van geldschieter, niet door voorkeur of bijzondere aanleg, maar omdat een somnambuul hem had voorspeld dat op die loopbaan zijn toekomst lag. Daar hij zich echter meer aangetrokken gevoelde tot de rechten, studeerde hij eerst. Hij liet toen op zijn deur schrijven dat hij procureur was, eigenlijk omdat hij zich voor de wereld schaamde over een bedrijf waar niemand eerbied voor had.

Eenmaal een zo belangrijke beslissing genomen hebbende moest hij wel voortgaan het bijgeloof aan te hangen en het strekte hem tot eer dat hij van het bijgeloof, dat bij hem immers de plaats van het geloof verving, meer vervuld was dan van zijn bedrijf dat, hoe winstgevend en hoe nuttig ook op zijn tijd, in de wereld geen aanzien geniet.

Het is jammer dat hij, van nature al teruggetrokken, de geheimzinnigheid aankweekte. Welk een schat van folklore heeft de wetenschap daardoor moeten missen. Wie hem van nabij kenden hebben wel enkele zijner eigenaardige gewoonten opge-

[p. 387]

tekend, naar niemand heeft hem ooit naar de betekenis gevraagd en men heeft tevergeefs naar een verklaring gezocht.

Op zijn dertigste jaar was Hits waarschijnlijk de beste deskundige van het Germaanse, gedeeltelijk ook van het Romaanse bijgeloof, een uitgebreid gebied omvattende van handelingen en nalatingen waar hij zich nauwgezet aan hield. Enkele voorbeelden mogen genoemd worden van zijn gebruiken, welke in geen verhandeling over folklore vermeld zijn.

Voor hij zich een nieuwe hoed aanschafte, liet hij de poelier een zwarte kip thuis bezorgen, die hij zelf plukte. Voor hij zich ter ruste begaf brak hij een lucifer in tweeën en wierp de stukjes over zijn rechterschouder. Het breken van een voorwerp, voor men de nacht ingaat, is meer waargenomen. Wanneer hij een dame tegenkwam die geblanket was, keerde hij zich om en wachtte tot zij voorbij was. Hij spuwde nooit links van zich op de grond en hij wilde nooit koper in zijn zak dragen.

Een ieder, de een meer, de ander minder, heeft gewoonten, waarvan hij zich nauwelijks bewust is, kleine gewoonten, hoe men zijn vork neerlegt of zijn jas schuiert, hoe men zijn zakdoek vouwt of zijn portemonnaie opent, duizenderlei kleinigheden die men zo en niet anders zal doen. Met zulke gewoonten moge het leven soms moeilijk zijn, zonder dezelve zou het ondragelijk worden. Van Hits echter kan men gerust zeggen dat hij, zolang hij wakker was, niets deed of naliet, zonder dat er een geheimzinnige reden voor was en het spreekt vanzelf dat hij heel de dag in zorg leefde om niets verkeerd te doen. Het morele gevolg van het bijgeloof zou dan ook hetzelfde geweest zijn als dat van het geloof, ware het niet dat hij onder verkeerde dingen verstond al wat hem schaden kon.

Hij was bevriend met alle slaapsters en belezers in het land, hij kende bijna alle kaartlegsters en waarzeggers met kristal, eieren of koffiedik.

Aangezien Hits op zijn deur had staan dat hij procureur was, een man in goeden doen die zijn maatschappelijke plichten ordelijk vervulde, begrijpt men dat hij ook vele vrienden had in andere kringen. Niemand van hen wist echter dat hij maar in schijn procureur was, noch welk bedrijf hij in werkelijkheid uitoefende. En deze achterbaksheid was de tweede fout waaraan Hits te gronde ging. Als hij open kaart had gespeeld zou ongetwijfeld een van die vrienden hem met raad en daad bijgestaan hebben.

[p. 388]

Toen Hits vierenveertig jaar was, vestigde zich te 's-Gravenhage een gepensioneerd kleinambtenaar uit Oost-Indië, met zijn vrouw, zonder kinderen. Het waren begaafde mensen en in de waarzeggerij hadden beiden veel bekwaamheid. Waarom zij naar die mooie stad kwamen, waar al genoeg waarzegsters woonden, is weer een van die geheimen van het lot. Beiden, man en vrouw, verlangden uit te rusten van een lange en harde tijd van arbeid, maar aangezien het pensioen van Oostindisch kleinambtenaar vroeger niet toereikend was voor de kostbare levenswijze van 's-Gravenhage, zagen zij zich verplicht terstond met hun bekwaamheid een bijverdienste te zoeken. Hits was de eerste die bij hen aanbelde ergens in een zijstraat die toen nieuw was.

De Indische kunst van waarzeggen verschilde veel van de Europese. Het huis-kruis, niet-gedacht niet-verwacht, behoudje krijg-je-zeker, onder andere, was hier nog niet bekend. De kleinambtenaar zat erbij met een glas koude grog voor zich, toen Fanny, zijn vrouw, de eerste keer voor Hits in de toekomst schouwde. In zijn huis zag zij veel ruiten, veel geld, meer dan zij ooit gezien had. Zijn kruis was vol van klaveren, boer en vrouw, zowel nabij als over het water, die een afkeer van hem hadden. Hij had niet gedacht dat zijn geld eens in andere handen zou komen. Hij had niet verwacht dat hij binnen twee jaar zou trouwen, de schoppenvrouw was daar. Alles wat zij tot dusver had gezien werd in de voorlaatste kaarten bevestigd. De laatste omkerend legde zij de vinger aan de neus en begon het hoofd te schudden. Zij verklaarde dat Hits van geluk mocht spreken dat hij bij haar was gekomen, want zij kon hem raden op zijn hoede te zijn. Er wachtte hem in de toekomst een donker persoon, die niet alleen op zijn geld loerde, maar op zijn hartebloed zelf. Dat moest een vampier zijn. Hoe zeldzaam ook, dit was al de derde die zij in de kaarten had gezien, en zij vertelde van de twee vorige. Een vampier kon men herkennen aan het opvallend ongunstig uiterlijk.

Hits lachte en zei met zijn zware stem dat hij zou oppassen.

Terwijl zij bij een glaasje bessen nog wat napraatten vernam de kleinambtenaar dat Hits iemand met geld kon bijstaan en daar hij toevallig honderd gulden nodig had vroeg hij die som te leen. Hits stelde gemakkelijke voorwaarden. Hij leende nooit voor langer dan een maand om de terugbetaling niet op de lange baan te schuiven. Behalve enkele kleinigheden verlangde hij slechts

[p. 389]

tien ten honderd en de lening kon ook vernieuwd worden tegen vergoeding van enige kosten. De kleinambtenaar, die in de Oost wel van andere voorwaarden had gehoord, tekende met opgewektheid. Op de vervaldag kon hij niet voldoen, maar dat hoefde geen zorg te baren indien hij Hits toeliet het pensioen te ontvangen, hetgeen ook geriefelijk was.

Hits was thans een dagelijkse bezoeker. Hij hoorde dagelijks de waarschuwing uit de kaarten, met vele bijzonderheden omtrent het uiterlijk van de vampiers en hun wijze van bloed drinken. Hij kreeg de gewoonte de vrouwen scherp gade te slaan in winkel, koffiehuis, schouwburg, en hij vond dat er vele waren, blonde niet minder dan donkere, wier uiterlijk hem tegenstond, vele zelfs met een ongunstig, ja, een weerzinwekkend uiterlijk. Sommigen gluurden naar hem, sommigen trokken de neus voor hem op, sommigen deden maar of zij hem niet zagen. Eens, op een wandeling in het bos, bleef een dame vlak voor hem staan onder voorwendsel te willen weten hoe laat het was, maar aan haar griezelige blik herkende hij de vampier en hij antwoordde niet eens. Aan een maaltijd kwam hij te zitten naast een zeer bleke dame met kleine tanden en puntige nagels, die hem telkens lachend aankeek; in het begin had hij haar niet ongunstig gevonden, maar plotseling merkte hij dat zij de ogen op zijn hartstreek gevestigd hield. Hij schrok en hij ging ergens anders zitten. Binnen korte tijd was hij overtuigd dat het in de stad wemelde van vampiers. Eens vertelde hij dit aan een zijner cliënten, een predikant, die hem de raad gaf liever naar de kerk te gaan dan zich bezig te houden met verfoeilijk verdichtsel. Het was paarlen voor de zwijnen gestrooid, want Hits besefte niet eens meer dat er een kerk bestond.

De kleinambtenaar kwam te overlijden, in de boeken van Hits een belangrijke schuld nalatende, waar zijn weduwe zich niets van aantrok.

Hits kreeg toen een inval. Hij zag Fanny aan en hij dacht dat het beter voor hem zou zijn haar tot zijn echtgenote te maken dan van ochtend tot avond in vrees te leven voor de vampiers die in de stad rondliepen. Hij vroeg haar ten huwelijk. Zij weigerde, zeggende dat hij een betere vrouw verdiende. Maar toen hij het aanzoek herhaalde, zwichtte zij.

De dag voor zijn huwelijk ontmoette hij zijn cliënt de predikant, die aanbood hem het ware geloof bij te brengen en hem

[p. 390]

ernstig waarschuwde voor de inblazingen van de boze. Hij sloeg dit in de wind.

In een nieuw zwart pak besteeg hij met Fanny aan de arm, eveneens in het zwart, de stoep van het stadhuis. Het was een zonnige morgen. Toen hij buitenkwam, met Fanny aan de arm, keek hij achter zich. Hij zag op de stoep zijn schaduw. De schaduw van Fanny zag hij niet. Zij had er geen en deze bijzonderheid van de vampiers was hem nooit verteld.

Het bijgeloof onderscheidt zich hierin van het geloof, dat het altijd het voornaamste verbergt.