Verzameld werk. Deel 4

[p. 379]

De gauwdief en het ideaal

Er was eens een gauwdief, van aanleg idealist, die zich zo zeer ergerde over de wereld dat hij het ideaal vaarwelzei en zich daarna zo zwaarmoedig voelde dat hij het met vreugde weer opnam toen het hem werd teruggebracht. Aangezien zijn vader, een geacht geleerde van naam, toch al verstand bezat, had de natuur het ook hem geschonken en wel ruimschoots. Hij was een Nederlander. Voor zijn landgenoten was het onaangenaam te moeten erkennen dat er onder hen een man kon zijn die het idealisme vaarwelzei en oneerlijke handelingen pleegde. Toen hij echter later tot bezinning kwam om de beginselen van zedelijkheid weer te omhelzen, ging er een zucht van verlichting door het land terwijl menigeen zeide: Het end telt best.

Jingels - dat was de naam die hij koos en ook met ere droeg, toen hij weer een fatsoenlijk man was geworden - studeerde vlug en loffelijk van de eerste klasse der lagere school tot de dag dat hem de bul werd uitgereikt. Zijn ideeën echter hadden van de aanvang ongerustheid gewekt. Onder de vooruitstrevende leerlingen nam hij altijd de voorste plaats in. Als groen al was hij de aanvoerder van een bent, die de nieuwste beginselen van staatkunde aanhing, beginselen gericht op het heil der mensheid, door de burgerij echter evenzeer als door de waardigste dragers van het gezag verderfelijk voor een gezonde maatschappij genoemd. Voor onbevooroordeelden, voor mensen die ontevreden waren met hun lot en voor de gelukkigen die nog in de droom der jeugd verkeerden, hadden de leuzen van deze bent veel bekoring en er is later ook gebleken, dat zij het heil der mensheid inderdaad bevorderd hebben. Weinigen konden dit toenmaals vermoeden. De vader van Jingels, een bezadigd en ernstig man, bovendien een geleerde, had eens een langdurige gedachtenwisseling met hem, dikwijls afgebroken door de noodzaak van maaltijd en nachtrust, telkens weer hervat met de harde wil de waarheid na te vorsen. Hij bracht als slotsom zijn zoon onder de ogen dat het idealisme, indien het niet met gepaste matigheid werd betracht, maar overdreven tot de uiterste grenzen nage-

[p. 380]

streefd, gelijkstond met anarchisme. Wellicht had de man, denkende in zijn tijd, hierin niet geheel en al ongelijk. Heeft men het ideaal niet een veranderlijk begrip genoemd? De zoon haalde de schouders op, zeide dat het hem niet schelen kon waarmee het gelijkstond, maar dat hij voor het ideaal, zoals hij dat opvatte, zijn laatste droppel bloed zou geven. Zulk een geestdrift is mooi, maar een vader denkt er meestal anders over, gelijk in dit geval.

Jingels begon zijn loopbaan met het doel de mensheid gelukkig te maken, dit vergaten de wijzeren die alleen de middelen, welke hij gebruikte, beoordeelden. Die werden en worden ook thans nog niet goedgekeurd. Hij meende dat de maatschappij slecht was en op bouwvallige grondvesten rustte; derhalve wilde hij die grondvesten opruimen en zodoende de maatschappij omverwerpen om daarna een nieuwe te bouwen volgens de plannen die hij gereed had. Hij was geen dwaas, maar een idealist. Om zijn doel te bereiken begon hij zijn ideeën te verkondigen overal waar hem dat mogelijk was; hij wees de mensen op de slechte toestand der maatschappij en hij moest daarmede, zoals men begrijpt, menigeen die zich met de bestaande orde tevreden gevoelde, ernstig kwetsen. De overheid maakte het hem zelden lastig, maar de medeburgers die zijn denkbeelden afkeurden, en dat deden alle met enkele uitzonderingen, lieten niet de kleinste gelegenheid voorbijgaan om hem te hinderen, op allerlei wijzen, met kleingeestige spot, met laffe plagerij, erger nog, met onthouding van het gewone dagelijks brood, hetgeen op zijn minst onmenselijk was, ook voor de geldende begrippen. Ondanks vervolging en gebrek ging hij moedig voort te doen wat hij zijn plicht achtte. En met de jaren ontmoette hij mensen wier ogen opengingen voor de moed waarmede hij streed voor zijn ideaal. Hij kreeg aanhangers, al kon hij ze op de vingers tellen. De aanhouder wint, dacht hij.

Eens deed hij een onderzoek naar zijn ideaal en, een verstandig man zijnde, ontdekte hij dat het niet geheel hetzelfde was als tien jaar vroeger. Eerlijkheidshalve sprak hij daarover met zijn volgelingen. Tot zijn grote verbazing bemerkte hij dat zij voor die verandering onverschillig bleven, dat zij dat ideaal zelfs niet het belangrijkste achtten, maar alleen de wijze waarop hij de nieuwe maatschappij wilde bouwen en de gemakken die daaruit heden konden voortvloeien. Hoewel hij er zich over schaamde hoorde

[p. 381]

hij voor het eerst in zijn binnenste een stem die sprak van domme menigte.

Dit was vergif voor zijn idealisme, een snel werkend bovendien. Het ideaal, zoals hij het opvatte, kon niet tieren als er ook maar een schijn was van minachting van de naaste, hetzij dom, hetzij verstandig; voor een ideaal als het zijne moest iedere naaste een bewonderenswaardig schepsel zijn. Hij had iets van Plato.

En van die dag groeide zijn gevoel dat hij boven zijn volgelingen verheven stond. In die tijd trouwde hij ook en kreeg hij kinderen. Zijn kinderen vroegen om brood, zijn vrouw om behoorlijke kleding. Bovendien vroeg zij waarom hij, die toch meer was, minder zou hebben dan de anderen, minder dan de volgelingen. Die vraag was een aanslag op zijn ideaal en mislukte weliswaar, maar wat één droppel niet kan doen, wordt door honderd gedaan. Jingels kreeg een ontevreden trek op zijn gezicht. Wanneer hij een spreekbeurt ging vervullen voelde hij zich moe. Hij wist vooruit dat, mocht hij ook van de honderd toehoorders er één overtuigen, die ene toch dadelijk zou vragen wanneer de betere stand van zaken verwacht kon worden. Hij kreeg genoeg van dat vragen naar voordeel en zelfs tegen die zeldzame overtuigde was hij al bij voorbaat ingenomen. Jingels bemerkte dat zijn mensenmin niet meer dezelfde was.

Op een dag had hij een spreekbeurt vervuld in Veere en daar niet de minste bijval geoogst. De mensen hadden stil geluisterd en nadat hij in gloeiende geestdrift zijn laatste woorden had uitgeroepen, waren zij rustig en zwijgend de zaal uitgegaan, zonder om te kijken. Hij sliep niet van ergernis.

Een slapeloze nacht kan noodlottig zijn voor een geest in werking en toen Jingels op het dek zat van de boot die hem naar Zierikzee voerde, had de verandering in hem plaats. Hij hield de volgende alleenspraak:

Het is boter aan de galg gesmeerd. Een troep domkoppen en slaven, een troep dieven en bedriegers en de knapste bedrieger is de baas. Voor duizend jaar of meer, toen het bezit was uitgevonden, waren zij slaven, zij kregen te weinig, zij bedrogen de baas, zij bedrogen mekaar. En toen zij zo weinig kregen dat zij als ratten stierven, begonnen zij te mopperen. De baas zei, dat het de buurman was, die hen bestal en zij gingen vechten tot aan beide kanten de helft gevallen was. Er was weer wat meer voor sommigen en een poos ging het goed. Toen zij weer niet genoeg kre-

[p. 382]

gen gooiden zij de ruiten in en schreeuwden en hingen een paar anderen op, maar een oorlog bracht weer uitkomst en het ging weer een poosje goed met slavenwerk en bedrog. Zo is in het kort de geschiedenis van de mensheid. Zal het ooit anders worden, als zij niet verstandiger zijn? Ik heb er genoeg van mijn hele leven voor ze te zwoegen zonder dat ik ze een stap verder breng en intussen gebrek te hebben in mijn krot. Waarom zou ik anders zijn dan de gemiddelde? Ideaal, vaarwel.

Hij greep het ideaal en wierp het overboord.

Een ideaal, hoe ver het ook mag staan, is bereikbaar, maar Jingels had vergeten dat niet alleen de eerste schreden moeilijk zijn.

Een beroep was gauw gevonden toen hij aldus had vastgesteld: Wie iets niet behouden kan moet het eens verliezen, hetzij aan mij, hetzij aan een ander. Laat het voor een deel aan mij zijn.

De kunst was te ontdekken welke mensen iets niet behouden konden. Hierbij kwam zijn verstand hem te pas zodat hij weldra geen gebrek meer in huis zag. De mensen die iets kwijtraakten op een wijze, welke onwettig genoemd mocht worden, beklaagden zich gewoonlijk en het duurde niet lang eer in alle steden van het land de politie een oogje op Jingels hield. Wanneer hij merkte dat zij te veel aandacht aan hem schonk, ging hij op reis, wetend dat hij in de naburige landen nog eerder mensen zou vinden die gemakkelijk iets verloren dan in zijn vaderland; zij bezaten minder en waren dus minder ervaren in het behouden van bezit. Ook had hij daar minder bekwaamheid nodig voor zijn bedrijf, doch meer tijd.

Het behoeft niet gezegd te worden dat een man als hij, met zulke gaven en zulk een opvoeding, geen bevrediging vond in de wereldbeschouwing waarop zijn levensonderhoud thans gevestigd was. Het ideaal mocht op de bodem van de Schelde liggen, maar de herinnering eraan leefde in zijn geest en maakte hem soms zo zwaarmoedig, dat hij een afkeer kreeg van zijn bedrijf. Hij sloeg de ogen neer wanneer hij aan zijn geweten dacht. Met zijn vrienden, niet meer de idealisten en volgelingen van eertijds, maar zakkenrollers, hotelratten, valsemunters, ladenlichters en kwartjesvinders, later vakgenoten van betere stand, wisselvervalsers, bankbrekers, muntversnijders en gepatenteerde zwendelaars, kon hij moeilijk overweg. Zij voorspelden hem een smadelijk einde in de gevangenis wanneer hij hun de les wilde lezen om tot het rechte pad terug te keren. Dan zeiden zij: Kijk naar jezelf,

[p. 383]

en hielden hem het spreekwoord voor van de ketel en de pot. Dan antwoordde hij: Ja, zeker, ik ben een godvergeten gauwdief, maar daarom hoef jij het niet te zijn. Spiegel je aan een beter voorbeeld.

Men ziet dat hij de goede zede nog zeer goed kende. Hier was zijn redding ook in gelegen.

Hij woonde in een naar de eisen des tijds ingericht huis, kostbaar gemeubeld en welvoorzien van rariteiten, waar zijn vrouw liefhebberij in had. Op een avond zat hij in zijn rooksalon weemoedig te denken aan vroeger tijd. Hij zeide tot zichzelf dat niets van hetgeen hem omringde hem eigenlijk toekwam. Hij vroeg zich af waar zijn geweten was gebleven. Op dat ogenblik leidde de knecht een dame binnen. Toen zij hem vroeg of hij haar herkende bleef hij het antwoord schuldig. Schoon vond hij haar niet, merkwaardig maar niet aantrekkelijk. Zij had zilver haar en ook om haar mond lag een mat zilveren glans, haar ogen deden denken aan een vis. Hij vroeg of zij een waternimf was.

Neen, zeide zij, dat ben ik niet. Ik heb ook meer van een nix en dat ben ik langzamerhand geworden. Vroeger was ik je geweten dat je zonder het te zien tegelijk met je ideaal overboord hebt gegooid. Ik dacht zoëven aan je, dat je eigenlijk een verlaten stakkerd bent. Daarom breng ik je je ideaal terug. Het is er niet mooier op geworden in die tien jaar bij de mosselen.

Jingels sprong op, omhelsde haar en danste van vreugde met zijn ideaal. Weet je wel, zei hij tot die dame, dat ikzelf een van de grootste domkoppen ben? Niemand in heel het land zou zo gek geweest zijn een ideaal overboord te gooien. Ik schaam mij, maar voortaan leef ik weer voor het ideaal en ik ga mij anders noemen.

Om zijn geweten gerust te stellen wilde hij al wat hij bezat teruggeven aan de mensen die iets verloren hadden, maar hij begreep dat het niet mogelijk was ze op te sporen. Daarom schonk hij zijn vermogen aan de staat, die het aanvaardde en hem een fraaie dankbrief zond. Helemaal arm werd hij niet. Goud heeft de eigenschap personen, bij wie het zich thuisvoelt, niet gaarne te verlaten.

Voortaan verzorgde Jingels met toewijding zijn ideaal. Het werd nooit meer wat het geweest was, dat zag hij zelf, maar hij vond dat iemand van zijn leeftijd met een matiger ideaal tevreden kon zijn. Geen enkele medeburger herinnerde zich er ooit van gehoord te hebben dat Jingels eens een gauwdief was. Het was

[p. 384]

laster, zeide men, die niemand spaart en zeker niet een achtenswaardig burger als Jingels, welwillend jegens een ieder, liefdadig voor de armen, verstandig in de raad.

Het ligt ook in de aard dat zij er zich niets van herinnerden, want bedrog en dieverij zijn dingen van een dag, maar een ideaal, al mag het heden ook gaan, keert morgen terug.