Verzameld werk. Deel 4

[p. 319]

De domme jongen en de Chinese heer

Er was eens een domme jongen die alles geloofde en niet eens wist waarom. Hij was niet altijd dom geweest, integendeel, tot zijn derde jaar was hij zelfs zo schrander dat de kindermeid, de kok en de andere bedienden zeiden dat hij een Salomo zou worden en dat kwam, dachten zij, omdat hij een beursje op zijn hoofd had, boven zijn ogen. Het was eigenlijk een heel klein zakje, zoals men wel eens ziet bij priesters in het Oosten, en dat geen ander doel heeft dan de mensen die het dragen warmte en verstand te geven. Zijn moeder vond dat het hem lelijk stond en zijn vader zeide dat het hem een mal voorkomen gaf, dus lieten zij de heelmeester komen die het wegsneed.

En van die dag werd hij een domme jongen. Wanneer de kindermeid om hem te plagen zeide dat zij de boeman zou roepen, begon hij te huilen en keek naar de deur, menend dat hij aanstonds binnen zou komen. De knechts en de meiden schepten er vermaak in hem van alles wijs te maken en voor hij vijf jaar was kende hij al meer dan honderd spoken, sommige bij hun naam. Het was een zonderlinge scherts. Wanneer bijvoorbeeld de kok had gezegd dat op een zeker uur een geest, die Tampoelo heette, door de tuin zou lopen om ongehoorzame kinderen aan het haar te trekken, dan was dit, zoals men begrijpt, een aardigheidje; maar de jongen geloofde het en was gehoorzaam en door die naam alleen wist hij hoe die geest eruitzag, ofschoon hij hem nooit aanschouwd had. Een week daarna had dan de kok zijn grap vergeten, maar de jongen kon de plek aanwijzen waar Tampoelo zich verscholen had. De palfrenier zeide dat een der paarden Gregorius heette en voortaan noemde de jongen het dier niet anders. De schenker zeide dat de klok kon lachen en de jongen zag werkelijk soms op de wijzerplaat een lach. Zo konden er vele voorbeelden genoemd worden van zijn onnozelheid, die gedurig toenam omdat hij nooit eens vroeg of het waar was. Zijn ouders dachten dat zij er misschien niet verstandig aan gedaan hadden dat beursje weg te laten snijden.

Hij zal ongeveer zeven jaar geweest zijn toen hij op een mor-

[p. 320]

gen in de schaduw van een blauweregenboom lag te slapen. Een Chinees met een juk over de schouders, die aan de keukendeur vruchten verkocht had, zag hem, bleef staan en boog zich over hem neer. Gelijk men weet waren de Chinezen, lang voor de mensen in Holland konden lezen, zeer bekwaam in allerlei wonderlijke kunsten. De man nam een draadje van rode zijde dat hij tot een lintje vlocht, maakte daar een strikje van, zo klein als de helft van het kootje van een pink, en stak dat op de hoed van de jongen. Waarom hij dat deed zou niemand kunnen zeggen en ook niet wat dat strikje te betekenen had, maar het is zeker dat er iets in zat dat men gemakshalve toverkracht noemt.

Toen de jongen wakker werd hoorde hij iemand fluisteren, soms binnen in zijn borst, soms in zijn hoofd en soms in zijn hand. Het was een stem die hij heel goed kende en hij antwoordde, maar hij wist dat hij dat niet hardop hoefde te doen. Hij vond het prettig altijd iemand bij zich te hebben die hem aardige dingen vertelde. Vooral wanneer hij naar bed gebracht was en niet slapen kon, hoorde hij zo veel merkwaardige dingen, dat hij niet merkte hoe donker het was, want hij zag alleen maar de merkwaardigheden waar die stem van vertelde. Om er maar enkele te noemen: van een koe die doorschijnend was en vanbinnen roodachtig licht had; van een vis die de maan op zijn rug droeg; van een mannetje zo klein dat hij het in zijn hand kon houden. Als zijn moeder dan kwam en vroeg of hij sliep, gaf hij rare antwoorden. Soms, en dat gebeurde zelfs aan het eten, zat hij voor zich te staren zonder te horen wat tegen hem gezegd werd. Dan kreeg hij een stoot en keek verbluft en zeide iets dat niemand begreep.

Op school had hij altijd een nul voor oplettendheid. Eerst hoorde hij de stem van de meester zoals het geluid van een kar die voorbijrijdt en dat hinderde hem wel eens om naar de andere stem te luisteren; later, toen het geluid van de meester werd zoals het geruis van een watermolen in de verte, vond hij het eerder aangenaam. Toch kreeg hij voor vordering wel eens een twee en dat kwam zo: hij merkte opeens dat de meester naar hem keek, alsof hij iets gevraagd had, en dan sprak de stem van binnen uit zijn mond; de meester knikte, hoewel de jongen zelf niet wist wat hij gezegd had. Van sommige dingen wist hij meer dan een ander, vooral van koningen die vroeger geleefd

[p. 321]

hadden, omdat die stem daar bijzonderheden van vertelde die niet in het boek stonden.

Toen hij wat ouder was en een pet moest dragen gooide zijn moeder het rode strikje weg. Maar het kwam vanzelf terug en naaide zich vast aan de binnenkant van de pet. Het scheen of van die tijd de stem meer sprak en hij haar duidelijker verstond. Wat hij nu hoorde was zonderlinger dan voorheen en wat hij dan zag was soms zo vaag en dan weer zo helder, dat hij onmogelijk had kunnen zeggen hoe het was. Maar het gebeurde ook wel dat hij er even duidelijk van vertellen kon als een ander van iets dat hij op straat gezien heeft. Zo maakte hij eens voor een leraar een opstel waarin hij Socrates beschreef, in een rode toga, en hij gaf er de verklaring bij dat de toga die kleur had omdat het diepste van alle wijsheid altijd rood was. Op de vraag van de leraar wat die malligheid betekende, antwoordde hij dat hij het zo gezien had toen hij niet slapen kon. De leraar deelde de vader mede dat de jongen een dromer was, hetgeen hij een beleefde uitdrukking vond voor domoor.

Als die leraar niet een verkeerde betekenis aan het woord gehecht had, zou hij gelijk gehad hebben. Een dromer is niet een jongen die allerlei zottigheid verzint, hetgeen inderdaad dom is, maar een jongen die, zowel 's nachts in de slaap als overdag wakend, met geesten verkeert zodat hij voorbij de leraar ziet.

En dat was hier het geval. Deze jongen sprak weinig met de mensen die hem onderwijs gaven, ontbijt en middageten, die hem uitlachten of voor een sufferd hielden, maar hij sprak veel met anderen. Wie dat eigenlijk waren wist hij niet. Hij dacht dat zij binnen in hem woonden en, ofschoon hij nooit vroeg of het wel zeker was, begon hij te geloven dat hij met zichzelf sprak. Weliswaar klonk de stem, die tegen hem sprak, telkens op een andere wijze, telkens met verschillend geluid, nu eens zoals een kind dat pas een versje geleerd heeft, dan weer zoals een grijsaard die klaagt over de bitterheden van het leven, met een onbepaalde verscheidenheid tussen deze uitersten, maar de jongen, nu een lange jongeling geworden, geloofde dat dit alleen maar verschillende klanken waren uit verschillende stemmingen van zijn gemoed. Kortom, hij geloofde dat hij met zichzelf sprak, terwijl het andere wezens waren, die hij kon horen door de kracht van dat rode strikje. Deze vergissing was in-

[p. 322]

derdaad ook dom, maar de leraar, die aan het woord dromer de betekenis van domoor gaf, had hier niet aan gedacht.

De vergissing was veel groter dan men denken zou. Wel heeft geen sterveling er ooit schade van gehad, maar dat maakt een vergissing niet kleiner. Er is, in het algemeen gesproken, weinig verschil of Jan of Pieter een zeker werk goed verrichten, omdat zij beiden gewone mensen zijn, maar het is wel een groot verschil of Jan dat werk doet of iemand die tot een andere wereld behoort.

Deze jongen vroeg nooit eens iemand die wijzer was, hij geloofde maar zonder naar de waarheid te zoeken. En omdat hij het zelf geloofde kreeg hij de naam een zekere Chinese heer gemaakt te hebben.

De stemmen vertelden hem allerlei merkwaardige dingen. Zo hoorde hij er eens verscheidene te zamen, waaronder ook zijn eigen stem klonk, zij spraken van een blokje ivoor dat Poeh genoemd werd. De ene stem fluisterde zacht en met een diepe toon, dat hij recht naar Poeh moest kijken, want alleen door de rechte aandacht van zijn ogen zou hij kunnen zien wat het was. Een andere, zo licht als een vlinder, neuriede dat hij niet alleen op Poeh moest letten, maar ook op de lucht eromheen, dan kon hij het begrijpen. Dit deed hij niet genoeg. Er waren meer stemmen die iets zeiden, de ene dit, de andere dat, en terwijl hij ernaar luisterde en ook zelf sprak, zag hij wat er met Poeh gebeurde.

Het blokje werd lang, het waggelde, het ging overeind staan. Van drie kanten vielen er de vouwen van een doek over. Een mantel kwam eruit, geplooid om het ivoor, dat nu een zwarte knevel kreeg en zwarte ogen. De jongen hoorde zeggen, en hij wist zeker dat het zijn eigen stem was, dat de mantel rood moest zijn, glimmend, kort als een vest. Daar kwam een zwarte rok onder en het was een Chinese heer met een gezicht van ivoor.

Poeh wuifde met zijn hand en zeide: Alles wordt altijd anders. Gisteren is vandaag, vandaag is morgen. Pruim is boom, boom is as. Pruim en as zijn hetzelfde. Morgen en gisteren zijn eender. Niets is anders. Zeg mij, wat is verschil?

De jongen, die dacht dat hij zou gaan goochelen, was niet voorbereid op die rare vraag. Een pruim is een vrucht, antwoordde hij, en een boom is een boom, twee heel andere dingen.

[p. 323]

Poeh wuifde weer en vervolgde: Maar pruim wordt boom. Zeg mij, wat is verschil tussen pruim en boom?

De jongen herinnerde zich van de les en antwoordde: De pit van de pruim is het zaad en als dat ontkiemt en groeit, krijgen wij een boom waar ook weer pruimen aan komen. De pruim kan je eten en de boom niet.

Goed, zei Poeh, zonder te knikken. Hij nam een pruim uit zijn rood vest, legde die in een pot en de jongen zag dat er een boom uit groeide. Poeh zeide: Pluk pruim. Eet. Hoe smaakt het?

Zoet, antwoordde de jongen.

Pluk er nog een. Eet. Hoe smaakt het?

Bitter, antwoordde de jongen.

Goed, zei Poeh. Verschil van bitter en zoet zit in je mond. Pruim is veranderd, pruim is dezelfde.

Toen sprak hij tot de boom: Hij daar lag vroeger in de wieg, anderhalf voet lang. Nu staat hij daar, zes voet lang. Zeg mij, wat is verschil?

De pruimeboom antwoordde: De jongen van vroeger had niet eens schaduw, die daar neemt veel te veel licht van mijn zon.

Goed, zei Poeh. Verschil zit in licht van je zon. Jongen is veranderd, jongen is dezelfde. Als verschil nu in mond zit, straks in zon, hoe weet ik of jongen morgen niet pruimeboom is, pruimeboom jongen?

Toen nam hij een jas, een broek en een pet, wierp die in de lucht en in plaats van de pruimeboom stond er iemand die als een tweeling op de jongen geleek.

Dit is goochelen, zei Poeh, en ikzelf zou er niet geweest zijn als iemand mij niet gemaakt had. Maar hoe weet ik of ik wel gemaakt ben? Het voornaamste is dat je het gelooft.

De jongen ging wandelen langs de rivier met Poeh aan zijn rechterzijde en hij vertelde hem dat hij hem gemaakt had. Hij wist niet meer dat hij, toen het blokje ivoor een Chinees werd, alleen maar gezegd had hoe het vest moest zijn.

Voortaan liep hij iedere dag met hem, zich vermakend met zijn goocheltoeren, en wanneer iemand hem vroeg waarom hij altijd alleen liep, begon hij te lachen en vertelde van de Chinese heer, die alles anders kon maken en ook alles hetzelfde, en hem altijd verhalen deed van dingen die lang geleden waren gebeurd.

Men liet hem maar praten, men noemde hem de domme jon-

[p. 324]

gen met de Chinese heer. En aangezien hij nooit eens een wijzere vroeg of het wel waar was, bleef hij geloven dat hij Poeh had gemaakt. Hij had al een grijze baard toen hij dit nog geloofde en daarom bleef hij voor een ieder die hem kende niet anders dan een domme jongen of, zoals sommigen zeiden, een dromer.