Verzameld werk. Deel 3

[p. 424]

IV

Voor de tweede uitreis nam kapitein Wilkens afscheid van een zijner kinderen dat op bed lag en de arts had gezegd dat het misschien een kreupel been zou houden. Hij had van de reders geld op voorschot moeten nemen. Toen de zeilen losgemaakt werden gaf hij zijn bevelen nors, met de blik naar de wal gericht. Er woei een scherpe noordoostenwind en terwijl de Johanna Maria op koers gelegd werd verscheen onder de donkere lucht de kust wit van sneeuw. Het schip stampte en kreeg zeeën over, het kreeg slagzij onder te veel zeil, maar Wilkens, te loevert heen en weder lopende, sloeg geen acht erop. In de middag liet de eerste stuurman enige zeilen inhalen, zodat er passagiers aan dek durfden komen. Toen het laatste van de Hollandse kust voor zijn kijker verdwenen was beval de kapitein bij te draaien zodra er een smak gezien werd. Dit gebeurde spoedig en Wilkens gaf een brief mee voor Amsterdam. Daarna had hij een kort gesprek met Evers; hij beval hem gedurende de gehele reis alle mogelijke snelheid te halen, wat een ander kon, zeide hij, moest een schip, dat tuig voerde zoals de Johanna Maria, even goed kunnen doen. Bij gunstige wind rekende hij op tachtig dagen.

De volgende morgen liet hij de stuurman nogmaals roepen, nu om hem te raadplegen. Hij begon met hem zijn zorgen toe te vertrouwen, hoe hij aan niets anders kon denken dan aan zijn vrouw en haar bedruktheid. Met een Rotterdams schip, dat een week later vertrok, zou zij hem een bericht zenden, maar dat zou hij, indien zij te hard zeilden, niet eerder dan in Anjer kunnen hebben; hoewel het eigen belang niet mocht gelden kon er, meende hij, voor niemand schade zijn als zij eerst voorbij de Kaap de grootste snelheid namen. Evers had bedenking. Daar hij echter de kapitein genegen was en met hem begaan, stelde hij voor een flinke vaart te houden tot de linie, omdat, zo zij daar de wind kwijt mochten raken, het verlies te groot zou zijn. De kapitein stemde toe en dit was zijn eerste zwakheid. Wel had hij met zijn vertrouwelijkheid de vriendschap van een

[p. 425]

braaf man gewonnen, die hem voortaan bijstond zoveel hij kon, maar hij kwam er van de ene op de andere reis allengs toe te veel op zijn hulp en raad te steunen en hem beslissingen over te laten welke de gezagvoerder alleen behoort te nemen.

Evers, een bekwaam stuurman, deed zijn best. Ruim van de wind zeilende bereikte de Johanna Maria gemakkelijk een grote vaart. Maar toen ook voorbij de linie de wind gunstig bleef stonden de bootsman en de zeilmaker, die van de bemanning het langst gevaren hadden, verbaasd te kijken bij een onverwacht bevel overstag te gaan. Een ander keer konden zij alleen de schouders ophalen toen de stuurman zodanig liet brassen dat een paar zeilen kilden. Het schip intussen maakte minder voortgang dan het kon. Er werd opgemerkt dat de kapitein niet zo vaak op de kampanje kwam als hij placht te doen. Eens, toen er weer een bevel was gegeven waarvan niemand de reden begreep, kon Bos niet nalaten te vragen waarom dit gebeuren moest. De stuurman antwoordde dat hij geen uitleg gaf. Maar de kapitein, die juist verscheen, hoorde het. Het kan het besef geweest zijn dat er iets met het schip gedaan werd dat niet recht genoemd kon worden, of wel de prikkelbaarheid veroorzaakt door de gedachten aan zijn huis, die zijn woede ontstak; hij noemde Bos een onbeschoft man, voer tegen hem uit zoals hij nooit gedaan had en joeg hem naar zijn werk. De bootsman gehoorzaamde rustig. Hij kende de kapitein langer dan de anderen omdat hij al vroeger onder hem gevaren had, hij dacht dat hij niet meer dezelfde was.

Een onaangenaamheid als deze, die een zeeman aan boord van ieder schip kan ondervinden, zou onopgemerkt gebleven zijn, indien de mannen niet hadden waargenomen dat de kapitein bekommerd was en dat de stuurman op zonderlinge wijze voer. En weldra viel het hun op dat de kapitein dit niet alleen goedkeurde, maar ook dat hij zich ergerde wanneer een van hen er verwondering over toonde. Vooral De Ruiter, die niet verzwijgen kon wat hij dacht, moest het vaak ontgelden.

De stuurman begreep dat zij gelijk hadden. Hij achtte het ook onbillijk dat hun overbodig werk gegeven werd, dat schip noch reders diende. En hij sprak er de kapitein over, hem waarschuwend dat de mannen voor de mast geen nieuwelingen waren en dat hun verwondering wel tot ontevredenheid kon groeien. Indien hij het mocht zeggen deed de kapitein beter een paar

[p. 426]

dagen aan de Kaap te liggen en op het bericht te wachten, maar te varen zo het hoorde. De raad werd aangenomen.

Kapitein Wilkens, beseffend dat hij zijn belang te veel had laten wegen, nam zich voor dit niet te herhalen; zijn bezorgdheid echter vermeerderde en daarmede zijn prikkelbaarheid.

Slechts twee dagen lag het schip aan de Kaap, genoeg om water en victualie in te nemen en passagiers en bemanning gelegenheid te geven aan wal de benen te strekken. Hijzelf bleef aan boord. Ook Brouwer, omdat sommig touwwerk geschaveeld had. De kapitein, heen en weder lopende en soms stilstaande, keek toe hoe hij bezig was op het achterdek; hij zag dat het werk knap gedaan werd, zelfs het opschieten van het herstelde touw gebeurde zo nauwkeurig dat het er lag of het niet beschadigd was geweest. Maar de rust en het zwijgen van Brouwer drukten hem, de handen bleven zonder verpozing bezig en de ogen werden niet opgeslagen. Wilkens sprak hem toe, vragend hoe lang hij gevaren had, waar hij vandaan kwam, of hij verwanten had. Hij kreeg de kortste antwoorden terwijl Brouwer hem recht in de ogen keek. Dit maakte hem ongeduldig en de zeilmaker, die niets misdaan had, begreep zijn ongeduld niet. Maar Wilkens bedwong zich om redelijk te zijn en, dichter bij hem komend, vroeg hij op een andere toon waarom Brouwer altijd een bars gezicht zette, of hij grieven had, of het niet beter was ze te zeggen in plaats altijd te zwijgen. Brouwer, wiens mond niet de gewoonte had te spreken, antwoordde niet. Toen bemerkte de kapitein onder de trap De Ruiter die gehoord had en stond te lachen en plotseling rood van drift joeg hij beiden vooruit met scheldwoorden en bedreigingen.

Wanneer er onder een bemanning kwade geesten zijn die aanzetten tot ontevredenheid en tot streken, of wanneer een kapitein gehaat wordt wegens te grote strengheid of een valse aard, zijn de mensen die op een schip samenleven in twee kampen verdeeld, waarvan het een, nadat zij elkander verbitterd hebben, gewoonlijk spoedig wordt ten onder gebracht. Op de Johanna Maria was geen enkel op wie viel aan te merken en de kapitein, een goedhartig man, zou bemind geweest zijn indien zijn gedachten bij het schip waren gebleven. Na het vertrek van de Kaap waren er voortaan twee partijen duidelijk die, groeiend of verminderend, jarenlang tegenover bleven zonder ooit een andere strijd te voeren dan voor de rechten van het schip of die

[p. 427]

van een onrustig hart. Brouwer, Bos en De Ruiter behoorden in de aanvang al tot de ene, waarbij weldra ook de kok kwam; de kapitein en de stuurman tot de andere, af en aan gesteund door de timmerman, de hofmeester of een matroos voor wie onder alle omstandigheden de waarheid aan de kant van het gezag moest zijn. Meeuw was vlug met de namen, hij sprak van het vrouwenhaar en het marszeil, naar het gezegde, hier doelend op de kapitein, dat het eerste sterker dan het laatste trekt; maar hij geloofde het niet en had in Jacob meer vertrouwen. Wanneer er onder de bak gepraat werd over de buien van de kapitein waren het De Ruiter en Meeuw die zich het meest lieten horen, tot de bootsman hun de raad gaf welvoegelijk over de gezagvoerder te spreken. Brouwer zweeg, men hoorde hem nooit een oordeel zeggen, noch toonde hij door daden dat hij het oneens was met kapitein of stuurman. Toch wist ieder man dat hij de leider was. Als hij zat te luisteren, met zijn brede gestalte onbewegelijk en het hoofd rechtop in het schijnsel van de lamp, voelde een ieder dat hij boven de onenigheden was, de sterkste man omdat hij hoofd en handen enkel voor het schip hield. Ook achteruit kreeg Brouwer de naam van de belhamel, hoewel hij nooit tegensprak, zijn werk zonder fouten deed en er tegen hem het minst te zeggen viel. Ook hier werd gevoeld dat er niets aan het schip ontbreken kon zonder dat zijn ogen het zagen.

Voorbij de Kaap werd de reis onvoorspoedig. Eerst was het opwerken in een hardnekkige noordoostenwind, waarbij men zo weinig voortkwam, dat de matrozen zeiden dat de stuurman voor zijn plezier vaarde. Daarna staken de gevreesde stormen op; dagenlang slingerde het schip, onder klein zeil en geschoten stengen, in de razernij van wind en water die de bemanning gedurig aan het noodwerk hield, hier halen en trekken, daar vastsjorren of versterken, dag en nacht onder hagel en stortzeeën. Toen het bedaarde ging er tijd verloren eer tuig en dek weer geklaard waren. Bij aankomst te Anjer had deze uitreis langer dan de vorige geduurd.

Kapitein Wilkens vond een bericht van zijn vrouw; daar het echter kort na zijn vertrek verzonden was, bevatte het weinig dat hem gerust kon stellen. Evers, die gezien had dat hij de brief herhaaldelijk uit zijn zak nam, las en peinsde en dan plotseling ongedurig werd, zeide hem dat hij de zorgen wel begreep en dat hij voor hem doen wilde wat hij kon. Daarna ging hij

[p. 428]

naar voren, nam de bootsman terzijde en vroeg hem zoveel mogelijk voort te maken met lossen en laden, want de kapitein had muizenissen over zijn gezin en de plicht aan de naaste gebood te helpen die te verlichten. Die morgen waren toen de kapitein verscheen de blikken met meer eerbied opgeslagen dan verschuldigd was. Een ieder haastte. De een liep naar het kantoor om te zeggen dat zekere kisten die eigen dag aan boord moesten zijn; een ander schreeuwde de koelies toe en zwoegde zelf het hardst; de stuurman of de bootsman stond gedurig aan het ruim; de zeilmaker hing daarboven aan de nok van een ra in de blakende zon. Binnen twee weken was het schip gereed.

Heldere ogen keken over de verschansing naar de grote vlokken schuim die de Johanna Maria, huiswaarts met strak gebolde zeilen klaterend naar beide kanten van zich wierp.

Eens kwam de roerganger van de hondewacht, die zijn arm bezeerd had, vragen of de zeilmaker hem vervangen mocht. Het schip stampte op een hoge zee. Toen Evers bemerkte dat het vaster werd kwam hij kijken of het goed voorlag. Hij zag in het licht van het kompas twee grote handen zwierig, of het zweven was, van de ene op de andere spaak en het scheen of het schip lichter en vlugger werd en niet door het water ging, maar erover gleed. Hij kon het verschil zien bij de volgende roerganger. Twee dagen later wilde hij zich overtuigen hoe de zeilmaker het roer in zijn macht hield, hij liet hem roepen en zeide hem aan het rad te staan. Brouwer antwoordde dat hij het doen zou om hem te believen. Het gebruis verminderde, er zuchtten geen masten en de zeilen gaven geen geluid, het schip kreeg een gang of het danste. Er werden veertien knopen gelogd.

De kapitein, die aan dek kwam, stond even verbaasd. Maar de zeilmaker, zeide hij, had zijn eigen werk, hij liet een andere man komen en zond hem vooruit.

Hoewel niet eens alle matrozen van dit geval gehoord hadden bemerkte de bootsman dat de geest van hulpvaardigheid, die hen de eerste dagen dreef, weer afnam. En het schip toonde neiging tot luiheid.

De overwinning van de ene partij, voor de rechten van het gemoed behaald, had weinig dagen geduurd. Er kwam een onrustige kapitein thuis met een trouwe vriend en een bemanning waarvan bij het afmonsteren de besten hem met koelheid groetten.