Verzameld werk. Deel 3

[p. 419]

III

Jacob Brouwer werd op Oostenburg geboren in een straat waar de oude verzakte huisjes beneden de waterspiegel stonden. Het was een kelderwoning van één vertrekje, dat, zoals de roef van een schuit, het daglicht van boven ontving. De deur was zo laag en smal dat zijn vader, een heibaas, een groot gebouwde man, er zijdelings met het hoofd diep gebogen door moest gaan, en een slot had zij niet omdat zij altijd met zware laarzen werd open- of dichtgetrapt.

Jacob was zes jaar toen de ontroering voor het eerst een beeld maakte dat hij zich al zijn leven herinneren zou. Er walmde een lamp met rossig licht aan de wand; zijn moeder stond over een tobbe gebogen, in de ene arm een pasgeboren kind aan de blote borst houdende, met de voeten wijd uiteen in het water op de grond. Uit de zwarte deuropening kwam een laars die haar in het midden van de lendenen trof zodat zij voorover op de tobbe viel. Er was een harde kreet, de reuk van jenever en van schimmel werd scherp. Jacob proefde de zoutheid van een traan op de lippen.

De grotere ontroering daarna verwekte niet slechts een beeld in de herinnering, zij bleef en groeide tot de hartstocht van zijn leven, zijn dienst en verering. Hoeveel kinderen er geweest waren bij zijn ouders wist hij niet, hij kende alleen twee zusters, een die hem gedragen had toen hij nog niet lopen kon, de andere met wie hij speelde. De oudste boog soms haar bleek gelaat tot hem neder en dan zag hij in haar ogen iets dat hem liever dan zijn moeder was, zodat hij de handen ophief om haar aan te raken. Wanneer zij uit de deur kwam om op de stoep in de zon de aardappelen te schillen, liep hij van de jongens weg en zat bij haar en keek naar haar handen. Ieder keer dat zij zijn naam noemde voelde hij een zachte helderheid van haar.

Het was winter toen zij begon te hoesten, zijn moeder zond hem om al de boodschappen te doen. Op een zondag, terugkerend met een mandje turf, zag hij zijn zuster op een stoel zitten, met blote benen omdat zij alleen een hemd aanhad, de ene

[p. 420]

knie bloedde en op de vloer lagen brokken vuile sneeuw die van een laars gevallen waren. Na die dag liep zij mank.

Toen kwam de grote ontroering die niets dan stilte was.

Van de buren, die stonden te kijken toen de kist werd weggedragen, hoorde hij dat zij Johanna heette en zo noemde hij haar voortaan in zijn gedachten. De winter bleef lang donker. Met het andere zusje kon hij niet meer spelen nu hij naar de verte werd getrokken; hij kwam op onbekende wegen, maar hij zag niets dat hem stil deed staan, hij tuurde altijd naar het einde waar een andere weg moest zijn. Maar eens kwam hij voor het hek van het nieuwe kerkhof en hij wist dadelijk dat men haar hierheen had gebracht. Hij ging binnen zoals anderen en hij volgde mensen die van de zerken namen lazen. Binnen korte tijd had hij zelf lezen geleerd. Maar een zerk met haar naam vond hij niet, daarom keerde hij er niet terug.

Hij bleef ver van huis, zwervend langs de dokken en het IJ, want nu was hij het die de slagen kreeg, zijn moeder zelf gaf hem verlof thuis te komen wanneer zijn vader sliep. Hij ging alleen, daar de jongens in hun buurt bleven spelen, en zijn mond werd gesloten. Aan het water begon hij het wisselend licht van de wolken te kennen. Soms viste hij een houtje op dat van een schip kwam, hij proefde de zoute smaak die het had van de zee en rook de geur van teer.

In een zeilmakerij, waar hij vaak had staan kijken, mocht hij touw pluizen en toen bracht hij iedere week zijn moeder een schelling thuis. Hij leerde zeil kennen zo het van de wever, touw zo het van de lijnslager kwam. Daar hij sterke armen had mocht hij de kleden openrollen en helpen strekken en het duurde niet lang eer hij zich met de marlpriem mocht oefenen. Binnen het jaar deed hij het werk van een aankomend gezel zonder dat iemand zich erover verwonderde, want hij was snel gegroeid en toen reeds groot en breed.

Wanneer hij aan het einde van de week thuiskwam zat zijn moeder te wachten, het geld dat hij thans gaf verzekerde tenminste voedsel voor twee dagen. Zijn vader zag hij zelden; soms, in de avond, ontwaakte hij door gestommel en gevloek, en soms, in de vroegste morgen, wanneer hij zich haastig kleedde en met het stuk brood in de hand de deur uitging, zag hij hem moeilijk de benen uit de bedstee zetten. Maar het gebeurde wel dat zijn vader hen verraste en vroeger thuiskwam, niet

[p. 421]

dronken genoeg om dadelijk te slapen, dan viel de harde vuist op de tafel of op het hoofd van een van hen. Jacob kon meestal naar buiten vluchten en hij wachtte in de straat tot hij aan het afnemende gejammer hoorde dat het ergste weer gedaan was.

Eens had hij aan zijn moeder gezegd dat hij het niet verduren kon en zou gaan varen zodra hij oud genoeg was. Zij had niet geantwoord.

Het was een stille zomeravond toen hij wegging, een zaterdag. Zijn vader was vroeger thuisgekomen, hij had met zijn grote hand Jacob in de nek gegrepen en tot de grond gebogen, toen was er een doffe slag op het hoofd gevallen. Maar plotseling stond Jacob rechtop en trapte hem in het lijf zodat hij achterover viel. Toen nam hij zijn pet en opende de deur en ging. Hij hoorde een kikvors kwaken, een buurvrouw riep hem in het donker na. In de kraag van zijn buis kleefde bloed.

Hij liep twee dagen tot hij aan het Nieuwediep kwam, zonder honger, zonder vermoeienis. Daar lag een schip zeilklaar. Een man riep hem met de mond in de handen, hij sprong in een jol, kreeg het geld om tabak te gaan kopen en toen hij ermee terugkwam waren zij aan het ankerspil bezig. Eén riep hem toe aan te pakken, hij hielp mee zonder dat iemand wist dat hij er niet hoorde. Eerst de volgende morgen, toen hij met de anderen aan de kombuis kwam, vroeg de kok wie hij kon zijn. Hij werd voor de kapitein gebracht, een dikke man die beval hem vijf slagen te geven, maar hem terugriep, vroeg hoe oud hij was en of hij honger had.

De bootsman bemerkte dadelijk dat hij met touwwerk wist om te gaan en de zeilmaker, horende waar hij gewerkt had, vroeg hem voor maat. Hij zond hem om het hoogste want na te zien naar boven, waar Jacob de eerste morgen van stag tot stag klom en moeilijk werk deed. De kapitein, die had toegekeken, klopte hem op de schouder en beloofde hem loon. Hij was geen kind meer, hij werd op die eerste reis een jong werkman met het hart voor het werk. Hij sprak niet, hij keek alleen naar zeil en want.

Hij bleef in Indië varen tot de tijd dat de baard hem in de keel schoot. Op een morgen ontwaakte hij uit een droom met een droefheid die hem naar de verte deed staren gelijk hij eens als kind had gedaan. Het heimwee trok hem naar Amsterdam terug, hoewel hij wist dat hij er niets zou vinden dat hem dierbaar

[p. 422]

was, niets dan een stoep waar zijn zuster had gezeten, niets dan de herinnering aan een gelaat. Toch werd de hitte ondragelijk, de kleur van hemel, zee en bergen verveelde hem, de palmen hinderden hem; hij moest de grijze lucht en de donkere grachten terugzien en de mensen van zijn stad weer horen spreken. Zijn droefheid zag en hoorde niets dan Amsterdam.

Hij monsterde aan op een groot schip. Op reis stierf de zeilmaker en Jacob, nog zeer jong, kreeg zijn plaats.

Hij kwam en zag het huis waar hij geboren was terug, een voorovergezakte gevel, verweerde bruine stenen, de versleten stoep naar de woning beneden. Er zat een meisje aan de tafel, zijn jongere zuster, een arme gestalte, een flets gezicht. Zij praatten heel de ochtend en zij schonk koffie. De moeder was gestorven, de vader erger dan voorheen; zij moest zelf verdienen, maar veel borgen omdat het niet genoeg was. Hij luisterde terwijl zij sprak en keek de wanden langs, het was hem of hij iets zocht dat hij niet vinden kon. Hij gaf haar geld en ging.

Voor hij vertrok ontmoette hij Jan de Ruiter, Dirk Janse en Hendrik Meeuw, jongens uit de buurt die, horende hoe het hem gegaan was, ook wilden varen. Zij kwamen op hetzelfde schip op Indië.

Jacob voelde zich verlicht. Op het kerkhof stond een steen met een naam erop. Nu zijn moeder niet meer mishandeld kon worden liet hij alleen die jonge zuster achter, wie hij na iedere reis genoeg voor onderhoud kon geven. Hij wist dat hij geen ander tehuis had dan op zee, maar zijn stad zou hij geregeld weerzien. Er waren aan boord vrienden uit de straat.

Ofschoon hij ernstig en kort van woorden bleef luisterde hij 's avonds naar de liederen en verhalen. Overigens zag men hem, daar hij geen wacht hoefde te lopen, van vroeg tot laat rechtop, nu hier dan daar, met garens en strengen omwonden, met priemen en slegel in de handen. In de gestadige aandacht voor de werktuigen, de wijze waarop zij gebruikt wilden worden, de aard van ieder doek of slag, hoe het een slechts zo het best kan dienen, het ander zo, verwierf hij de bekwaamheid die de werkman meer voldoet dan de lof ervoor. Toen Brouwer drieentwintig was had hij de naam de knapste zeilmaker te zijn die men vinden kon.

Het gebeurde dat hij, afgemonsterd zijnde, van de werf het schip te water zag gaan dat op de achtersteven de naam Johanna

[p. 423]

Maria droeg. Meeuw, De Ruiter en Janse zeiden dat zij nooit iets gezien hadden dat mooier was dan de wijze waarop de romp het water opensneed, en zij vonden alle drie dit een schip naar hun zin. Daarom besloten zij samen met Brouwer te wachten tot het afgebouwd was.

Brouwer was de eerste die door de reders werd aangenomen. De dag dat hij aan boord kwam tintelde zijn bloed, het was de glans van het geluk wat de kapitein aan hem gezien had toen hij naar voren ging, het zeldzaam geluk van hen die uit eenvoudig geloof de zekerheid hebben. De hand die de mast aanraakte was zacht en sterk niet door de tederheid van het gemoed of door de kracht der spieren, maar door de warmte die eraf kwam. De zuivere genegenheid, vrij van baatzucht, wordt waargenomen hoe men ook tracht haar te verbergen; het duurde niet lang of de matrozen zeiden dat Brouwer met het schip kon doen wat hij wilde, want zij hadden opgemerkt dat het niet alleen zijn spierkracht was waardoor hij een werk, waar anderen bij zweetten, zonder moeite deed na even gezien te hebben hoe het gedaan moest worden. Met enkele halen zette hij een reep stijf of hij door zijn handen gleed, terwijl een even sterke man met alle kracht trekken moest. Al wat tot het schip behoorde zocht hij te kennen, niet omdat hij er voordeel van kon hebben, noch uit belangstelling, maar om te weten wat het beste voor het schip kon zijn. Hij deed het werk met de geest zowel als met de handen.

De reders waren de eigenaars, kapitein Wilkens was de meester van het schip, kortstondig zoals meesters en eigenaars zijn; Brouwer kende en begreep het en bezat de duurzaamheid van het begrip.