Verzameld werk. Deel 3

[p. 415]

II

Hoewel er vele schepen zeilden onder de Nederlandse vlag moeten hardvochtige of kwade kapiteins zeldzaam geweest zijn, want hun namen kende iedere matroos. Wie jong gaat varen leert vroeg hulp te geven en te ontvangen, hij heeft met zijn maats dag en nacht de eendere belangen waarin, vrij van naijver, al wat er goed is in zijn aard gedijen kan. En wanneer hij oud genoeg is om de zorgen van het bevel te dragen kent hij het volk, hun moeiten en hun goede wil, en geeft daarvoor goedheid weerom.

Jan Wilkens echter was een teerhartig man, zo zeer dat hij soms door zwakheid faalde. Bovendien was hij van die mensen wier hart van een enkel gevoel vervuld wil zijn en voor wie, zo het liefste op het land is, het varen een druk wordt. Toen hij als leerling naar Indië was gegaan en er jaren bleef, hield hij het beste van zijn gedachten voor het huis waar zijn moeder woonde. Wanneer hij op een rede verlof had om aan wal te gaan liet hij het aan een ander en bleef aan boord, dan zat hij te staren in de nacht, zich voorstellende hoe het huis zou zijn, tot hij, ongezien en zonder schaamte, de tranen kon laten vallen. Alleen de taak zichzelf opgelegd hield hem daarginds; hij diende als tweede stuurman op een klein schip, dat tussen de buitenliggende eilanden en Java voer, en hij kon dus een groter deel van zijn loon aan zijn moeder zenden. En toen hij, zonder verpozing voor haar werkende, acht jaren naar haar verlangd had, kwam het bericht van haar verscheiden. De slag trof hard, een diepe weemoed beving hem. Hij keerde naar Holland terug, zeggend dat het tijd werd om de examens te doen, maar hij verzweeg wat hem in waarheid dreef, de drang om zijn huis weer te zien, de kamers, de meubelen, die in de herinnering een heldere glans hadden gekregen. En toen hij in een eenzaam huis, op een grachtje onder bomen, een lange zomer met boeken had doorgebracht en het laatste examen had gedaan, zocht hij een aanstelling vooral om van de drukkende ledigheid verlost te zijn. Wilkens besefte al dat de zeevaart, die zijn beroep moest zijn, geen vervulling geven kon.

[p. 416]

En die kwam onverwacht bij zijn terugkeer van de eerste reis. Het was op een feest bij de reders dat hij het meisje ontmoette dat een nieuwe en grotere liefde in hem wekte. Snel vloden de dagen tussen lossen en laden en hij kon slechts enkele keren naar Amsterdam gaan, waar hij echter niet anders te doen wist dan voorbij haar woning te lopen. Wilkens, links zoals allen in de eerste tover der liefde, had bovendien nooit gehoord hoe men om een meisje moet werven. Maar voor het vertrek leidde de ingeving hem tot het beste wat hij kon doen, hij klopte aan de deur, werd binnengelaten en vroeg de vader om haar hand. Het antwoord was een korte weigering, met de reden, het verschil in stand, erbij vermeld. Toen schreef hij een lange brief, en hij spiedde langs de huizen tot hij haar uit zag gaan, zij stond verbaasd met de brief in de hand toen hij weer verdwenen was. En eer het anker gelicht werd kwam er een brief terug, die op zijn borst bewaard bleef al die maanden op de oceaan. In de stilste uren van de wacht zag hij weder boven de masten, tussen de sterren nu te loevert, dan aan lij, het liefste beeld van zijn gedachten ginds in zijn stad. Twee snelle jaren, waarin hij veel werk vlug en lustig deed zonder ooit vermoeienis te voelen, was het pakje brieven, gestadig zwellend in zijn borstzak, zijn tederst bezit. Toen vond hij het bericht dat hij het wagen mocht het aanzoek te herhalen. Ditmaal ontving de vader hem met gepaste vriendelijkheid en gaf, ofschoon met de wenkbrauwen nog gefronst, toestemming en zegen, en voor de toebereidselen eiste hij niet meer tijd dan een uit- en thuisreis duren zou. Wilkens wist niet dat de vader gezwicht was uit vrees voor de gezondheid zijner dochter.

De plicht aan het schip werd voor het eerst zwaar gevoeld toen er niet meer dan een enkele wittebroodsweek gegund was. Zijn vrouw had hem naar het Nieuwediep vergezeld en de zakdoek, waarmede zij wuifde of de tranen droogde, was het laatste dat hij op het land onderscheiden kon, een witte vlek die verdriet betekende in de gedachten waarmede die reis kort van dagen werd en lang van geluk. Het werk ging welhaast lustiger van de hand.

Bij zijn eerste thuiskomst echter wachtten de zorgen opgestapeld, zo vele dat Wilkens, bij het vermeerderen gelijk zorgen doen in de loop der jaren, ze slechts met de kracht der jeugd weerstond en nooit geheel kon overwinnen. Een zwakke

[p. 417]

vrouw, een zwak kind; kosten te groot voor het vermogen; hovaardij en oneerlijkheid bij de nieuwe verwanten, verontwaardiging die misverstand veroorzaakte, velerlei dat onopgehelderd bleef toen het anker weer gelicht moest worden. Zo voer hij uit gelijk zovelen met onzekerheid over het lot der zijnen, maar hij werd er gedurig door gekweld; zijn gedachten konden afgeleid worden door de behoeften van het schip, datgene echter dat het hart beweegt stond vast gericht naar die kamer waar zijn vrouw zat met zijn kind aan de borst. Indien het verlangen hem niet gestadig had vervuld zouden de kwellingen misschien lichter hebben gewogen, want het beste werd hem gegeven, liefde en wederliefde, een huis waar kinderen werden geboren en voorspoed in het werk.

Jan Wilkens was nog jong toen de reders hem het bevel over hun nieuw schip toevertrouwden. Al na de eerste reis konden zij hem hun tevredenheid betuigen door een groter dan het bedongen aandeel in de vracht. Het journaal vermeldde een uitreis van vijfentachtig dagen, met geen ander ongemak dan het verlies van een paar rondhouten, de thuisreis, die langer had geduurd, met niet meer schade dan aan klein zeil en spieren. De bijzonderheden hiervan hadden te weinig belang om er geschreven te staan.

In de Zuidatlantische Oceaan kwam het schip in een windstilte die het dagenlang onder de hete zon gevangen hield. En ieder keek ongeduldig uit naar wind, de kapitein het meest daar het huis hem trok en hij de eigenaars een vlugge reis beloofd had. Toen de wind kwam werd hij onverwachts zo hevig, dat er niet snel genoeg gegeid en gereefd kon worden en twee spieren aan de fokkemast onklaar sloegen. Voor Brouwer de zeilen herstellen zou, die zoals hij al eerder had gezegd naar zijn mening te breed waren, vroeg hij de kapitein of hij ze mocht inkorten. De kapitein weigerde, zeggend dat hij zijn vak niet verstond, waarover Meeuw en een ander verwonderd opzagen omdat een ieder aan boord wel beter wist. Brouwer maakte de zeilen zoals zij geweest waren, zijn maats zagen dat het niet beter kon, en dezelfde dag sloegen zij nogmaals stuk. Ofschoon het hem moeite kostte begreep kapitein Wilkens dat het nodig was Brouwer te zeggen ze in te nemen en hij erkende dat hij zich vergist had, maar de toon waarop hij dit deed klonk wrevelig. Dit geval, hoe nietig ook, verminderde hem voor de echte

[p. 418]

zeelieden, want een schipper die zijn schip, met al wat daartoe behoort, de mensenlevens inbegrepen, niet boven alles houdt, boven zichzelf, zijn gevoelens, eerzucht, trots of kwade luim, is geen man op wie zij vertrouwen kunnen.

Er zijn mensen die hun beroep vervullen naar hun geweten en toch blijft al hun arbeid aan hun roeping vreemd. Indien een schip had kunnen spreken, het kon tot Wilkens zeggen: Zeker, je hebt voor mij gedaan behoorlijk naar je plicht, maar niet meer. En wat dit meer betekent begrijpen weinigen.

Hij kende zelf de tekortkoming, maar het leed hiervan kon hij eerst voelen toen hij voor ander geen kracht meer had. Op die eerste thuisreis stond hij terecht fier op de kampanje toen de Johanna Maria het Nieuwediep naderde en in een sierlijke boog tot de ankerplaats kwam.