Verzameld werk. Deel 3

[p. 103]

II

De grootsheid ontbrak toen genoegen en nut voldoening gaven.

Gelijk een sterk geslacht met zijn geloof en zijn strijdbaarheid de tijd waarin het leeft in de roem van zijn daden doet verschijnen, zo moeten er in een tijd, die weinig grote werken voortbrengt, vele zwakke mensen zijn, vooral onder de besten die hun geslacht vertegenwoordigen. Wie helden voor hun dag hadden kunnen zijn, worden dromers van de toekomst, wie nieuwe schatten uit de hemel hadden kunnen openbaren, worden spelers, genieters, bijgelovigen van de fortuin.

De edelste schakering van hetgeen zwakheid genoemd pleegt te worden is misschien wel de onbevangenheid, de gereedheid om in een open hart alles binnen te laten dat komt, door de hemel gezonden of door mensen verworpen. Met zulk een zwakheid begaafd groeide in het Parijs der jaren tussen 1860 en 1870 Paul Verlaine, die een der eerlijkste en tederste dichters der eeuw zou worden, van jongeling tot man. Sedert zijn elfde jaar werd hij, volgens het Franse gebruik, op een kostschool in de rue Chaptal opgevoed. Zijn ouders woonden dichtbij en zijn vader kwam hem, gedurende al de zeven j aren van zijn verblijf op die school, iedere dag een versnapering brengen. Des morgens en des middags liep hij in de rij met andere jongens naar het lycée, Bonaparte genaamd, in een straat die thans, nabij het station Saint-Lazare, zo druk is dat men er de leerlingen bij het uit- en ingaan nauwelijks opmerkt. De binnenplaats is zo rustig als weleer en men ziet er wel een jongen die, uit de klas gezonden en bespied door de conciërge, gelijk zovele voorgangers op die plek, tussen de Latijnse en andere boeken van de plicht er één vol geheimen en beloften verborgen houdt.

Verlaine behoorde niet tot de leerlingen die opgemerkt worden. Hij leerde gemakkelijk zonder belangstelling of vlijt, doch, daar hij niet uitblonk sloegen de leraren geen acht op hem. Onder de medeleerlingen en onder de kostjongens van de rue Chaptal had hij geen vrienden. Met één zijner klassegenoten echter, Edmond Lepelletier, sloot hij een vriendschap welke

[p. 104]

voortsproot uit zijn eerste liefde die niet vergaan zou, de poëzie.

Terwijl de leraar bezig was het werk na te zien van de knappe jongens bestemd voor een eervolle plaats in de wereld, schreven zij beiden op de knie gedichten welke zij elkander na de les mee naar huis gaven. Zij leenden elkander ook boeken, die met meer eerbied behandeld werden dan de prullen vol regels en cijfers.

Aan die boeken was de smaak, die immers niet door toeval gevormd wordt, van Verlaine al te herkennen. Behalve de werken van Hugo en Balzac bezat Edmond een boek dat toenmaals veel onkruid zaaide, Kracht en Stof van Büchner; Paul had boeken van keuriger waarde: Les fleurs du mal, de Poèmes antiques en Poèmes barbares van Leconte de Lisle, Emaux et Camées van Gautier, Les Caryatides van de Banville - de voorbeelden toen hij zich aan maten en beelden waagde. Zij leerden veel meer dan het schoolwerk. In een bibliotheek vonden zij Descartes, Michelet, Louis Blanc, Taine, vertalingen van de Ramayana, van Shakespeare, Calderon en Lope de Vega - vooral het gebaar van de hidalgo bekoorde de jonge Verlaine-, en, onverwacht doch niet vreemd onder al de verrassende verscheidenheid die de jeugd in boeken ontdekt, een levensbeschrijving van de Heilige Theresa, wier gestrenge tucht Paul bewonderde, in tegenstelling met zijn vriend die nog aan de voeten van Voltaire en de filosofen zat. Hier toonde zich in de een al de innigheid welke de ander niet begreep. Lepelletier zeide: Paul was niet gelovig, hij ging alleen een kerk binnen om er kunstwerken te zien. De gelovigheid aldus verstaan, welke ter kerke voert, zal wel verre geweest zijn van een knaap in wie een nieuwe poëzie verborgen lag; toch moet er zuiver geloof geweest zijn in het jonge hart dat verrukt was door het leven van een heilige.

Toen Verlaine de school verliet en examen deed voor het baccalauréat, had hij, behalve de klassieken welke hij door onderricht gedwongen en door aandrang uit vertalingen kende, reeds een goed deel gelezen van de letteren die hij bewonderen kon. En hij had, op stukjes papier hier en daar achteloos weggeborgen, verzen geschreven waaraan hij geen bijzondere waarde hechtte - er gingen er vele verloren-, doch welke met ere aan de aanvang van zijn werk zouden verschijnen.

Na een verblijf op het land, in het Atrechtse, waar hij de bekoring van het landleven zo zeer genoot dat hij haar nimmer vergat, keerde hij thuis bij zijn ouders, die in de rue Nollet

[p. 105]

woonden, een straat waar men nog haar saaiheid van die dagen ziet, in de Batignolles, toenmaals een buitenwijk. Zijn vader, een gepensioneerd officier, wenste dat hij een veilig bestaan zou zoeken in een ambt, doch daar Paul nog te jong was en opdat hij naar een goede plaats kon dingen, zou hij eerst in de rechten studeren.

In het Quartier latin vond de jongeling veel studenten tintelend van geestdrift en vrolijkheid, en veel cafés waar de tijd al te snel verging in gesprekken over literatuur en politiek. Aangezien hij niet meer, zoals op de kostschool, op een vast uur onder toezicht naar huis werd geleid, en aangezien het een lange weg was van het Quartier latin naar de Batignolles, gebeurde het vaak dat hij binnensloop op een uur dat zijn ouders ingeslapen waren. De vader en de moeder, zijn inborst wel kennend, zagen aanstonds dat hun zoon van de studie der rechten weinig voordeel zou trekken en dat de andere oever der Seine hem kwade dingen zou kunnen leren. In afwachting van de aanstelling tot een ambt zouden geregelde bezigheden hem in het rechte spoor houden, en zijn vader vond een plaats voor hem op een assurantiekantoor, niet ver van huis. Lang bleef hij daar niet, omdat hij weldra benoemd werd tot ambtenaar in gemeentedienst, eerst aan de mairie in de rue Drouot, dan aan het stadhuis.

Hij had, zonder de drang van eerzucht of noodzaak, een zeker en rustig bestaan bereikt op een leeftijd waarop andere jongelingen nog hard moeten werken voor hun doel. Bij zijn ouders, welgestelde lieden uit de middenstand, was het leven gemakkelijk gegaan, zonder stoornis of zorg, zodat Paul nooit iets van de hardheden had gezien die bij inspanning en strijd behoren. Hij had geleerd geheel zijn vertrouwen te stellen in dit licht verworven ambt, dat weinig eer beloofde, doch weinig arbeid vorderde; het was zijn enige bescherming in de maatschappij, zonder welke hij, die eerzucht en strijdbaarheid miste, weerloos zou zijn. De onverschilligheid, waarmede arbeid, die vreemd aan de roeping is, gedaan wordt, brengt geen heil. Verlaine miste de aanleg voor ambtenaar, integendeel, hij bezat, ondanks zijn zin voor orde, een gave die hem daarvoor ongeschikt maakte. Voor een dichter zoals hij bestond er geen mogelijkheid tevreden zijn brood te verdienen, zelfs niet indien hij het beroep van letterkundige gekozen had, dat in die dagen karig loonde.

Op zijn twintigste jaar was hij, naar het scheen, een homme

[p. 106]

arrivé. Het werk ten stadhuize deed hij gelijk zo iemand dat pleegt te doen, zonder toewijding, zelfs zonder zucht tot bevordering. Zijn taak bestond in het opstellen van lijsten der bijdragen aan kerken. Men kan niet verwachten dat een jonkman die schreef van ‘le honteux conflit des besognes vulgaires’ zulks met belangstelling zou doen.

Er zaten meer jonge dichters in andere lokalen van het stadhuis. Wanneer het twaalf uur sloeg ontmoetten zij elkander op de stoep en gingen gezamenlijk naar het café in de rue de Rivoli waar ook andere vrienden kwamen. Daar werd bij het eten zo veel over metrum, rime riche en assonantie gesproken en getwist, dat het tweede deel van de werkdag menige minuut te kort kwam.

Het café, de openbare kampplaats en de vrije leerschool voor overvolle en begerige geesten, gaf de matigen de voldoening voor een dag, de onmatigen de gevaarlijke zucht naar meer. De een wist op zijn uurwerk te zien wanneer hij naar huis moest gaan, de ander vergat de tijd. Verlaine behoorde tot hen die moeilijk scheiden.

Keuriger dan het café echter, waar de losse woorden soms oversloegen tot een boertigheid voor fijne oren te sterk, was de samenkomst der jongelieden in het salon. Eén hunner, de Ricard, wiens eerste gedichten reeds uitgegeven waren, nodigde op vastgestelde avonden zijn vrienden bij zich thuis, waar zijn moeder de markiezin hen als een hoffelijke en vriendelijke gastvrouw ontving. Zij mogen niet de aanzienlijksten of de rijksten van die dagen geweest zijn die in het salon de Ricard verschenen, zij waren gewis de bloem der letteren die weldra in Frankrijk zou bloeien. Daar kwam de schitterende Catulle Mendès, van wie men elkander vertelde dat hij een vaardig schrijver was, vlug van geest gelijk hij zich in het gezelschap toonde. Hij bracht zijn vriend François Coppée, wiens verzen aanstonds bijval verwierven. José Maria de Hérédia, de bekwaamste leerling van Leconte de Lisle, galmde er zijn onberispelijke sonnetten. Albert Mérat, Léon Vallade, Anatole France droegen voor een ieder naar zijn aard. Maar de vreemdste verschijning, immer verbluffend door paradoxen waarin men de ernst niet van de ironie onderscheiden kon, was Auguste Villiers de l'Isle-Adam, die slechts even toefde en snel verdween, verbazing of bewondering achterlatend. Dan werd er luidruchtig, schert-

[p. 107]

send of hartstochtelijk, over woorden en theorieën getwist, terwijl in de hoek voor de piano Emmanuel Chabrier zijn nieuwste toonzetting zong. Soms kwamen ook beroemde mannen, Théodore de Banville, Edmond de Goncourt, en woonden een charade bij of een dialoog waarin met de politiek werd gespot. In zulke spelen muntte Verlaine uit.

Er was een ander salon waar ongeveer dezelfde bent te zamen kwam, dat van een jonge levenslustige vrouw, voor allen een beminnelijke kameraad, madame de Callias, gelijk onder jonge vrienden past bij haar voornaam Nina genoemd. In dit huis kon men op ieder uur binnentreden, er bestond daar voor de roes der jeugd geen andere grens dan de natuurlijke welvoegelijkheid welke onder dichters en kunstenaars zowel zuiver als bevallig pleegt te zijn.

Het was in de kringen van deze twee huizen, dat van de marquise de Ricard en dat van Nina de Callias, dat de jongelieden die in de komende jaren schone boeken zouden schrijven, de weg van hun arbeid begonnen te zien. In 1866 richtten enkelen hunner het tijdschrift op waarin zij van hun inzichten konden spreken, Le Parnasse contemporain, uitgegeven door Lemerre in de Passage Choiseul. Toen hun eerste gedichten verschenen in een tijdschriftje dat kort bestond, werden zij door andere schrijvers bespot met namen zoals stylistes, foôrmistes; zijzelven echter kozen die welke de verhevenheid aanduidde der goden door het aards gewriemel ongeroerd. Terzelfder tijd ongeveer gaf Lemerre van drie der vrienden de eerste werken uit: van de Ricard een thans vergeten bundel, van Coppée de Reliquaire, en van Verlaine het boekje genaamd Les poemès saturniens, waarin een nieuwe lichtspeling der poëzie begon te gloren.