Verzameld werk. Deel 1

[p. 403]

The Tempest

Na het treurspel van de misdadige mens volgde het wild bewogen drama van Timon van Athene, een vervloeking van de liefdeloosheid der wereld, een verheerlijking van de mensenhaat. In de afschuw kon de dichter de schoonheid niet meer zien in wie als hij geschapen waren, door de wanhoop verblind verloor hij het evenwicht der hoge aanschouwing en schreef hij dit stuk, een ontzettende kreet uit het gefolterd hart. Maar de zwaarste pijn was geleden. Toen de late rust daalde kon de verbeelding weder spelen zoals zij in de jonkheid had gedaan, met het onderscheid dat er tussen jeugd en ouderdom is, tussen vragen en begrijpen, begeerte en wijsheid.

De forse tijd had ernaar gestreefd de mens groot te aanschouwen in zijn vrijheid van banden, aardse of bovennatuurlijke. Ook in de treurspelen en blijspelen, van de vroegste tot de laatste, voelt men immer de drang naar vrijheid en de bewondering voor de sterke die heerst en gebiedt. In de allerlaatste stukken echter, nadat de dichter tot het uiterste gevraagd had, over de wil, over het geweten, over de hartstochten, de zwakheid, de slechtheid, is wel de zucht naar bevrijding gebleven, maar de mens verschijnt er niet meer met het zweet van inspanning, de reuk van bloed, het hees of scherp geluid van pijn. Zijn angst en zijn weedom roeren het medelijden niet meer, noch wekt zijn lach de luidruchtige wederklank. Hij leeft in de zonnige kleurige bevalligheid van een wereld waar altijd bloemen en zachte muziek hem verheugen, in de onwezenlijke glansen en schitteringen van een spel of een waan.

De geest had gevonden dat de mens zwak is, en slecht, en dat de aanvang zijner slechtheid in hemzelve woont, in de strijdigheid tussen het geweten, dat de godheid, en de zelfzucht, die zijn eigen wil hem geeft.

Two such opposed kings encamp them still
In man as well as herb, grace and rude will

[p. 404]

Voorts dat zijn vrije wil door het zedelijk beginsel verhinderd kan worden - ‘conscience makes cowards of us all’ -, dat echter, ook zonder de keuze, een goddelijke macht hem drijft de daad te volbrengen. De vloek van Timon over het gruwelijk bestaan is de wanhoop aan een verlossing.

Maar de gedachte rijpte ten laatste tot het nederig begrip der nietigheid, verwarmd en verlicht door het geloof aan de enig zaligmakende genade die de liefde is. Hamlet had al gezegd: ‘A man's life is no more than to say: one’.- De hertog in Measure for Measure: ‘What's but in this that bears the name of life?’ - Macbeth had het verachtelijk uitgesproken: ‘Life's but a walking shadow’. - In de laatste stukken worden de mensen vertoond blijmoedig in hun kleinheid, gelijk kinderen die spelend door hun morgen, middag en avond gaan, schertsend, foppend, plagend, ten leste dansend in de kring, hand aan hand. In Cymbeline en in de Winter's Tale wordt zulk een spel gedaan met de zuiverste vrouwenharten; in het een is een lichtvaardige weddenschap, die de ijdelheid van een snoever moet strelen, de oorzaak van beproevingen, in het ander wordt om een dwaze vergissing een kind voor de dieren geworpen, een moeder jarenlang verbannen. Maar de ijverzucht van Leontes, de schuldeloosheid van moeder en kind, de grofheid, de zotternij, het verdriet, het onrecht, het is alles niet waard anders dan met een glimlach aan te zien, en de reine vreugde straalt in die glimlach, omdat er liefde en trouw in de harten is, zoals in Hermione en Perdita, in Imogen en haar broeders. Indien men het ernstig beschouwt zou het hart kunnen breken, indien men het lichtzinnig aanziet kan men vrolijk zijn.

In de Tempest spreekt de dichter zijn wijsheid, die hem een wonderbaar geschenk is, een toverboek waarin slechts de zeldzaam begenadigde kan lezen, in klare woorden uit. De mens is een zeer klein schepsel, meestal zelfzuchtig, dat doen mag wat hij wil hier op aarde, ook het slechte. Maar wat hij ook wil, hoe vrij hij ook moge zijn in zijn keuze, een onbegrijpelijke oppermacht, waarvan wij niet anders kunnen geloven dan dat zij is de volmaakte goedheid, zonder toorn, zonder oordeel, beschikt over de gevolgen van zijn daad, omdat al zijn werk een deel is van het werk van wat de natuur wordt genoemd, die zelve een deel is van die oppermacht. Indien de mens niet gelukkig is, pijn gevoelt en lijdt, moet hij dit zichzelf en zijn broeders wij-

[p. 405]

ten. Straf en loon, welke hem hier op aarde toegemeten worden komen uit zijn eigen werking voort. Doch al zijn lief en leed, al zijn gevoelens, neigingen, hartstochten, ‘'t is all but toys’ in het werk der godheid.

De minnaar vindt zijn zaligheid in één enkele nacht als een verschietende ster. Vrienden worden vijanden die elkander bestrijden en drukken elkander een volgend ogenblik weder aan de borst. De koning die zijn kroon wint en verliest telt de hoofden niet die ervoor vallen. De wraakzucht maakt de een niet zo gruwelijk of hij voelt zelf nog het verdriet. De ander maakt de hebzucht minder dan het dier, dat tenminste nog dankbaar kan zijn. De begeerte naar grootheid zweept de held op en verdwaast hem tot de wereld een koninkrijk van moord wordt, tot hij de waanzinnige angsten lijdt. Broeders vermoorden elkander, kinderen hun ouders, om een blinkende nietigheid. De edelste prins, die aarzelt omdat hij vreest wat het gevolg van zijn beweging mag zijn, wordt nochtans een werktuig ter vernietiging. De maagd, in wier schuldeloos hart de liefde bloeit, laat zich leiden tot bedrog. De grijsaard, die zijn wijsheid heeft ontdekt, kan niet meer zien dan wat tussen hier en ginder ligt. Het is alles een blijspel vol dwaasheid dat zij vertonen. Doch één gave is hun geschonken die hun het korte uur schoon en gelukkig kan maken: de liefde.

Zie hoe verschillend het spel kan aandoen, naar de wijze waarop, de plaats vanwaar het wordt beschouwd. De eerste man die voor Miranda verschijnt, bewondert zij aldus:

I might call him

A thing divine; for nothing natural
I ever saw so noble.

Dan, wanneer zij die nooit een andere dan haar vader heeft gekend, voor het eerst mensen ontwaart:

O, wonder!

How many goodly creatures are there here!
How beauteous mankind is! O brave new world,
That has such people in 't!

‘'T is new to thee,’ zegt Prospero. Hij die er meer gekend heeft kan getuigen:

[p. 406]

 

Some of you there present

 

Are worse than devils.

Doch hoe hij ook door hun onrecht geleden heeft, hij is een van hen, die hun deugden en ondeugden als de zijne voelt, dezelfde hartstochten als zij doorstaan heeft. En vergeven moet, daar hij aan hen gebonden is met de onverbrekelijke band. Liever dan met hen te spelen in de korte spanne die een storm geleek, breekt hij zijn toverstaf en keert tot hen terug: Komt allen nader. In het verhaal dat hij hun vertellen zal zullen zij horen hoe het leven voorbijgaat gelijk een prachtige vertoning, die niets achterlaat.

These our actors,

As I foretold you, were all spirits, and
Are melted into air, into thin air:
And, like the baseless fabric of this vision,
The cloud-capp'd towers, the gorgeous palaces,
The solemn temples, the great globe itself,
Yea, all which it inherit, shall dissolve,
And, like this insubstantial pageant faded,
Leave not a rack behind. We are such stuff
As dreams are made on; and our little life
Is rounded with a sleep.

Een droom. Een schoon spel hier op aarde dat de mensen door de hemelse goedheid mogen spelen.

Het was de aanschouwing die ook door andere grote geesten bereikt was, bij dezen stoisch, bij genen mystiek of christelijk getint. Maar de grootste dichter door die tijd voortgebracht sprak ervan in een mateloze rijkdom van verbeeldingen met de stralende warmte die immer vreugde verwekt.