Drie Hollandse romans

[p. 147]

aant.

XV

Wie op de rivieren ging zag van de vroege lente tot in de winter aan de oevers veel mannen aan de arbeid, in rijen achter elkander met paard en kar en hier en ginder op de gevreesde plekken in troepjes om de stoommachine. Eerst scheen het of de Waal breder werd toen de bomen gekapt werden en de dijken er lagen kaal en klein aan de wijde landen en de wolken. Dan zag men er de vlotten aan de kant, heien opgericht, schuiten met steen geladen, en allengs verschenen van afstand tot afstand de dammen en de schoeiingen, allengs rezen de dijken met hoger kruin en breder glooiing, glad en regelmatig. Op het waterdagen de nieuwe moddermolens met hun rokende pijpen en de bakken ernaast, en wie er na een maand terugkeerde vond ze maar weinig van plaats veranderd, maar waar zij gelegen hadden ging de stroom rustiger voort. De Maas bij Worcum werd smaller, zelfs bij hoog water stak de punt van het Munnikenland boven, hecht in steen gezet. Binnen drie zomers al bleek hoe de rivier, die meer dan een halve eeuw die streken geteisterd had, zich gedwee liet leiden door mensen die begrepen hoe zij stromen moest, en toen zij in een winter weer toegevroren was, kwam er een stoomboot die haar van de knel bevrijdde. Voortaan ging de stroom geëvend tussen de uiterwaarden, zonder hinder van platen of ondiepten waar het riet uitstak.

Het werd ook drukker in die dagen van schepen af en aan, lange aken die de keien brachten, tjalken diep van de stenen, schuiten bevracht met paaltjes, rijshout of riet, en op sommige punten verschenen de eerste veerboten met schoorsteen en schepraderen, breed, sterk gebouwd, die bij het ruwste weer konden varen. Voor de schipperij was het een goede tijd, er gingen veel nieuwe zeilen, en oude schuiten werden zeldzaam.

Een was er die geregeld voer tussen Dordt en Nijmegen, later niet verder dan Tiel, de kleine schuit van Rossaart, donker van ou-

[p. 148]

aant.
derdom, hoewel steeds glimmend van vers teer, de roef en de hoge roerpen helderwit en -groen. Schippers op de kade, vissers geleund aan de muur, keken ernaar wanneer zij daar lag, zij hoefden niet te zeggen wat zij dachten. Het hele boord scheen opgelapt met planken en kleine stukken of zij maar tijdelijk moesten dienen en wanneer de luikdelen afgenomen waren zag men de nagelkoppen blinken, de bodem glad en afgesleten. Het was een schuit die allang gezonken zou zijn zonder een schipper die voorzichtig voer, zonder haast. Hij nam geen zware vracht, hij ging niet uit bij onstuimig weer, hij liet altijd anderen voorgaan die door een sluis wilden of ligplaats zochten, dan kwam hij langzaam op met boom of haak en maakte vast op een afstand van de anderen. De hond liep heen en weer, even rustig. Dan legde hij de plank uit en ging, met een korte groet, in de verte starend of hij aan iets dacht. Gewoonlijk had hij binnen een paar uur gelost en de vracht weggereden in drie, vier keer, enige kisten, enige zakken. Daarna was hij bezig, rechtzettend, timmerend, schrobbend, maar niemand lette meer op hem, want de mannen op de kade wisten wel dat voor donker de schuit geredderd zou liggen of zij verlaten was, alleen de hond zat dan bij de plank. En meestal was de schuit vertrokken des ochtends voor er iemand op de kade kwam.

In Worcum zag men hem meer dan ergens anders. Het was gewoonlijk een zaterdag dat hij er kwam en hij bleef er tot de maandag, hoewel de vracht voor een andere plaats bestemd was. Dan ging hij met het veer en keerde met het laatste van de avond terug. De grijze mannen, die buiten de Waterpoort in Gorcum op de bank zaten, keken hem zwijgend na wanneer hij daar voorbijging; dan wisten zij wel van hem te vertellen, een rare man die altijd anders dan anderen was geweest, een verachter van de wereld en de instellingen, een zondaar gebogen onder de last van de boetedoening; een man die goed werk gedaan had bij de rampen, maar in zijn hovaardij alle beloning daarvoor geweigerd; hovaardig ook omdat hij de rijkdom, door de Almachtige geschonken, verworpen had; hovaardig omdat hij de ware christelijkheid beter dacht te verstaan dan de rechtmatige leraars en zodoende verdwaald was op het verkeerde pad als een blinde en een dwaas. De geschiedenis met de vrouw in de Bloempotsteeg, die hem verlaten

[p. 149]

aant.
had en nog altijd door hem werd lastiggevallen, kende eenieder. Dat was de schande van die schipper en dat was ook de reden dat niemand van zijn verwanten met zo een te maken wilde hebben, dat hij had meegedaan met het slechte volk, gelukkig allang uitgeroeid, dat met de schijn van vroomheid, alsof zij de echte christenen waren, in ontucht samenleefden, alles onder elkaar delende, ook de vrouwen. Hij had ervoor in de gevangenis gezeten. En wat er ook in zijn voordeel gezegd mocht worden, dat hij weldadig was en alles aan de armen had gegeven, het kwaad wreekte zich, hij was nu alleen op zijn oude dag, van iedereen verlaten, een vervallen man zoals men aan zijn zwakke gang wel zien kon, die zijn karig brood verdienen moest met een schuit waar niemand een cent voor geven zou.

Des avonds wanneer er weinig mensen gingen en maar achter een enkele winkelruit de kaars brandde, zagen soms jongens uit de donkere steeg zijn gestalte komen in het licht van de lantaarn, langzaam, moeilijk lopend, een man met een knevel die voor zich keek. Daar heb je hem, zeiden zij en zij hielden op met spelen. En zachtjes vertelde er dan een wat al de jongens wisten in die streek, aan deze kant van de Merwede en ook aan de andere, van een man die verdronken was in de rivier, men zei ook wel een schipper, en altijd 's nachts weer boven kwam en rondliep om te zoeken of hij iemand mee kon nemen om te verdrinken, daarom lagen er al zoveel onder het water. Maar het werd ook anders verteld, van een man in de oude tijd die gevloekt had tegen God en op een avond door de duivel van de dijk was weggesleept, men had de volgende dag zijn steek zien drijven, maar God had medelij met hem gehad en gezegd dat hij als een geest moest blijven varen, en dan moest hij telkens wanneer er overstroming was de mensen helpen dat zij niet verdronken, hij kon door het water gaan al lagen er nog zulke dikke stukken ijs want hij voelde geen kou, en soms nam hij de gedaante aan van de een, dan weer van een ander; zo kwam het dat hij nu in de gedaante van Rossaart ging, die hier op de Appeldijk was geboren, zoals elkeen wist, maar het was Rossaart niet want niemand in de stad kende die eigenlijk meer. De jongens liepen hem na tot hij voor de Waterpoort in het duister verdween.

[p. 150]

aant.
Maar met de tijd kwam hij minder in de stad. En ook in Worcum werd hij soms in maanden niet gezien, men dacht dat hij verder weg was gaan varen om een vracht te vinden.

Het was ook waar dat hij minder te doen kreeg. De weinige klanten die hem uit gewoonte hun vrachtjes bleven brengen, werden oud en hadden zelf minder te doen, zij kwamen ook op de leeftijd dat de een kort na de ander heengaat. Maar Rossaart had nu zeer weinig nodig. Zijn vrouw had gezegd: Als je zo oud bent als ik hoeft een mens haast niets meer te kosten, en zij nam geen geld meer van hem aan. Voor zichzelf behoefde hij niets dan wat brood samen met de hond, wat gerei voor de schuit, nu en dan een eindje kaars voor de zondag in de roef als hij nog eens de Bijbel las. Hoewel hij soms niet meer dan tien mud aardappelen, lege kisten en manden, van Tiel naar Dordt had te brengen, hield hij nog over van de verdienste. En hij vond wel een woonwagen op de oever, een hut van houtvlotters of dijkwerkers, waar een zakje aardappelen of een lang brood graag werd aangenomen. Hij had er ook vrede mee dat het stiller voor hem werd. De schuit kon niet veel meer verdragen, het was al mooi als zij zijn tijd uit nog dienen kon. En voor hem was het werk dat hij kreeg genoeg voor zijn krachten. Het gebeurde wel dat hij ergens een week en langer voor de kade stil moest blijven omdat hij van de pijnen niet op kon staan, hij lag op de matras, wachtend tot het beter zou worden, en de hond die bij hem lag was hem dan een troost in de eindeloze stilte.

Want vrolijk waren de gedachten niet. Wanneer de pijn afliet, maar hij wegens de stramheid nog niet op de been durfde komen, luisterde hij naar het geritsel of het geklots van het water tegen het boord, het geruis van de regen, en zijn hoofd werd wakker van allerlei herinnering. Hoe hij als kind langs de waterkant zwierf en de angst kreeg van iets vreselijks dat daar op de rivier gebeurd was, iets dat hij lang vergeten had maar dat de laatste tijd weer duidelijker terugkeerde telkens wanneer hij voorbij de oude schans voer, een oud gevoel dat hij in die verre dagen gehad had, of er diep onder het water ogen naar hem keken. Hij had wel eens gedacht dat alles anders had kunnen zijn zonder die schrik in zijn jeugd. Het was al erg genoeg voor

[p. 151]

aant.
een kind dat het zijn moeder ziet verdrinken, maar als de ouderen hem dan de vertroosting geleerd hadden in plaats van hem nog harder te benauwen met het besef van schuld en zonde en de meedogenloze straf, zou hij een open hart gehouden hebben. Hij keerde zich af en dat was het begin van de stugheid en de afzondering. Het een volgde op het ander. Ook bij de vrienden was hij nooit de ware broeder geweest omdat hij zich alleen maar gehouden had aan de regels die in het begin hun enige wetten waren, van naastenliefde en alle goed gemeen; dat was gemakkelijk geweest, maar toen er zorg kwam en strijdigheid, zoals het nu eenmaal niet anders kon waar mensen samenwonen, die immers niet allen hetzelfde zijn, had hij zich afzijdig gehouden en de trek gevolgd om alleen te zijn. Hij had aan niets gedacht, omdat het hem genoeg was te doen zoals Jezus leerde. Maar zo eenvoudig was het niet, want men moest rekening houden met anderen, die eveneens van goeden wille waren en toch anders dachten over de christenplicht. Goed gewild, maar dom gedaan, zo was het met hem, en daarom was hij op de oude dag buiten de gemeenschap van de mensen. En zelfs gescheiden van haar voor wie hij alles had moeten zijn. Maar dat was niet helemaal eigen schuld. Geen godsdienst was het, geen wereld die hen scheidde, maar iets dat hijzelf niet begreep, hoewel hij het altijd duidelijk had gevoeld; tussen haar en hem zat het element, het water. Hij was ervan, zij niet. Hij kon het haten, hij kon ertegen vechten, maar hij kon er niet van weg, en zij had alleen maar de vrees ervan. Het had niets gegeven of hij bij haar was gaan wonen op de wal, het verschil zou toch bestaan hebben, het was nu eenmaal zo geschapen, ondoorgrondelijk voor de mens, maar God had er zijn reden voor.

Veel gedachten had hij niet, maar soms wanneer hij aan het roer stond, zag hij de dingen van het verleden voor zich, wat er gebeurd was tussen anderen en hem, mensen die deden zonder het te kunnen helpen, soms in eendracht en soms strijdig, ieder op zijn plaats. Hem was het beschoren geweest eigenlijk niets te doen dan op te letten dat hij geen kwaad deed. Dat had hij gedaan, niet anders, daarom voer hij nu alleen. Er zouden wel veel anderen zijn evenzo, die hun best deden buiten het kwaad te blijven en

[p. 152]

alleen waren. Meer kon God aan zwakke mensen nog niet toevertrouwen.

Met dat al begon hij wel te voelen dat de behoefte in hem riep om gemeenschap, en waar was het te vinden als het niet met mensen kon zijn? Het leek soms, wanneer hij rondkeek over het water, de oevers en de lucht, of hij gezichten zou gaan zien, maar hij wist dat het de wens was naar een oog dat hem kende en begreep. Doe je plicht, dacht hij dan, en vraag niet, het zal wel gegeven worden. God weet immers wat zijn schepsel nodig heeft. Wij zijn van elkaar, Hij en ik.

Rossaart voer geregeld op Waal en Merwede heen en weer, in zomer en in winter. Zijn schuit werd in de verte al herkend, omdat zij een van de kleinste was onder de nieuwe hoge tjalken.

In Gorcum kwam hij zelden. Eens, in de tijd der lange dagen, had hij zich verbaasd dat het zo mooi was in de stad, hij had het nooit zo gezien. De wijzers van de toren blonken van de ondergaande zon, over het land ter wederzijden, van de bomen van Dalem tot de dijk naar Schelluinen, lag een dunne nevel, roodachtig en licht. Aan de wal, waar het veer aanlegde, hing het lover stil en welig, de oude mannen zaten er als gewoonlijk, zij keken naar de wolken van de overkant en letten niet op hem. Uit de straat voor de haven komend viel het hem op hoe groot de bomen geworden waren. Hij ging over de brug en in het midden bleef hij staan. Hij overdacht hoe lang het geweest kon zijn dat die bomen geplant werden, en nu zo hoog dat sommige huizen niet te zien waren, hun spiegeling lag breed aan beide kanten op het water, dat alleen in het midden het licht van de schemering had. Hij herinnerde zich dat hij hier op deze brug voor het eerst de muts had afgenomen zoals men dat behoort te doen. Het was zo stil dat hij voor de huizen op het Eind en op de Appeldijk de buren hoorde praten. Hij voelde de vreedzaamheid, van de gloed op de rode daken tot de grauwe keitjes, en hij dacht dat het goed wonen moest zijn, hier op dezelfde plaats waar hij geboren was. Langzaam liep hij de haven langs, daar woonde nog zijn zuster en een eind verder zijn broer met volwassen kinderen. Op de Visbrug bleef hij nog eens staan, het gezicht gekeerd naar de hemel waar de gloed verzonk. Hij knikte het hoofd en hij noemde de naam van God.

[p. 153]

Zijn vrouw zat in de kleine voorkamer bij de kaars, zij stond op en liet hem in de keuken, waar zij het brood op de tafel zette. Zij vroeg niet waar hij geweest was met de schuit, zoals zij gewoonlijk deed, hij zag dat zij de ogen neergeslagen hield. Er was verandering in haar, maar hij wist niet wat het was. Telkens wilde hij iets zeggen, maar hij kon niets bedenken, dan keek hij haar maar aan. En zij zweeg, en zij at langzaam, hij kon wel zien dat het haar niet smaakte. Toen de tafel afgeruimd was nam zij het breiwerk weer. Zo zaten zij al de tijd dat de torenklok tweemaal het volle uur sloeg. Hij stond op en ineens wist hij wat hij zeggen wilde: of er niets op te vinden was dat zij weer samen konden zijn, want het ging zo niet, zij werd oud en hem werd het soms te veel altijd alleen te varen. Maar hij stond zonder een woord te zeggen terwijl zij een stuk koek voor hem inpakte. Dag vrouw - dag Rossaart, dat was het enige dat zij zeiden toen zij elkaar de hand gaven aan de voordeur.

Het was nog niet donker, boven de steeg zag hij nog licht aan de hemel. In de straten liep bijna niemand meer. En op het veer de Merwede overstekend keek hij naar de toren die hoog boven de daken stond.

Hoewel het lang zomer bleef, droog en warm, begon hij meer last te krijgen van de stramheid in de benen die hij moeilijk bewegen kon. Half oktober begon het te regenen en het hield aan wekenlang zodat al vroeg het water hoog kwam aan het peil. Met de nattigheid keerden de pijnen terug, hij moest voor Worcum weer enige dagen werkeloos liggen in de roef. Er waren er die het een straf zouden noemen dat hij hier alleen lag, oud en gebrekkig, maar hij wist dat het aardse huis waar hij in woonde immers bouwvallig moest worden eer hij het verliet, daar kon geen mensenhand aan veranderen. Maar hij dacht aan haar, hoe zij het maken zou, want ook zij was oud en eenzaam.

Toen hij weer op de been was ging hij brood kopen, de hond had in die dagen niet genoeg gehad. Daarna maakte hij los om naar de overkant te varen, hij was er in lang niet geweest en het zou makkelijker zijn de schuit voor Gorcum te leggen. Het werd al donker, maar er zou wat licht zijn van de maan, ofschoon de lucht dik zat van regen of sneeuw. Hij kwam langzaam voort met

[p. 154]

weinig wind en bij de lantaarn van de plaat begonnen de eerste vlokken neer te komen. Hij maakte vast en wachtte in de roef tot hij de klok negen had horen slaan, want het was zaterdag en dan kwam zij laat van haar werk. Hij riep de hond om mee te gaan.

Het was stil in de straten, misschien door het gure weer, er viel regen en sneeuw dooreen. Voor het huisje gekomen zag hij aan het licht achter net gordijn dat zij al thuis was. Maar de deur was gesloten. Hij klopte en wachtte, en na een poos klopte hij nogmaals. Hij bukte om door de kier van het gordijn te kijken, hij zag de kaars die op het tafeltje bij het bed stond. Hij klopte nog eens. Aan twee huisjes tegenover werden vensters geopend, buurvrouwen keken naar buiten. Zij spraken niet hard, maar hij hoorde dat de ene zeide: Dat is die Waterman, om nog bij een dode aan te kloppen.

De hond, die aan zijn voeten stond, schudde zich de sneeuw van de haren. Rossaart dacht: Nu begrijp ik het, al net zo alleen in de wereld. - Hij keek nog eens door de kier, maar hij zag alleen de kaars. Toen ging hij en zijn voetstappen klonken.

Er was geen mens aan de kade toen hij losmaakte en het zeil hees. Hij wist dat het koud was en dat zijn hand wel stijf moest zijn, maar het roer luisterde willig. Hij zou maar met de stroom varen, want hier had hij niets te doen. Ter hoogte van de oude schans aan de bocht, met het licht van Sleeuwijk schuin tegenover, blafte de hond. Rossaart dacht dat hij iets zag en keek rond, maar het was te donker, hij kon alleen het zeil onderscheiden tegen de lucht. Plotseling begon de hond woedend te blaffen, zonder ophouden, met de kop buitenboord gestrekt. Even liep hij brommend heen en weer, maar bij de mast begon hij weer feller. Rossaart hoorde een plons. Hij richtte zich op, hij sprong in het water, terwijl hij sprong bedacht hij dat hij het zeil had moeten laten zakken. Maar hij moest nu het dier zien te krijgen en met een paar slagen had hij het bij de nek. Het zeil was ook niet ver af, hij zwom erheen en greep de schuit vast aan het lage boord. Toen hief hij de hond uit het water en wierp hem op het dek. Voor hemzelf was het niet makkelijk aan boord te komen, want de schoen gleed telkens af. En terwijl hij zich vasthield met de ene

[p. 155]

hand voelde hij hoe de moeheid uit de benen ging, het water deed hem goed. En de hand liet los.

De schuit ging langzaam voort op de donkere rivier met de hond die blafte. De volgende dag werd zij ergens in het riet gevonden, oud en besneeuwd, dat was de schuit van die man die lang op de Merwede had gevaren.