De laatste der mannenbroeders

Politicus met een ideaal

[p. 15]

De teerling geworpen

Toen mijn geboortedorp in 1931 aan een voetbalclub toe was, behoorden mijn beide broers en ik tot de oprichters. Tien jaar lang heb ik het geel-zwart gestreepte shirt gedragen. Ik speelde rechtsbuiten, dribbelde in de loop der jaren wel eens naar links, maar het draaide toch altijd weer uit op rechts.

Die voetbalcarrière is exemplarisch voor mijn politieke opstelling.

Ik kom uit een antirevolutionair nest, in die zin dat vader trouw op die partij stemde. Een actief partijlid was hij niet. Moeder was tegen het vrouwenkiesrecht en dus stemde zij niet. Ik had in de jaren voor de oorlog zo de handen vol met de aktenstudie, dat ik aan partijpolitieke scholing niet toekwam. Niet gehinderd door enigerlei vooropleiding terzake, stapte ik de naoorlogse maatschappij binnen. Ik bracht wel enige levenservaring mee: de nette armoede thuis, de eigen jarenlange werkloosheid. En aangezien die vooroorlogse periode sterk met de naam Colijn verbonden werd, had ik bepaald geen sterke persoonlijke impuls om met de ar-vlag te zwaaien. In het veldleger (1939-1940) en onder de laars van de bezetter (1940-1945) had ik in situaties van leven of dood de solidariteit van en met andersdenkenden als olijfolie in schrijnende wonden ervaren. Ik was - toevallig inderdaad! - bij Vrij Nederland terechtgekomen, maar in het latere conflict, dat mij tot Trouw zou leiden, bleef ik mijn club-van-het-eerste-uur trouw. Vrij Nederland zou weldra voor ‘doorbraak’ staan. Trouw - toen! - voor ‘gezag is gezag’.

Ik moet hier voor een goed begrip voor wat volgen gaat een kleine frontwisseling melden. Toen met ‘Dolle Dinsdag’ de bevrijding van Brabant bezuiden de Bergse Maas en dus ook van de Langstraat daagde, kreeg ik vanuit de inmiddels goed georganiseerde illegaliteit de opdracht naar mijn geboortestreek, de Alblasserwaard, terug te keren om er het Strijdend Gedeelte van de Binnenlandse Strijdkrachten op poten te zetten. Mijn verloofde Annie trok mee, niet bevroedend dat zij negen maanden lang door de frontlijn van haar familie gescheiden zou leven. In die negen maanden ben ik in de amateur-journalistiek terechtgekomen, en

[p. 16]

wel langs twee kanalen. Ten eerste dat van Vrij Nederland. Jarenlang in gedrukte staat vanuit Amsterdam per binnenschip aangevoerd; nadien op door ‘Amsterdam’ toegezonden tekst in onze regio vermenigvuldigd. Na de spoorwegstaking zeilden wij op eigen kompas: zie de publikatie van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, L.E. Winkel: De ondergrondse pers 1940-1945, blz. 335: ‘Gedurende de laatste maanden van de oorlog werden door het district Gorinchem van Vrij Nederland zes nummers zelfstandig uitgegeven onder leiding van M.W. Schakel en A. Bollée. De artikelen werden in hoofdzaak geschreven door M.W. Schakel te Noordeloos.’

Ten tweede als gastschrijver in regionale nieuwsbulletins. In de laatste oorlogswinter viel de elektriciteitsvoorziening uit. Dit betekende dat de nieuwsvoorziening vanuit Engeland via ondergedoken radiotoestellen stokte. Door een toestel op een sterke batterij aan te sluiten en het aldus opgevangen nieuws te stencillen, kon voor betrouwbare berichtgeving zorg gedragen worden. In mijn ressort verschenen er vier: Oranje zal overwinnen, Nieuwsbulletin, Telex, Vrijbuiter (resp. blz. 634, 530, 803 en 991 in ‘De ondergrondse pers’).

Deze vier illegale bulletins bundelden zich op de bevrijdingsdag tot één legaal, driemaal per week verschijnend nieuwsblad onder de naam Partisaan van het Woord. De naam verraadt het al: de geest van het verzet zou in de naoorlogse periode van ‘slapheid’ en ‘halfheid’ en ‘meikevers’ en ‘profiteurs’ en ‘slappe zuivering’ en ‘onvoldoende berechting’ recht overeind gehouden worden. Verzetssolidariteit werd gevorderd. De hoofdredacteur die primair met die taak belast werd, heette Maarten Willem Schakel. Verwondert het u dat hij in zijn hoofdartikelen nu niet bepaald antirevolutionaire taal uitsloeg?

Wie die tijd niet persoonlijk doorleefd heeft, kan zich geen voorstelling maken van de leeshonger die ons in haar greep had. Vrijwel alles wat van de drukpers kwam werd verslonden. De doorbraakpublikaties boeiden mij bovenmate. Dat ik niet in de protestants-christelijke werkgemeenschap van de Partij van de Arbeid verzeild ben geraakt - ik weet wat ik schrijf - dank ik aan twee mannen. Een intellectueel uit Gorinchem en een nuchtere Alblasserwaardse boer van Hoornaar. Een gereformeerde en een hervormdgereformeerde Bonder. De intellectueel was de directeur van mijn kweekschool, Cornelis Groen. De boer was de man die ik

[p. 17]

in enkele zeer kritieke omstandigheden als wapenbroeder aangetroffen had, Dirk Hakkesteegt. Directeur Groen was een man die er bij ons de wind onder had. In mijn kweektijd meer gevreesd dan geliefd. Zijn hoofdvak was aardrijkskunde. Bij het overhoren van een repetitie wees hij minstens honderd steden, rivieren, gebergten, baaien, schiereilanden en vulkanen op een blinde kaart aan; iedere misser bracht je één punt verder van de tien af. Maar toen hij gegijzeld werd heb ik gevloekt, en ik weet dat ik niet vloeken mag.

Bij de bevrijding en in de periode daarna was ik ‘garnizoenscommandant’ van Gorinchem, compleet met spreekuur. Op dat spreekuur wachtte mijn kweek-directeur rustig tot het moment dat de voorlaatste klant was afgewerkt om mij vervolgens tot diep in de nacht te verduidelijken dat mijn publikaties weliswaar emotioneel verklaarbaar, maar daarom nog niet inhoudelijk ‘einwandfrei’ - zijn bijvak was Duits - waren.

Dirk Hakkesteegt pakte het anders aan. Die was minstens zo emotioneel als ik, maar op cathechisatie en in de hervormd-gereformeerde jongelingsbond had hij een (beperkt) aantal saillante dingen opgepikt, die mij tot nadenken stemden. De urenlange gesprekken met deze mannenbroeders, volkomen los van elkander in de loop van 1945 gehouden, hadden tot gevolg dat de Alblasserwaardse dorpen Noordeloos, Hoornaar en Hoogblokland op 1 januari 1946 een antirevolutionaire burgemeester kregen, op dat moment de jongste van het Nederlandse burgemeesterscorps.

Ik ben een verklaard voorstander van de benoemde burgemeester, maar kan niet ontkennen dat in mijn start sterke trekken van de gekozen man zaten. De nood-gemeenteraden maakten zich sterk voor mij in Den Haag. Den Haag werkte mee. Toen ik bij minister Beel op sollicitatiebezoek was, deelde hij mede dat de benoeming een zaak was tussen hem en koningin Wilhelmina, doch dat op de voordracht slechts één naam voorkwam.

De drie dorpen kregen niet alleen een burgemeester, maar tevens een burgemeesterse. Na acht jaar vaste verkering waren verloofde Anna en ik op 21 augustus 1945 getrouwd. Het geslacht Konings boerde al in 1700 aan de Molenstraat in Raamsdonk, een goed rooms dorp met een handjevol hervormden, waaronder de familie van mijn vrouw. Kerkelijk hervormd ging hand in hand met politiek chu. Mijn Anna werd gereformeerd en stemde met mij antirevolutionair.