Dwaaltocht, een stukje eigen leven

[p. 38]

Den Haag

Ik was dus, negen jaar oud, met mijn moeder weggevlucht uit Hamburg. We keerden nog voor korte tijd terug, maar op mijn tiende jaar verlieten we Duitsland voorgoed.

Ik woonde, vóór we definitief gesettled waren, op drie verschillende adressen. Ik kan nauwlijks spreken van ‘wij woonden,’ want mijn moeder was meestal weg. Familiebesprekingen vermoed ik.

Eerst herinner ik me een huis in de Rotterdamse straat, dichtbij Seinpost in Scheveningen. We waren in de kost bij een onderwijzer, die tevens de opdracht had mij wat bij te werken, want natuurlijk dekte de Hamburger Höhere Töchterschule de Nederlandse lagere school niet. Ik had Duits en niet Nederlands geleerd, Duitse aardrijkskunde en geschiedenis van Duitsland. Men had mij ook Germaanse mythologie trachten bij te brengen. Een blonde schoonheid declameerde met pathos over ‘Odin, Wodan oder Wothan!’, maar over graaf Floris de Vijfde of over de Watergeuzen had ik nooit iets gehoord. Die Scheveningse onderwijzer had me heel gauw bijgewerkt. Het was in die maanden dat ik met enig gekrabbel begon, wat later bleek met schrijven te maken te hebben.

[p. 39]

Ik kan gerust zeggen dat de voorbereidingen daartoe al begonnen sedert ik een kleuter was. Eens had mijn tante Tina me mee genomen naar een kinderoperette van mevrouw Hopman-Kwast. Ik zal toen een jaar of vier zijn geweest. De gebeurtenis maakte zulk een indruk op mij dat ik mezelf de taak oplegde voor het slapen aan die toverwereld te denken, zoals andere kindertjes niet durven inslapen vóór ze hun gebedje hebben opgezegd. Alleen werden die vrome kindertjes door hun opvoeders in die richting geduwd. Ik was, tot op de dag van heden, mijn eigen strenge meesteres.

Enige maanden ook verbleven we op de Haringkade. In de huiskamer stond op een ezel een groot portret van een klein meisje met een lichtblauwe strik in het haar. Dat meisje was dood. Haar moeder, onze hospita, zei dat ze gestorven was omdat ze aan het strand met blote voeten over het natte zand gelopen had. Dat dode meisje intrigeerde mij. Ik kende geen echte deernis, maar was er in gedachten veel mee bezig. Ik vermoed dat de geheime knop per ongeluk weer was ingedrukt, die het sein gaf voor het vermoeden bij de onjuiste halte te zijn uitgestapt. Natuurlijk was er op deze leeftijd geen sprake van dat de ware inhoud van mijn vage onrust me bewust werd. Ik dacht niet verder dan dat ik nu aan het strand vast niet met blote voeten mocht rondlopen, wat ik zo prettig vond.

Ze hadden in de Scheveningse Bosjes tijdelijk een school voor me gevonden. Met herinneringen aan het Duitse dril-instituut had de villa met inhoud voor mij helemaal

[p. 40]

niets met een school te maken. Ik weet dat ik zorgeloos huppelend 's morgens op weg ging. Een klein stukje park moest ik passeren. Daar ontmoette ik op een dag een troep opgeschoten jongens. Die pakten me beet en begonnen raar met elkaar te praten. Ik was te onnozel om bang te zijn en vermoedelijk te onvolgroeid om voor een groepsgewijs optredende bende aantrekkelijk te wezen. Ze zwaaiden zich op hun fietsen en lieten het kind in het roze katoenen jurkje met rust.

Op een gegeven moment verscheen aan die Haringkade mijn vader, de lieve pa, die een laatste poging wou wagen om mijn moeder terug te krijgen. Ik lag naast mijn moeder in het lits-jumeaux te slapen. Ze probeerde mij te wekken en zei een paar noodlottige afscheidswoorden. Maar ik sliep. Of... sliep ik?... Na een poos werd ik echt wakker en had het gevoel dat er iets niet in orde was. ‘Moeder, moeder’ riep ik en begon aan haar te duwen en haar slappe hoofd op en neer te bewegen. Ze reageerde niet. Ze slaapt, dacht ik. Een rare onbepaalde zenuwachtigheid bekroop me, toch sliep ik weer in, maar werd kort daarna angstig wakker. Toen ben ik stilletjes uit bed gegleden en bij mijn vader onder de deken gekropen. Hij zal gedacht hebben dat ik mijn gehechtheid aan hem stiekum moest belijden. We sliepen nog wat samen en gingen toen stilletjes naar het strand om weer iets te beleven zoals vroeger, als we samen wandelden. Hij hielp me een berg scheppen, ik probeerde er holen in te maken, we praatten niet over moeder. Ik wist niet wat er gebeurd was maar ik bevond me, zoals vaker in mijn leven, in de

[p. 41]

dreigende schaduw van iets onbekends. Het werd me duidelijk, duidelijker, duidelijkst, dat het zand, waar we onze berg met tunnels bouwden, nat was, net zo nat als het geweest was, toen het meisje van het portret in de huiskamer, daar gelopen had.

‘Pappie!’, zei ik en hij reageerde, zijn gouden horloge consulterend, ‘Ja, ja, we moeten naar huis!’ Het beeld, dat mijn herinnering oproept, bevat iets zenuwachtigs in zijn stem, of heb ik die nuance er later aan toegevoegd? We haastten ons naar huis. Er kwam een Ansicht van een verre vriend van mijn vader en moeder. Daarmee zat ik in mijn handen, toen de dokter kwam. Hij redde mijn moeder van de vergiftigingsdood, hoewel het lang heeft geduurd vóór ze zich weer normaal gedroeg. Mijn vader was allang vertrokken. Hij ging een nieuw leven tegemoet in Canada.

We hebben daarna nog enkele maanden gewoond aan de Havenkade. In dat huis was ik voortdurend bang. Achter het behang ritselde het van muizen. Moeder prikte de dingen, die ze kwijt wilde met een hoedenspeld tegen de muur. Dan, als moeder weg was, liep de muis daar tegenaan en de handdoek of het tasje viel tegen de grond en ik schrok.

Er is nog een verjaardag van me geweest, waarbij mijn moeder haar best deed een spelletje met me te spelen, iets wat haar niet lag. Balletjes moesten daarbij in gaten worden gemikt. Daarna haastten we ons naar het station. Daar arriveerde Frau Flügel, onze vroegere baker, met de twee zusjes: Baby (Beatrice) en Bobby. De griezelig

[p. 42]

gespannen sfeer bij dat quasi-feestelijke balspelletje weet ik me nog precies te herinneren. Het eerste oog van het monster, ‘onwaarheid’ dat me vanuit een geheime hoek zou biologeren, was opengespalkt geweest en had me aangekeken. Het was mijn elfde verjaardag.

Niet lang daarna huurde mijn moeder het huis aan de Frankenslag in Scheveningen. Meubels arriveerden uit Hamburg, d.w.z. volgens rechtskundige verordening de helft van de meubels. Die halvering was met kwaadaardigheid toegepast, vast niet door mijn goedige vader, maar de een of andere dubieuze vriendin zal het zaakje voor hem hebben opgeknapt. Zo kregen we kopjes zonder schoteltjes en meer zulke verrassingen lagen in de kisten verborgen. Boven, waar mijn moeder sliep, was de muziekkamer, de serre (soms als logeerkamer gebruikt) en de kamer voor bezoek. Beneden sliepen de kinderen en de huishoudster. Kleedjes, uit onverschilligheid zonder op het patroon te letten uit stukjes tapijt geknipt, zwierven op het linoleum. Er was nog een keuken, een badkamer en een wat rommelige souterrain-huiskamer. In het bovenhuis woonde de schilder en beeldhouwer Han Teixeira de Mattos. Van hem heb ik meer gehouden dan van iemand anders in mijn jeugd. Hij gaf me tekenles. Als ik zijn atelier betrad was het alsof in het koele, hoge licht de dingen ophielden vijandig te zijn, alsof iemand een stolp over me heen had gezet en binnen die stolp was alles tederheid. Was er wel ooit tederheid in mijn leven geweest? Misschien dat mijn vader net aan de rand had gedwaald, maar zijn tederheid was taboe ver-

[p. 43]

klaard. Mijn grootmoeder Hansje, die stierf toen ik nog in Hamburg woonde, had er iets van te vergeven gehad. Ik herinner me dat ik als klein kindje achterstevoren op haar schoot zat en, samen met haar, bloedkoralen, die losgeraakt waren uit een ketting, mocht zoeken uit een la. Telkens als ik zo een rood bolletje opraapte, streelde zij met haar wijsvinger langs mijn wang.

Het was alsof daarna dat element verdwenen was uit mijn bestaan. Alles was snerpend geworden. Maar in het gezicht van Teixeira leefde iets anders en toen hij vroeg of ik zin had om boven bij hem te komen schetsen, was de wereld van tederheid opeens uit de doodsslaap herrezen. Hij gaf me een palet en penselen en enkele summiere aanwijzingen en liet me daarna alleen. Na een poos drong het tot me door dat de dingen een droom-innerlijk hadden. De appels, die ik schilderen mocht, hadden niets meer met voedsel te maken. Ook grappen bestonden er, waar niemand ooit erg in had. De slanke hals van een vaas zei: ‘Sliep uit!’ tegen een vermoeide op ontbladeren staande roos.

Er was afgesproken dat ik die zomer met Teixeira mee mocht naar Heeze om buiten te schilderen. Hij wou mijn moeder overhalen mij naar de tekenacademie te sturen. Er kwam niets van, omdat hij plotseling stierf. Jarenlang durfde ik geen potlood of crayon aanraken. Van de tekenopleiding kwam niets en achteraf ben ik daar dankbaar voor. Ik geloof niet dat er veel van me terechtgekomen was in die richting. Ik schakelde trouwens op iets anders over dat later schrijven zou worden.

[p. 44]

Mijn voogd heeft toen gezorgd dat ik op het gymnasium kwam.

Op die school heb ik minder geleerd dan te verwachten was. Gedeeltelijk misschien omdat men mij te veel heeft ontzien. Als ik mijn leraar verraste door wel aardig te formuleren, hoe ik de Griekse beeldhouwkunst had ervaren vergaf hij mij het feit dat ik niet eens probeerde kennis te nemen van de feiten, die niet binnen het terrein van mijn belangstelling lagen, waarbij ik misschien ook schandelijk profiteerde van de faciliteiten, mij geboden, tengevolge van een voorbijgaande ziekte. De school zelf had ook onbegrijpelijke tekortkomingen. Over staatsinrichting werd ons nooit iets geleerd. Toen we onze laatste geschiedenisles van de zesde klas beeindigd hadden, waren we toegekomen aan het begin van de Franse Revolutie. Wat daarna kwam, de enorme invloed die deze gebeurtenis zou hebben op de moderne samenleving, we hebben er nooit iets over gehoord. Dr. Aegidius Timmermans, onze leraar Grieks, gebruikte Homerus, die hij vertaald had, om ons de doctrines van de Tachtigers bij te brengen. Van zijn bezoeken aan Willem Kloos hield hij ons naarstig op de hoogte. Drs. Arnold Greebe, die ons in de Nederlandse letterkunde had in te wijden, liet de hele literatuur schieten om ons in plaats daarvan te vertellen over de moderne ontwikkeling van de psychologie. Het was maar een zeer beperkte kring, die op de hoogte was van het begin van de socialistische beweging in Nederland. Ikzelf stond daar volledig buiten. Op school werd er niet over gepraat. Voor mensen van nu

[p. 45]

valt het moeilijk te begrijpen hoe weinig politieke en sociale onderwerpen voor de gemiddelde burger te betekenen hadden. Figuren, die later een rol in het socialistisch gerichte openbare leven zouden spelen waren in de jaren vóór 1914 vaak nog niet tot belangstelling voor deze gebieden ontwaakt. Hoewel mijn moeder Henriette Roland Holst heeft gelezen (zoals uit haar aantekeningen blijkt) herinner ik me niet dat ze ooit over deze zaken met me gesproken heeft. Ook in haar gedrag viel niets te bespeuren van het ontwaken van een nieuw levensbesef. Hoe is het mogelijk dat ik het eindexamen heb gehaald? Dat vraag ik me nog af. Ik ben er van overtuigd dat mijn kennis van zaken nihil was. Gedurende het eindexamen verbeeldde ik mij dat ik kon horen wat de professor dacht. Er zijn woorden over mijn lippen gekomen, waarvan ik het bestaan niet kende. De leraren waren trouwens erg aardig voor me. We beduvelden eendrachtig een door de hitte knikkebollende gecommitteerde. Het resultaat:... De bul.