Menschen en boeken. Verspreide opstellen. Deel 1

[p. 111]

Pr. P.J. Koets.

Naast de onuitroeibare zucht naar het ware en goede ligt in de menschelijke ziel de onweêrstaanbare trek naar het schoone. Eene herinnering aan het Paradijs bleef allen zonen der arme verdrevenen uit Edens lusthof bij. Hoe ook mismaakt on vervormd, ieder mensch wil toch eenmaal zijn schoonen dag hebben, al zij die nog zoo kort. In de bespotting van het leelijke, van het wanstaltige geeft zich de ingeschapen trek naar schoonheid lucht. Soms op onedele wijze - ziedaar een misbruik, dat tot bevestiging van den regel strekt. Zeker, daar zijn er velen, die het streven naar schoonbeid opgeven en de plaats doen ruimen voor een onophoudelijk streven naar het stoffelijk nuttige. In het gewone leven heerscht de proza over de poëzie.

Toch vindt men enkele menschen, bij wie de trek naar het schoone zoo krachtig, zoo levendig is, dat zij op hunne geheele persoonlijkheid een eigenaardigen stempel drukt. Voor hen is de natuur meer dan een uitgestrekt panorama, waarin het ruischende woud de frissche weide beschaduwt of het bruine heivlak zoo donker afsteekt tegen het gouden korenveld. Voor hen is de natuur een waarachtig gedicht, door den grootsten Zanger ten onzen gehoore gebracht. Alles leeft en alles zingt. In het malsche druppelen van den zomerregen ruischt een zacht liedeken hun toe; de passiebloem vergt van hun oog een traan voor de moeder des lijdens en de lente-tonen voeren hen op tot het lentefeest aan

[p. 112]

Maria's hemeltroon. In iederen zonnestraal, die door de donkere dennen of de groenende eiken speelt, in iedere wolk, die langs de blauwe lucht heentrekt, in den bliksemstraal, die den nacht verscheurt, in den orkaan, die onze dijken doet dreunen, klinkt hun het lied door de jongelingen in den vuuroven aangeheven:

‘Alle gij werken des Heeren, prijst den Heer!’

In hun dagelijksch leven vindt gij niets alledaagsch. Den sleurgang van het gewone kennen zij niet. Een waas van poëzie ligt over al hunne handelingen; een reiner licht valt op de gewone verhoudingen, een licht, dat kleur geeft en toon en soms zelfs een hoogeren gloed. In hun lach ligt meer vreugde, maar ook uit hunne tranen spreekt dieper smart dan bij den gewonen mensch. Dat is de schaduwzijde. Fijn bewerktuigd als dergelijke naturen zijn, genieten zij niet alleen met meer innig gevoel, zij lijden, zooals slechts weinigen onder ons kunnen lijden. Toch in vreugde en lijden zijn zij altijd gelukkig, want zoo de lach bij hen overgaat in eene hymne, ook de traan wordt tot een parel. En, wat het schoonste is, hunne vreugde en hun lijden zijn geheel maatschappelijk. Zij juichen met allen die juichen, maar ook bij geen anderen vindt de weenende zoo' zoet een troost. Het warme overvloedige leven, in hunne ziel gelegd, doet hen in gemeenschap treden met alle leden van het groote menschelijke huisgezin. Alles beminnen ze, behalve het lage, het gemeene, de zonde.

Zulke verschijningen heeten wij dichterlijke naturen. Misschien vindt men niet ten onrechte hun eigenaardigen karaktertrek in het ‘spontaneele’ hunner handelingen. Niet, dat hunne daden onbedachtzaam zijn, neen, het woord, dat zij. spreken, is gewoonlijk juist en tevens schoon. Groote besluiten nemen zij op een eenmaal, zonder dat het hun moeite schijnt te kosten hun wil te dwingen. Zij handelen meer bij ingeving dan na lang en rijp beraad. Hunne daden komen voort uit een hooger beginsel en strekken naar een grootscher doel, dan het gewone: zij beperken zich niet tot het juist nuttige

[p. 113]

of streng noodzakelijke; verstandige menschen noemen dien zielstoestand overspanning. 't Is waar, daar zijn sommige bogen, die niet te veel veerkracht bezitten en zouden breken indien ze zoo ver werden overgehaald. Met dat al ligt in die onbewuste kracht, in dat willen zonder inspanning het eigenaardige der dichterlijke naturen. Van daar ook, dat de met eene zulke natuur begaafden gewoonlijk geen dichters zijn in den strengen of liever den vollen zin van het woord. Zij hebben al den aanleg, hunne phantasie is rijk, hun gemoed is warm en levend, zelfs de scheppingsgave ontbreekt hun niet. Maar de heerschappij over de taal, die meer door lange en harde studie dan door een aangeboren koningschap wordt verkregen, die een zegevierend worstelen mogelijk maakt, de volkomene meesterschap over den vorm, dat is het, wat zij in meerdere of mindere mate, altijd eenigszins missen. De beeldende kracht bezitten zij niet. De figuren, door hen geschapen, zijn meest nabeeldingen van hun eigen gemoedstoestand; de gestalten hunner muze bezitten geen eigen, geen persoonlijk leven. Zoo ik vreemde woorden mocht gebruiken, zou ik hier van subjectief en objectief spreken, in dien zin namelijk, dat de objectiviteit hun ontbreekt, omdat het subjectieve leven te krachtig is. Maar dan ook welk een fijn, welk een nobel, welk een gevoelend leven. Op hunne poëzie is daarom de gewone critiek niet toepasselijk. Toch zijn zij dichters, hun geheel leven immers is poëzie. Uit de enkele souvenirs, door hen nagelaten, ademt een geest van vrede en liefde, eene rust die u weldadig aandoet en die, al zweept ze niet op ter geestdrift, toch de woeling in uw binnenste stillen kan. Sommige hunner verzen nestelen zich in uw geheugen en van tijd tot tijd komen ze onwillekeurig op uwe lippen terug. Hunne poëzie heeft de Musset meesterlijk geteekend:

‘Aimer le vrai, le beau, chercher leur harmonie;
Ecouter dans son coeur l'écho, de son génie;
Chanter, rire, pleurer, seul, sans but, au hasard;
D'un sourire, d'un mot, d'un soupir, d'un regard
Faire un travail exquis, plein de crainte et de charme,

Faire une perle d'une larme.’

[p. 114]

Ziedaar hunne kunst en, gave God, dat alle dichters die bezaten.

Met de gedichten van Pater P.J. Koets voor mij ontwierp ik bovenstaande schets. Bekroon dat weinige met de aureool van het heilig priesterlijk leven en misschien wordt zoodoende de vage teekening tot een portret, waarin sommigen een bevriende gestalte herkennen.