Menschen en boeken. Verspreide opstellen. Deel 1

[p. 107]

Mevr. A.L.G. Bosboom Toussaint.
Majoor Frans.

Voor de meeste lezers bestaat het verschil tusschen Novelle en Roman in niets anders dan den omvang. Een Roman is een heel boek, een Novelle is een verhaaltje, waarbij men nietzooveel namen behoeft te onthouden, waarin niet zooveel personen voorkomen en dat spoediger aan het einde komt. Ligt het echter alleen aan den omvang en bestaat er geen werkelijk onderscheid van soort tusschen den Roman en de Novelle, dan had Mevr. Bosboom-Toussaint haar Majoor Frans zeer gevoegelijk een Roman kunnen heeten. Nu dit niet geschied is, nu moet daar een reden zijn, waarom dit romandikke boek toch een Novelle heet.

Daar is genoeg over die onderscheiding van Roman en Novelle geschreven en getwist. En aardig mag het heeten dat de omvang van het werk toch niet geheel buiten de punten van onderscheiding blijft. Maar waarin dan dat onderscheid bestaat? Beide Roman en Novelle zijn verhalen en behooren dus tot een zelfde, algemeene soort.

Maar zou men misschien den Roman in zekere opzichten gelijk kunnen stellen met het heldendicht, de novelle met de ballade? Of liever, zou men niet mogen zeggen dat in den Roman het epische de overhand heeft en bij de Novelle het lyrische op den voorgrond treedt? In den Roman is het verhaal van een belangwekkende, ingewikkelde gebeurtenis hoofdzaak. De Novelle daarentegen beweegt zich meer op

[p. 108]

het gebied der ziel, zij geeft een brokjen ziels- of harts- of geestesgeschiedenis. Voor haar is het uiterlijk feit bijzaak het dient slechts om de geestelijke geschiedenis te verdiudelijken, het is de achtergrond, die de gestalten scherper doet uitkomen. De roman beweegt zich niet alleen op het gebied der verwarde feiten; ook hij hem is de hartstocht en de geschiedenis van den hartstocht hoofdzaak, maar hij geeft eerder de werking van den hartstocht op de levenstoestanden en de daden dan op het gemoed en de gedachten, neigingen, strevingen zijner personen te zien. Daarom is ook de novelle dichterlijker, lyrischer van toon, ranker en losser van bouw; de knoop ligt in de eigenaardigheid van een zieleleven en niet in de verwarring der gebeurtenissen.

De ‘Majoor Frans’ van mevr. Bosboom-Toussaint verdient waarlijk een Novelle te heeten. Men heeft hier de geschiedenis van een karakter, een frissche en belangrijke geschiedenis; Door duizenden verwikkelingen komt deze geschiedenis tot haar einde en na de hevigste stormen eindigt zij als een idylle.

Idyllisch is anders deze geschiedenis niet. Zij heeft iets van de ruwe heide en de zware bosschen, die het tooneel, het oude kasteel van de Werve, omgeven. Daar zijn geen gebaande wegen, het is een ongelijke grond, maar een krachtige lucht waait over de bruine vlakte en ruischt u uit de bosschen te gemoet. Dit is een geschiedenis van beschaving en veredeling, van den invloed door een edelen hartstocht op een edel karakter uitgeoefend. De zaak zelve is eenvoudig. Jonker Leopold van Zonshoven, wordt de erfgenaam eener schatrijke tante, die hem echter door haar testament dringt, niet verplicht, tot het huwen zijner nicht Francis Mordaunt, de om den wil haars grootvaders onterfde weeze. Dit huwelijk vindt plaats na tallooze moeielijkheden. Alle omstandigheden zijn van de eene zijde gunstig, van de andere ongunstiger. Maar alles wordt beheerscht door het karakter van Francis, onze ‘Majoor Frans’. Zij heeft alle recht op dien naam. Daar is in haar zoowel het krijgshaftige als het edelmoedige, het bevelende, strenge, onverbiddelijke, zij is ruw en toch zeer goedhartig, zij heeft de harde school ja de hardste van het leven door gemaakt en zij is tevens

[p. 109]

kinderlijk, zwak en alleen sterk door haar onbuigbaren wil en haar onuitroeibaar eergevoel. Tusschen den lichtzinnigen ellendeling, haar grootvader en den weekhartigen, onbaatzuchtigen maar onbeschaafden Rolf staat zij met haar deugden en gebreken als de volstrekte meesteresse over beiden. ‘Een kruidje-roermij niet op het punt van kieschheid en fijngevoeligheid’, zoo wordt Francis door haar oom geteekend en daar is veel waars in dat woord. Maar niet alles is daarmede gezegd. De weêrgalooze teederheid, die krachtige zwakheid der vrouw, die op den bodem dezer ziele ligt, die zich steeds openbaart, die steeds de armen zou willen uitstrekken en toch zich zelve beheerscht om te blijven wat zij is, rein, edel, zuiver, hierin ligt de grootheid van deze schepping en de zege der kunst. Het was moeilijk iets aantrekkelijks te maken van een majoor Frans. De karikature lag voor de hand en iedere te scherp of te zwaar getrokken lijn kon van het beeld een bespottelijkheid maken. Hierin nu ligt het geheim der echte kunst, dat de aantrekkelijkheid is gebleven niet alleen, maar steeds grooter wordt, dat het medelijden in eerbied en hulde verandert. Dat geheim heet Francis' echt vrouwelijke teederheid, die in iedere daad en ieder woord, in het ruwste en in het zachtste klinkt, die haar grillig maakt en wispelturig, omdat zij steeds met zich zelve strijdt, omdat het volle leven in haar niet altijd in kalmte en orde kan voortgolven. Hoe zij wordt overwonnen - want zij wordt overwonnen deze beheerscheresse - is weder een meesterlijke greep uit het leven.

Men heeft met dien overwinnaar, jonker Leopold van Zonshoven, niet even veel ingenomenheid betuigd als met mojoor Frans. Hij is in de oogen van sommigen te lijdelijk, te kalm, te bedaard. Dit oordeel is zeer eenzijdig. Wanneer men alleen oog en oor heeft voor majoor Frans, dan zeker is jonker Leopold geen zeer indrukwekkende persoon. Maar het is de vraag, of hij anders mocht zijn dan hij hier is. Waarlijk het ontbreekt hem noch aan kracht, noch aan hartstocht, maar hij is meester over zich zelven en daardoor ook over majoor Frans. Deze bemerkt spoedig genoeg hoe de zaken staan tusschen haar en den neef. Maar deze neef weet zich zelven te beheerschen, zij verkrijgt de overtuiging, die iedere dag

[p. 110]

haar opdringt, dat deze man geen zwakkeling is Leopold van Zonshoven heeft den harden, den vervelenden strijd met de adelijke armoede doorgestreden en dat op zegepralende wijs. Hij heeft zijn ‘Noblesse oblige’ gehandhaafd en tot waarheid gemaakt. Zijn zelfbeheersching is juist de kracht, die Francis aan hem ondenwerpt. Want op het einde kan zij zich zelve niet langer beheerschen en greeft zij zich over aan den krachtigen man, die haar steun zal brengen en rust.

Had men misschien gewild dat jonker Leopold zijn majoor Frans zou dresseeren met de chambrière in de hand? - Dan kon de oplossing nooit iets anders zijn dan een eeuwige scheiding. Dan was de trotschheid opgestaan tegen de trotschheid en beide hadden elkander vernietigd. Beide personen zouden rampzalig zijn geworden door te groote overeenkomst. De wet der harmonie door de tegenstrijdigheid eischte dezen jonker tegenover majoor Frans en mevrouw Bosboom-Toussaint kent kunst en leven te goed, om dit te vergeten.

‘Majoor Frans’ is de geschiedenis van een karakter, maar daar zijn feiten en voorvallen en toevalligheden genoeg in dit boek. Niemand behoeft hier te denken aan een saaien psychologischen roman. De muse van mevr. Bosboom is te zeer epiesch om zelfs in een novelle dit karakter te verloochenen. Maar hoe talrijk en aangrijpend ook de feiten en verwarringen mogen zijn, alle hebben op Francis, haar karakter en hare ontwikkeling betrekking; zij maken het buitengewone mogelijk en verklaren het vreemdsoortige. En zij doen vooral die ééne bijzonderheid uitkomen, dat Francis namelijk behoort tot die schoone scheppingen waarvan de Musset heeft gezongen:

‘Le moule en est d'airain, si l'espèce en est rare.’

Een nieuw boek van Mevr. Bosboom aanprijzen staat met een moeilijk te vergeven onbescheidenheid gelijk. Men schrijft het in op de registers onzer letterkundige meesterstukken. Aan prijzen zou waarlijk een dwaasheid zijn. Men weet immers dat de roos rozen voortbrengt, maar men verheugt zich toch wanneer weêr een nieuwe knop ontlook.