Historie en verbeelding in De held en de schare van Henriëtte Roland Holst

[p. 69]

3
De held en de schare als artistieke levensbeschrijving

3.1 Inleiding. Methode en terminologie

In dit hoofdstuk staat de vraag centraal wat het woord ‘verbeelding’ betekent dat HRH in de ondertitel van DHS gebruikt en welke invloed het verbeeldingsconcept uitgeoefend heeft op haar verhaal. Dat brengt de volgende hoofdonderwerpen met zich mee: de vergelijking met de vie romancée, de verbeelding hier en elders in het werk van HRH, het totale voorwerk van DHS, HRH's verzameling en selectie van bronnen en haar gebruik van het geselecteerde materiaal.

Het onderzoek concentreert zich in dit hoofdstuk op het bronnenmateriaal dat in direct verband staat met Garibaldi's leven. Voorzover DHS een gefictionaliseerd beeld van Garibaldi en de Italiaanse eenwording geeft, komt dit het sterkst tot uiting in de tekstgedeelten over zijn leven en minder in passages over politiek-historische verwikkelingen. Het gaat om een vergelijking van door HRH geraadpleegde bronnen met een selectie uit de (sub)hoofdstukken van DHS waarin over Garibaldi verteld wordt. De hier volgende paragrafen berusten daarmee op steekproeven; de met door HRH geraadpleegde documenten vergeleken tekstgedeelten omvatten ongeveer 45% van de gehele tekst.

Hier volgt eerst, vanwege de raakvlakken die dit biografisch boek toont met het verhaal zoals dat in de fictionele literatuur voorkomt, een korte toelichting op de werkwijze die ik heb gevolgd en op enige narratologische termen.

De gegevens uit de bronnen hebben in DHS in veel gevallen een fictionaliserende bewerking ondergaan. Ik bedoel daarmee dat er verhaaltechnische middelen van fictionalisering zijn gebruikt of dat er gedachten van Garibaldi gerapporteerd worden die niet als zodanig in de bronnen vermeld zijn. Samen met de subjectieve en zonder enig

[p. 70]

voorbehoud gepresenteerde oordelen van de verteller wekt dit niet de indruk dat we hier met een betrouwbare biografie te doen hebben. Wanneer in DHS historische gegevens in de richting van fictie zijn omgebogen, pas ik de term relatief fictionaliserend toe: een tekstinhoud is m.b.v. narratieve elementen zo gepresenteerd, dat de lezer zich gemakkelijker kan identificeren met een persoon of inleven in een situatie, dan de gegevens uit de oorspronkelijke tekst(en) mogelijk maken. De term relatief fictionaliserend kan dus gebruikt worden bij vergelijkend onderzoek van twee of meer teksten waarvan tenminste één een documentair karakter heeft.¹

Een vertelmiddel dat in relatief fictionaliserende tekstgedeelten van DHS vaak toegepast wordt, is ingebedde focalisatie. Focalisatie is de relatie tussen de instantie die ‘ziet’, de focalisator, en datgene wat waargenomen wordt. Van ingebedde focalisatie is sprake als de verteller² meedeelt wat een personage waarneemt of denkt. Dit personage fungeert dan als interne focalisator.³ Wanneer ik tekstgedeelten met ingebedde focalisatie bespreek, betreft het bijna altijd gedachtenweergave.

Een van de middelen om gedachten of woorden van een personage indirect weer te geven, is de vrije indirecte rede, de VIR,⁴ ook wel erlebte Rede genoemd. In DHS komt vrij veel vrije indirecte rede voor, meestal om gedachten van Garibaldi weer te geven. Zo denkt hij aan de minachting die beroepsmilitairen voor hem hebben. Naar aanleiding daarvan vraagt hij zich af:

Zou de jonge koning van Sardinië nu begrijpen dat een bevelhebber, die er in geslaagd was met onervaren rekruten de geregelde troepen eener oude militaire natie in het open

1 De term relatief fictionaliserend heeft dus betrekking op de genese van een tekst: in hoeverre wijken de documentaire informatie en de presentatie daarvan af van de gegevens uit een document dat aan die tekst ten grondslag ligt? Omdat het relatief fictionaliserend karakter van een tekst gevolgen heeft voor het lezen, houdt deze term ook verband met de functie van de tekst (zie Dahrendorf 1973: 318v over het verschil tussen functie en werking van een tekst).

2 ‘Verteller’: preciezer gezegd gaat het hier om de ‘exteme, niet personage-gebonden focalisator’ (Bal 1990: 119).

3 Bal 1990: 118vv; vgl. Van Luxemburg 1992: 176, 179 en Raat 1985: 36v.

4 Een beknopte toelichting op het begrip VIR geeft Bal 1990: 40v. Zie verder o.a. Bronzwaer 1980: 238vv; Schmid 1973: 45-60, 66vv; Bronzwaer 1970: 47vv over het voorkomen van VIR in niet-literaire teksten en De Meijer 1986: 26vv over VIR in historiografie. Van der Voort 1986 gaat ook op andere literatuur over VIR in.

[p. 71]

veld terug te slaan, toch iets in zijn mars moest hebben? Hij wist het niet, maar hoopte van ja, voor de toekomst van Italië. (123)

De verteller blijft aan het woord, maar de focalisatie berust bij Garibaldi. Zoals bekend is het vaak niet direct duidelijk of een tekstgedeelte in de vrije indirecte rede staat. Dit is immers gedeeltelijk afhankelijk van signalen in de context, wat voor DHS geïllustreerd kan worden met onderstaande uiteenzetting over de politieke situatie in Rome in 1849. Uit de door mij gecursiveerde zinsgedeelten blijkt dat de tussenliggende passage vrije indirecte rede bevat, vanaf ‘Te Rome had...’:

Daar kwam weldra een deputatie uit Sicilië tot hem met het verzoek de verdediging van het eiland tegen de troepen der Bourbons op zich te willen nemen. Maar hij weigerde: zijn wil en zijn geest waren elders gericht; Sicilië, van hoeveel belang ook voor de Italiaansche revolutie, was niet het middelpunt daarvan. Te Rome had de nationaal-demokratische gedachte een bolwerk van weergalooze grootschheid opgericht; op de tinnen der Eeuwige Stad zou de laatste episode uitgevochten worden in de Europeesche worsteling van die jaren tusschen demokratie en klerikaal-absolutistische reaktie. Daar stonden mannen aan het hoofd van den staat, die niet als de machthebbers in het noorden liever bereid waren met den vijand een schandelijk kompromis te sluiten dan den oorlog te voeren als revolutionairen volksoorlog. Daar was de wil om den strijd voort te zetten tot het uiterste, waarlijk aanwezig; daar werd de strijd waarlijk voor groote, principieele doeleinden gevoerd. Te Rome, vertrouwde Garibaldi, zou hij gelegenheid vinden zijn gansche persoonlijkheid in dienst te stellen van zijn idealen: hij bood zijn zwaard der Voorloopige Romeinsche Regeering aan. (98 v)

Tot nu toe gebruikte ik de termen personage en verteller, maar bij een biografie heeft het weinig zin deze in de narratologie gebruikelijke termen te bezigen, zelfs niet nu het om een bijzonder specimen van de biografie gaat. De figuren die in DHS een rol spelen zijn immers historische personen en de stem die over hen vertelt, vertegenwoordigt direct de auteur HRH.⁵ Uitspraken van de verteller, bijvoorbeeld commentaar op Garibaldi's daden of karaktertrekken, geven HRH's opinie weer, niet die van een vertelinstantie die van HRH kan worden

5 Vgl. het onderscheid tussen mediale en niet-mediale vertelwijze. In het eerste geval verloopt het lezen via een door de auteur gecreëerde tusseninstantie (zie Sicking 1978: 92v). Een biografisch werk dat wel een mediale vertelwijze heeft, wordt door Sicking een biografische roman genoemd (Sicking 1984: 101).

[p. 72]

onderscheiden.⁶ Daarom spreek ik voortaan van personen en van de auteur of HRH waar men sprekend over een fictioneel werk andere termen gebruiken zou.

6 Ik maak dan ook geen gebruik van de voor fictioneel werk bedoelde terminologie van Schmid, die onderscheidt tussen konkrete Autor en abstrakte Autor, het organisatieprincipe van een literair werk (Schmid 1973: 23 vv). Dit is een pragmatische beslissing; theoretisch gezien zou men kunnen aannemen dat ook het zuiver biografische genre een abstrakte Autor kent; er zou dan een minimale distantie zijn tussen deze instantie en de konkrete Autor. Zie voor een ander uitgangspunt De Meijer 1986; 20vv, die t.a.v. werken van historici de term auctoriële verteller gebruikt.

3.2 Verbeelding

3.2.1 De held en de schare en de vie romancée

In de periode waarin HRH aan DHS werkte, was er een nieuw genre in opkomst: de vie romancée, door Romein ‘de moderne biografie’ genoemd (Romein 1951). Eminent Victorians van Lytton Strachey was in 1918 verschenen,⁷ Emil Ludwig's Goethe kwam in 1920 uit.⁸ In de jaren '20 zou deze soort biografie een overweldigende bloei beleven; schrijvers als Strachey, Ludwig, Stefan Zweig en André Maurois⁹ waren goed voor ongekende oplagen. Scheuer geeft in zijn studie over de Duitse biografie enkele cijfers. Van elk nieuw boek van Stefan Zweig werden volgens de uitgever de eerste dag al zo'n 20.000 exemplaren verkocht; in 1930 waren er van Ludwig's boeken 1,3 miljoen verspreid (Scheuer 1979: 154). Dit ging Nederland niet ongemerkt voorbij. Gedurende het interbellum kwamen er twintig vertalingen van werken van de vier bovengenoemde auteurs uit.¹⁰

7 Dit boek is een bundeling van vier opstellen, die meer het karakter van studies hebben dan van verhalen; ik beschouw het dan ook eerder als een voorloper dan als een exponent van het genre vie romancée. Over deze bundel is o.a. geschreven door Nadel, die Strachey's metaforisch taalgebruik interpreteert (Strachey 1918; Nadel 1984: 160vv).

8 Ludwig zelf meende dat hij met zijn eerste biografie een nieuw genre en een Europese mode gelanceerd had (Ludwig 1931: 2).

9 Scheuer geeft een reeks voorbeelden van andere auteurs die het genre van de vie romancée beoefenden, zoals Alfred Döblin en Werner Hegemann (1979: 155v).

10 Sicking 1984: 96. Verder geeft Sicking een aantal voorbeelden van Nederlandse biografieën uit de jaren '30 die de vie romancée benaderen (ib.: 98 v).

[p. 73]

De populariteit van de vie romancée had waarschijnlijk te maken met de toegankelijkheid van dergelijke boeken, die uitgebreide biografische documentatie combineerden met een pakkende schrijftrant, terwijl literaire verteltechnieken de lezer op soepele wijze deelgenoot maakten van de beschreven levensloop. Bovendien liet de visie van de biograaf, geen historicus van professie, de lezer niet in onzekerheid: voorzichtigheid en besef van het hypothetische van elke interpretatie van een historische gestalte legden de auteur van de vie romancée geen strobreed in de weg. Het wordt de lezer gemakkelijk gemaakt, schreef Romein (1951: 121).

Geen wonder dat historici met lede ogen de kassasuccessen van deze schrijvers aanzagen; met name in Duitsland laaide de discussie in de jaren 1928-1931 hoog op naar aanleiding van besprekingen van zulke boeken in het gerenommeerde Historische Zeitschrift. De historici vielen vooral over het ontbreken van de historisch-politieke component in de gewraakte levensbeschrijvingen, die meer een ‘Seelenporträt’ vormden.¹¹

Ludwig c.s. wilde de beroepshistorici, die geneigd waren voorzichtiger te werk te gaan, achter zich laten door de biografie een nieuwe, psychologische dimensie te geven (Scheuer 1979: 166). De psychologische ontleding viel overigens vaak negatief uit; Hegemann bijvoorbeeld, de radikaalste in dit opzicht, trok Frederik II en Napoleon van hun voetstuk;¹² Maurois beschreef Shelley als een kinderlijke, wereldvreemde figuur (Maurois 1923).

Scheuer trekt de lijn door van Dilthey's ‘Einfühlungstheorie’, de transpositie als ‘höchste Art, in welcher die Totalität des Seelenlebens im Verstehen wirksam ist - das Nachbilden oder Nachleben’¹³ naar

11 Scheuer 1979: 159v. Evenals Romein (1951: 121) wijst Scheuer erop dat er nogal wat historici waren die aanstoot namen aan de democratisch-sociale stellingname van Hegemann en anderen en niet vrij waren van anti-semitisme (Scheuer 1979: 161v). Scheuer relativeert overigens de vermeende progressiviteit van Ludwig c.s. (zie hier noot 16).

12 Hegemann 1926; 1927. De geschiedkunde in de Weimar-republiek, beïnvloed door het individualistisch denken van het historisme, neigde in haar biografieën naar heldenverering. Hegemann zag het als zijn taak overgeleverde heidenportretten te vernietigen; al in een vroeg stadium begreep hij dat het heldenportret uit de traditionele geschiedwetenschap zich als leiderstypering gemakkelijk op een figuur als Hitler liet projecteren (Scheuer 1979: 191, 193).

13 Geciteerd naar Scheuer 1979: 168; vgl. hier noot 43. Ook de werkwijze van het historisme stoelde op het ‘Verstehen’, het kende een grote rol toe aan de verbeelding (Van den Braembussche 1988: 32v).

[p. 74]

de inlevingsidee van de biografen uit het interbellum.¹⁴ Hij ziet echter fundamentele verschillen: de laatsten missen de wetenschappelijke methode en plaatsen hun (anti-)held niet in de historische context.¹⁵ Bovendien is bij hen het inlevingsvermogen gedemocratiseerd: ieder die wil kan zich in een ander inleven (Scheuer 1979: 168v). Hun subjectiviteit is zo bijna onbegrensd.¹⁶

Ook in Nederland onstond er een heftige polemiek over het nieuwe genre. Tegenstanders zagen er een ontaarding van de biografie in. Intuïtie en verbeelding kregen in de vie romancée¹⁷ te veel bewegingsvrijheid.¹⁸ Huizinga was een van degenen die zich fel tegen de vie romancée keerden; in zijn ogen werd geschiedschrijving in de handen van dilettanten tot esthetiserende ‘gevoelshistorie’ (Huizinga 1929: 32vv). Als kenmerk van de ware historicus zag hij een allesoverheersende behoefte aan het achterhalen van de ware toedracht.¹⁹ Op epistemologisch niveau zijn er andersluidende beweringen van

14 Exemplarisch is, in Nederland, het standpunt van Constant van Wessem. De ‘moderne levensbeschrijver’ legt in zijn ordening en weergave van feiten het ritme ‘dat het geheele leven van zulk een bepaalde persoonlijkheid heeft bezield en gedragen. Daarvoor is een diep doorvoelen van die persoonlijkheid noodig (...). Dit is inderdaad uitbeelding en daarmee kan een suggestie worden gewekt (zooals in Ludwig's Napoleon) waardoor wij de drift en de energie, die tot daden en handelingen dreef, onmiddellijker kunnen ervaren en meeleven.’ (Van Wessem 1932: 1027)

15 In dezen fungeert het nawoord bij Napoleon als refutatio: Ludwig wijst op de wenselijkheid en noodzaak van de beperking van het onderwerp tot de gestalte van de held (Ludwig 1930: 673v).

16 Scheuer bespreekt de vie romancée ook vanuit de literatuursociologie. Ludwig en Zweig richtten zich tot de burgerlijke middenklasse, ze kwamen tegemoet aan haar verlangen naar harmonie, eenheid, innerlijkheid en overzichtelijkheid (1979: 217). Het progressieve imago van de vie romancée is dan ook onjuist, mede gezien Ludwig's verlangen naar een sterke man, waarvan hij pas later (± 1936) terugkwam (ib.: 216).

17 Voor dit genre waren verschillende benamingen in omloop (zie Sicking 1984: 86).

18 Vgl. Sicking 1984: 87, 89. Een overzicht van de discussies in Nederland staat eveneens in Sicking 1984. Romein nam overigens later het genre in bescherming tegen de kritiek van Huizinga c.s. (Romein 1951: o.a. 124). Wel legde hij de ‘moderne biografie’ enkele criteria op (ib.: 92), die door Scheuer met instemming aangehaald worden (Scheuer 1979: 166, 174). Romein's criterium van ‘onbevangenheid’ wordt door Von der Dunk echter naïef genoemd (Von der Dunk 1982: 6).
In 1956 relativeerde Dresden het onderscheid tussen vie romancée en biografie, dat volgens hem slechts gradueel is (Dresden 1956: 29vv).

19 Huizinga 1929: 32vv. Vgl. Romein 1951: 123v, 109v. Von der Dunk ziet Huizinga's waarheidsnorm als een ‘onbestaanbare leugendetector’ en is het eens met de kritiek van Menno ter Braak op de inconsequentie in Huizinga's redenering. In de grond van de zaak, zegt Von der Dunk, steigerde het aristocratische in hem tegen de popularisering van de biografie (Von der Dunk 1982: 7v).

[p. 75]

zinga, hij vond dat de historicus zich als synthese van het feitenmateriaal een ‘beeld’ moest vormen van het verleden. ‘Wat de geschiedenis ten opzichte van het verleden volvoert, kan nimmer photografeeren zijn, altijd is het ver-beelden.’²⁰ Daarbij vond hij de ‘fantazie’, de verbeelding een goed hulpmiddel. Maar op praktisch niveau stelde hij zich terughoudender op, misschien om zich, na kritiek op zijn Herfsttij, voor collegae-historici te profileren als ‘echte’ historicus.²¹

Toen HRH in 1920 haar boek over Garibaldi voltooide, was er nog niets van deze beroeringen te merken; Strachey en Ludwig baanden in 1918 en 1920 weliswaar de weg voor het nieuwe genre, maar HRH had alleen het biografisch debuut van Strachey gelezen en dat was niet meer dan een aanzet tot de vie romancée.²² Invloed van de nog prille vie romancée op DHS is daarom niet aannemelijk; toch dringt een vergelijking van HRH's in veel opzichten op een roman lijkende boek met het genre vie romancée zich op. Zou DHS als een vroege variant van dit genre beschouwd kunnen worden?

Het beantwoorden van deze vraag vereist een (globale) karakterisering van de vie romancée; op aspecten die hier al zijn genoemd ga ik verder niet in. Voor dit doel heb ik enkele bekende exponenten van de vie romancée geselecteerd.²³ Daarvan lijkt Ariël ou la vie de Shelley

20 Inaugurele rede, 1905, Huizinga 1950: 12, 22. Aan het einde van zijn rede wendt hij zich echter van het esthetisch bestanddeel van geschiedkundige voorstellingen weer tot ‘het mijnwerk van den kritischen arbeid’ (ib.: 26).

21 Na zijn frontale aanval op de vie romancée verweet zijn neef Menno ter Braak hem dat hij bang was geworden voor de verbeelding en zich nu vastklampte aan historiciteit. Zie Van der Zeijden 1988. De psychologische verklaring van Huizinga's kritiek op de geromantiseerde biografie berust op een artikel van P.N. van Eyck uit 1930 (ib.: 78).

22 Namelijk in begin 1919. In de periode 1919-1935 las HRH geen enkel werk van Ludwig, blijkens de Lijst lectuur. Wel vermeldt zij in 1916 de lectuur van Shakespeare, geschreven door Arthur van Schendel (1910), volgens Knuvelder (1964: 190) een essay, ook wel als vie romancée gezien (Sicking 1993: 203), in de ogen van Van Schendel een schets. Gezien het verhalende element waardoor vooral de eerste helft van dit werk gekenmerkt wordt, kan het een biografische schets genoemd worden. In de verhalende hoofdstukjes storen de overgangen naar de meer beschouwende tekstgedeelten nergens; van Van Schendel's verteltechniek had HRH iets kunnen opsteken (Van Schendel 1953). Van Schendel's Verlaine (1927) las HRH in 1926.

23 Het corpus bestaat uit de volgende werken, in chronologische volgorde. Ludwig: Goethe (1920), Strachey: Queen Victoria (1921), Maurois: Ariël (1923), Hegemann: Fridericus (1924), Ludwig: Napoleon (1925), Wilhelm der Zweite (1925), Hegemann: Napoleon (1927), Maurois: Disraeli (1927), Zweig: Marie Antoinette (1932). De door mij geraadpleegde uitgaven zijn: Hegemann 1926, 1927; Ludwig 1931, 1926, 1930; Maurois 1923, 1929; Strachey 1978; Zweig 1978.

[p. 76]

van Maurois het meest op een roman;²⁴ de andere pool wordt gevormd door boeken van Ludwig, al maakt ook hij gebruik van literairnarratieve technieken. Tussenposities worden, in verschillende gradaties, ingenomen door Strachey's Queen Victoria, Disraeli van Maurois en Stefan Zweig met Marie-Antoinette.²⁵ Een geval apart zijn de boeken van Hegemann: het fictionele kader is een dialoog tussen al dan niet verzonnen personages, die visies op en feiten over het leven van Napoleon of Frederik II te berde brengen.

In sommige van deze boeken is de pretentie van de auteur overduidelijk aanwezig; zwaarwichtige voorwoorden, soms ook bibliografieen en registers, bronvermeldingen bij citaten in de tekst (zoals in Wilhelm der Zweite en Strachey's Queen Victoria) geven te kennen dat deze levensbeschrijvingen serieus moeten worden genomen. Vooral het veelvuldig inlassen van als zodanig gemarkeerde citaten (met of zonder bronvermelding) vormt een praktisch onderscheid met de meeste historische romans.²⁶ Bovendien verkondigt de auteur vaak met grote stelligheid zijn opinie over karaktertrekken of zelfs de wezenlijke persoonlijkheid van de held; vooral Ludwig heeft daar een handje van.²⁷ De lezer moet blijkbaar het gevoel krijgen volledig op de autoriteit van de auteur te kunnen leunen. Daarenboven verzekeren

24 In zijn voorwoord kondigt hij Ariël als roman aan, maar alleen wat de presentatie betreft: inhoudelijk berust het uitsluitend op feiten (Maurois 1923: ‘Note pour le lecteur bienveillant’). Met Ariël stond Maurois overigens aan het begin van zijn ontwikkeling als biograaf; daarover meer in Versteeg 1990, die ook ingaat op Maurois' biografisch program: Aspects de la biographie (1928).

25 Van deze vier noemt Chorus Strachey de meest artistieke, wat niet wegneemt dat hij boeken als Queen Victoria nauwkeurig documenteerde (Chorus 1962: 227).

26 Huizinga zag het verschil met de historische roman in de auteursintentie: de historische roman wil literatuur bieden, met historie als stof, maar pretendeert geen wetenschappelijke relevantie, i.t.t. de vie romancée (zie Sicking 1984: 90). Dresden vindt dat voor de historische roman geen fundamenteel andere principes gelden dan voor de biografie.

27 Bij wijze van voorbeeld Ludwig's kijk op Wilhelm II: ‘(...) denn was ihm die Natur in erster Stunde angetan und was er zu verhüllen vom uniformierten Königsbegriffe seines Hauses ein Leben lang gedrängt wurde, ist Schicksal und nicht Schuld.’ (Ludwig 1926: 435) Het boek eindigt met een verwijtende slotsom, tot de anti-held van het boek gericht: ‘Wenn dich Natur und Erziehung bedrückten, so hast du doch aus deinen Gaben nichts gemacht in diesem festlichen Leben.’ (ib.: 480v).
Ook Hegemann steekt zijn opinie over de beschreven machthebber niet onder stoelen of banken, maar de door hem gehanteerde dialoogvorm schept tenminste ruimte voor een verscheidenheid van opvattingen, daar de sprekers van optiek kunnen verschillen. Zo onderbreekt Thomas Mann (als personage opgevoerd) Hegemann's protagonist Manfred Ellis, een fictieve Amerikaan, die in ellenlange verhandelingen de gebreken van Frederik II uiteenzet; Mann probeert Frederik te rechtvaardigen (Hegemann 1926: 355).

[p. 77]

sommige auteurs in voor- of nawoord dat alle gegevens en alle gesproken woord op waarheid berusten.

Maar dit alles is veelal in een comfortabele vorm gegoten. De stijl is in bepaalde werken vlot en meeslepend; dat geldt vooral voor Strachey's Victoria, Disraeli van Maurois en Marie-Antoinette van Stefan Zweig. Hun toon is meestal enigszins afstandelijk, maar indringende gebeurtenissen nopen tot een lyrischer stijl; korte plastische beschrijvingen houden de aandacht van de lezer vast, metaforisch taalgebruik komt herhaaldelijk voor.

Soms is er scènische weergave; directe rede berust meestal op documenten. Ook is er wel ingebedde focalisatie, zij het met mate. Opvallend is Ludwig's mededeling in Napoleon dat geen enkele zin in zijn boek verzonnen is, ‘mit Ausnahme der Selbstgespräche’.²⁸ Wanneer de auteur Napoleon als interne focalisator laat nadenken, heeft hij dus zijn inlevingsvermogen als kompas gebruikt.

Het zal duidelijk zijn dat bepaalde narratieve technieken en stilistische kenmerken ook in een wetenschappelijke biografie aangetroffen kunnen worden; het onderscheid tussen biografie en ruimer gezien geschiedkunde enerzijds en de vertelkunst anderzijds is niet absoluut. Nadel gaat nogal ver in de gelijkstelling van die twee. Objectieve weergave van feiten is onmogelijk, de biograaf moet een structuur presenteren waarin de ‘feiten’ een betekenis krijgen. Nadel laat dan ook het narratieve aspect van de biografie prevaleren.²⁹ Het vraagstuk van het narratieve aspect van de geschiedschrijving houdt vanouds ook historici bezig.³⁰ G.M. Trevelyan heeft gezegd dat Clio in

28 Ludwig 1930: 675. Achteraf zei Ludwig, in de inleiding van zijn Cleopatra (Ludwig 1937, meer een historische roman dan een vie romancée): ‘Als ich 1919 mit “Goethe” eine neue Kunst der Biographie begann, habe ich mir zuweilen mit Selbstgesprächen geholfen, auch noch in “Napoleon”, später nicht mehr’.

29 Vgl. Nadel 1984: hd 7.

30 In de hedendaagse geschiedschrijving treedt het narratieve weer meer op de voorgrond. Een symptoom hiervan in Nederland is het debat over literatuur en geschiedschrijving dat in 1989 door het tijdschrift Skript werd georganiseerd (NRC, 6.2.89). In zijn afscheidscollege pleitte H.W. von der Dunk voor ‘de terugkeer van de vertellende historicus’ (Von der Dunk 1990).
Voor literatuur over de verhouding tussen historie en verhaal kan bijvoorbeeld worden verwezen naar Ankersmit 1986; De Meijer 1986; de merendeels Duitstalige secundaire literatuur, vermeld in Scheuer 1979: 266 (nt 52). Een reactie op Ankersmit's De navel van de geschiedenis (1990) e.a. geeft Van Alphen 1992. Van den Braembussche (1988: 45) waarschuwt tegen een te krachtig beroep op het narratieve karakter van geschiedbeoefening. De ‘fictionaliteit’ moet beperkt worden door de ‘feitelijkheid’ en ‘historiciteit’, waarmee hij in feite Huizinga rehabiliteert.

[p. 78]

de eerste plaats een muze is, een uitspraak die men moet zien in het licht van de literaire traditie in de Engelse geschiedschrijving.³¹ Het buiten-wetenschappelijke van de vie romancée wordt dan ook niet bepaald door stijl e.d., maar door de benadering van het onderwerp.

Hoe verhield DHS zich tot de vie romancée? HRH pretendeerde het wezenlijke van Garibaldi's persoonlijkheid weer te geven en had zich gedocumenteerd inzake de geschiedenis van Italië in de 19de eeuw en haar held, maar voor haar boek is biografie geen adequate benaming. De romantisering van de stof en het poëtisch elan waarmee de auteur verslag uitbrengt van wat haar in de verbeelding heeft getroffen, brengen DHS dicht in de buurt van de vie romancée. Evenals de auteurs van de vie romancée heeft HRH als scheppend kunstenaar de pretentie de waarheid beter in het vizier te kunnen krijgen dan de historicus, die minutieus de stukjes van de legpuzzle ineenpast, daarbij uitsluitend historisch documenten gebruikend.³² Ook HRH's artistieke ambitie in DHS is kenmerkend voor de vie romancée. De uitgesproken didactische bedoeling die HRH met haar boek over Garibaldi had, verwijdert het toch weer van de vie romancée.³³ Het motto van DHS, een gedicht van drie kwatrijnen, geeft die didactische opzet te kennen (zie hier p. 57).

Om de positie van DHS ten opzichte van de vie romancée nauwkeuriger te bepalen, maak ik gebruik van het volgende onderscheid, in aansluiting bij de Praagse structuralist Mukařovský (Mukařovský 1980). Het (literaire) kunstwerk heeft twee semiotische functies: enerzijds als ‘autonoom teken’ een esthetische, anderzijds een communicatieve functie, wat betrekking heeft op de semantische inhoud. Een aspect van de tweede functie is de referentiële waarde, die zich bevindt op een schaal, lopend van documentair tot fictioneel. De modificaties in deze ‘relatie tot de aangeduide zaak’ zijn factoren van de structuur van het kunstwerk. Hierop voortbordurend kan men zich een schaal voorstellen waarop literaire werken te plaatsen zijn aan de hand

31 Van der Zeijden 1988: 76.

32 Deze pretentie keerde omstreeks 1975 terug in de ‘psychobiografie’ (Nadel 1984: 115v).

33 Nadel onderscheidt drie ‘paradigmata’ waarnaar biografieën van vroeger tot nu zich hebben gericht. Een daarvan is ‘the idea that a biography presents an exemple, a model of moral and didactic value for readers’ (1984: 104). HRHs streven het wezenlijke van Garibaldi uit te beelden brengt DHS eveneens in de richting van Nadel's derde paradigma: ‘the idea that the biography is discovery, revealing previously unknown aspects of the subject’ (ib.).

[p. 79]

van hun referentieel gehalte. Omgekeerd evenredig daaraan is de nadruk die ‘de autonome functie van het teken’ krijgt.

referentiële waarde
minimaal	maximaal
maximaal	minimaal
esthetische functie

Links zou een klankgedicht kunnen staan. De vie romancée zou rechts op de schaal staan, gezien haar pretentie een verantwoord psychologisch beeld van een historische figuur te geven. Links van de vie romancée past de historische roman. Uiterst rechts zou men Huizinga's Herfsttij kunnen plaatsen, vanwege het samengaan van literaire vorm en historische methode. Nog meer naar rechts, in het verlengde van deze schaal, kan men wetenschappelijke biografieën en geschiedkundige werken denken waarin de verhaalvorm met wetenschappelijke terughoudendheid is gebruikt.

Het merkwaardige is nu dat DHS op deze schaal twee markeringspunten zou moeten krijgen; de conclusie daaruit is dat DHS niet eenduidig te categoriseren is, wat wordt bevestigd door de bevindingen van recensenten (vgl. hd 2). Enerzijds lijkt DHS meer dan de werken van Ludwig, Maurois e.a. op een roman, ten gevolge van de overvloedige ingebedde focalisatie, de literaire en bij vlagen lyrische stijl met veel vergelijkingen. Bij dit alles is DHS ook een zeer subjectief boek vanwege de bevooroordeelde houding van HRH jegens de diverse historische persoonlijkheden. Anderzijds schiet DHS op de schaal de vie romancée naar rechts voorbij, omdat de ‘Historische Inleiding’ en de vele historische uitweidingen aan een (gepopulariseerd) geschiedenisverhaal doen denken. HRH is er in tegenstelling tot Ludwig, Zweig en Maurois juist wel op uit haar held in zijn tijd te plaatsen. Voorzover zij informatie over het tijdperk geven, slagen de laatstgenoemden er evenwel beter dan HRH in deze zonder storende overgangen op te nemen in het levensverhaal.

Kortom, DHS kan nauwelijks worden beschouwd als een vroeg Nederlands voorbeeld van de vie romancée, vanwege de dualiteit

[p. 80]

verbeelding/historie in dit boek.³⁴ Het zou kunnen zijn (maar HRH kon hardleers zijn) dat DHS een evenwichtiger compositie had gekregen, als zij kennis had kunnen nemen van de vie romancée uit de jaren twintig; ze zou dan hebben kunnen zien hoe bij een roman-achtige verteltrant citaten, historische gegevens, directe rede en rapportage van gebeurtenissen soepeler met elkaar verweven kunnen worden. Misschien is DHS te vroeg geschreven.

34 Over HRH's biografieën in het algemeen schreef Uri: ‘Men kan niet zeggen dat Henriëtte Roland Holst door het schrijven van deze biografieën heeft geofferd aan de mode van het genre der “vies romancées” (...)’ (Uri 1955: 153).

3.2.2 Het voorwerk van De held en de schare

Tot het ‘voorwerk’ van DHS behoren in de eerste plaats de titel en de ondertitel: De held en de schare. (Een verbeelding van Garibaldi en de Italiaansche vrijheidsbeweging). Verder gaan aan het eerste hoofdstuk een gedicht als motto en de ‘Voorrede’ vooraf. Eerst een opmerking over het woord ‘schare’ in de titel. Dat woord lag HRH voor in de mond, gezien de frequentie waarmee het in haar werk optreedt. Opvallend is dat recensent Knuttel bij ‘schare’ aan kerkgangers moest denken, een associatie die niet in HRH zal zijn opgekomen. Wel heeft het woord een ietwat plechtige klank vergeleken met ‘menigte’, wat past bij het pathos in haar werk.

DHS liet zich niet zo gemakkelijk indelen bij geschiedkundige dan wel literaire genres, hebben we gezien. Met de ondertitel van haar boek heeft HRH kennelijk duidelijkheid willen scheppen over haar pretentie: DHS moest een verbeelding zijn. Toch vonden tijdgenoten dit etiket niet eenduidig; een reactie als die van de neerlandicus Knuttel bewijst dat (hier p. 46). Duidelijk is echter wel dat de benaming verbeelding een bijzondere lading heeft. Dat blijkt alleen al uit het contrast met het ‘beeld’ dat haar vorige biografische boek wilde geven: Jean Jacques Rousseau. Een beeld van zijn leven en werken (1912). Dat werk kan men inderdaad een biografie noemen.

In de ‘Voorrede’ van DHS geeft HRH te kennen dat zij het wezenlijke van Garibaldi's persoonlijkheid wil uitbeelden (zijn diepste wezen, p. VIII, het fundamentele, wezenlijke van zijn persoonlijkheid, p. IX). Vlak daarvoor zegt ze het net iets anders, haar doel is ‘Garibal-

[p. 81]

di's persoonlijkheid ten voete uit te verbeelden’ (p. VII). Verbeelding, het in beeld brengen van een visie, gaat verder dan uitbeelding. In verbeelding - toentertijd een modewoord, volgens het WNT³⁵ - klinken het artistieke vermogen om te zien en het artistieke element in de vormgeving mee, in uitbeelding niet. Hiervan moet HRH zich bewust zijn geweest bij het formuleren van de ondertitel. De uitdrukking ‘ten voeten uit’ moet ongeveer betekenen dat HRH een volledige uitbeelding nastreeft. In de figuurlijke betekenis, ‘geheel zoals hij is’,³⁶ komt het in de buurt van het typeren van het ‘diepste wezen’. Maar het visuele element in de beeldspraak past niet geheel bij het abstracte begrip ‘persoonlijkheid’. Anderzijds sluit het beeld wel weer aan bij het aanschouwelijke dat in de betekenis van verbeelding besloten is. Wat het aanschouwelijke aspect betreft, vindt het een parallel in de keuze van de metafoor spiegel³⁷ in de slotalinea van de ‘Voorrede’: HRH wil het essentiële van Garibaldi's wezen aanduiden als voorbeeld, hiermee de jonge communisten een spiegel voorhoudend. HRH legt zo nog eens de nadruk op de didactische bedoeling van DHS.

Bepaalde bewoordingen in het motto wijzen erop dat DHS niet als een pretentieloos vertelsel over historische stof bedoeld is. Aan het schrijven van DHS, voortgekomen uit bewondering (liefde), is serieuze studie voorafgegaan, impliceert de dichtregel: (de liefde is) ‘getoetst aan kennis, door begrip verlicht’. Begrip (een element dat ook al in de ondertitel doorklinkt) voor de revolutionair Garibaldi is bij de communiste HRH eerder te verwachten dan bij burgerlijke biografen, suggereert deze uitspraak tevens. In een heel andere richting wijst de naam van de reeks waarin de uitgever, kennelijk met toestemming van de auteur, DHS het verschijnen: Nieuwe romans (hier p. 27).

Suggereert het label ‘romans’ uit de serienaam dat DHS als historische roman moet worden gezien, een totaal andere indruk wekt de ‘Historische inleiding’: een weliswaar beeldend en verre van neutraal geschreven, maar ook veel historische informatie bevattend hoofdstuk van ruim 40 bladzijden. Deze indruk wordt nog versterkt door een

35 Het WNT geeft als betekenis van dit literaire modewoord: met een artistiek oogmerk in beeld gebrachte emotie, idee, visie en derg. (WNT XIX, 376). Het denominatieve verbum verbeelden, dat aan verbeelding in deze betekenis deze ten grondslag ligt, betekent: ‘in een zinnelijk waarneembaren, artistieken vorm aanwezig stellen, uitdrukken; in beelden omzetten; (...) aanschouwelijk maken (...)’ (ib.: 358).

36 WNT, XXII 1, 306.

37 Enige voorzichtigheid is hier nodig; het is immers de vraag welke betekenisonderscheidingen bij metaforisch woordgebruik meespelen.

[p. 82]

compositorische werkwijze die ik het ‘kaderprincipe’ noem: HRH's streven de gebeurtenissen in een politiek-historisch kader te plaatsen. Dit houdt verband met haar onderwerp; uiteraard moest zij in een levensverhaal van Garibaldi ook aandacht besteden aan de (inter)nationale verwikkelingen op politiek gebied die voor de Italiaanse vrijheidsbeweging van betekenis zijn geweest. Van de 387 bedrukte pagina's - afgezien van (hoofdstuk)titelpagina's, motto, voorrede en inhoudsopgave - bevat ongeveer 20% (zo'n 77 pagina's) politiek- en, in mindere mate, sociaal-historische achtergrondinformatie³⁸ die Garibaldi's leven overschrijdt; zo plaatst HRH zijn aandeel in de Italiaanse vrijheidsstrijd in een algemener historisch kader. Daartoe onderbreekt zij dikwijls het verhaal over Garibaldi met historische excursies van uiteenlopende lengte.

Vaak plaatst HRH zo'n uitweiding aan het begin van een (sub)- hoofdstuk. Een voorbeeld hiervan is de historische uiteenzetting waarmee ‘De worsteling om Rome’ begint: ruim vijf pagina's over de politieke situatie in Europa en Rome (1849), uitlopend in een vergelijking van Mazzini met Garibaldi (103-108). ‘Jaren van wachten’ begint met een kader-passage en wordt afgesloten met een uiteenzetting die bijna tien bladzijden in beslag neemt (191-201). Historische excursies komen ook als onderbreking binnen de hoofdstukken voor, zoals het overzicht van historische gebeurtenissen in 1859, twee pagina's lang 213-215); meestal betreft het vrij korte tekstgedeelten. De overgangen tussen deze kaderpassages en de verhalende tekst zijn niet altijd even soepel,³⁹ waardoor het des te meer erop lijkt dat DHS op twee gedachten blijft hinken: het heeft iets van een gepopulariseerd geschiedverhaal, maar ook veel van een als ‘pakkend’ bedoelde biografie.⁴⁰ Deze tegenstrijdigheden onttrekken de door HRH beoogde betekenis van verbeelding aan het oog. Zij zal met de ondertitel van DHS hebben willen wijzen op haar artistieke pretentie: ze was in staat het wezenlijke van haar held te doorzien en uit te beelden. Een kleine

38 In de ‘Historische inleiding’ gaat HRH af en toe kort in op sociale structuren, economie, ideologische beïnvloeding (DHS: 18), leefomstandigheden van de massa's, e.d. Verderop in DHS worden aan maatschappelijke verhoudingen enkele passages gewijd (zie DHS: 173, 174, 279, 385).

39 Dat geldt niet voor de kaderpassage op 107v, die als vanzelfsprekend van Mazzini overstapt op Garibaldi.

40 Een oorzaak van deze compositorische oneffenheid is misschien dat HRH haar manuscript met ongeveer zestig pagina's heeft ingekort (vgl. hier p. 16).

[p. 83]

speurtocht door het oeuvre van HRH geeft eveneens aanwijzingen in deze richting.

3.2.3 Verbeelding in het werk van H. Roland Holst

Het woord ‘verbeelding’ komt in poëzie en proza van HRH vrij vaak voor. Door de vele jaren heen is dit begrip voor haar niet wezenlijk van betekenis veranderd; voor 1900 gebruikte zij het in soortgelijke zinswendingen als in Romankunst als levensschool uit 1950. ‘Verbeelding’ duikt in HRH's geschriften vooral op als zij het over literatuur en kunst heeft. Dichters en hun verbeeldingen vormen bij haar een hecht verbonden begrippenpaar. De enige passage in DHS waarin over verbeeldingen gesproken wordt, heeft dan ook juist betrekking op dichters.⁴¹ Soms ligt de betekenis van verbeelding dicht bij die van uitbeelding (een woord dat ook in de ‘Voorrede’ voorkomt), zoals in ‘de verbeelding hunner gevoelens’ in een betoog over proletarische kunstenaars; in dezelfde context heeft HRH het over afbeelding van levenskrachten in him kunst.⁴² En in een lezing over de positie van de vrouw in de samenleving luidt het (Roland Holst 1914: 18):

De literatuur van alle tijden heeft het mannelijk ideaal van de vrouw - het ideaal van deemoed, zelfopoffering, zachtmoedigheid, geduld - uitgebeeld en verheerlijkt. Zulke verbeeldingen nemen in onze oogen (...)

In haar latere studie over toneelkunst komt de lezer het woord ‘verbeelding’ talloze malen tegen, ook wel als synoniem van af- of uitbeelden, bijv.: ‘populair-traditioneele verbeeldingen en voorstellingen’ (Roland Holst 1928a: 177).

‘Verbeeldingen’ heeft dezelfde waarde als ‘beelden’ in een passage over collectieve elementen in het onbewuste van individuen uit Historisch materialisme en kunst, geschreven in 1924 toen HRH graag met Jung schermde; daarin noemt zij zonder onderscheid ‘de mytholo-

41 DHS: 119, vgl. het citaat hieronder (p. 128). In een andere betekenis staat verbeelding vaker in DHS: fantasie; vgl. DHS: 74, 84, 93, 116, 300, 306, etc.

42 Roland Holst 1899: 64. Bij Verwey is verbeelding omstreeks 1884 niet alleen scheppend vermogen, hij vereenzelvigt verbeelden ook met ‘afbeelden’ (vgl. het citaat in Johannes 1992: 307).

[p. 84]

gische symbolen, de verbeeldingen, de intuïtieve denkvormen (...)’ en ‘de beelden en symbolen’ uit het onbewuste (Schaap 1984: 229v).

In zulke gevallen gebruikt HRH het woord verbeelding neutraal; het heeft niet mèèr connotaties dan bijvoorbeeld ‘uitbeelding’. Talloze plaatsen in haar werk laten echter zien dat verbeelding bij HRH dikwijls iets meer wil zeggen. Het gaat dan om verbeeldingen van een vaak nog latente kracht in de maatschappij, door de kunstenaar onbewust aangevoeld; of het betreft de verbeelding van een levensvisie, een concept. Dan impliceert ‘verbeelding’ dat de schepper van de kunstuiting meer heeft aangevoeld of gezien dan een niet-kunstenaar had gekund.⁴³

Enkele voorbeelden.⁴⁴ Een bekende gedachte uit de socialistische esthetica van omstreeks 1900 is dat de bloei der kunsten in bepaalde tijdperken verklaard kan worden uit sociaal-economische vooruitgang. Van die theorie was ook HRH een aanhangster; in zo'n maatschappelijke groeiperiode, betoogt HRH, voelen ‘de meest-begaafden’ de werking van maatschappelijke krachten in zichzelf.

In de wereld van hun tijd voelen zij reeds het komende en het is de verbeelding daarvan die aan hun werken geeft iets ondoorgrondelijks en onuitputtelijks. (Roland Holst 1899: 31)

43 De gedachte dat een biograaf als kunstenaar intuïtief het leven van de held kan verstehen, is in de negentiende eeuw vooral bij Dilthey te vinden; hij beschouwde de artistieke zijde en de geschiedkundige kant van de biograaf als complementair. Kunst kan als ‘Organ des Lebensverständnisses’ tot diep inzicht leiden. Dilthey gaf dus ruimte aan subjectiviteit, maar beperkte die weer door de intuïtieve met een filologisch-historische methode te combineren. Zijn inlevingstheorie is exclusiever dan het idee van latere auteurs van vie romancées dat iedereen over zo'n inlevingsvermogen beschikt (vgl. Scheuer 1979: 100, 168, 171, 196, 231).
Inlevingsvermogen en fantasie werden, naast andere vermogens, ten gevolge van het analogisch denken van de negentiende-eeuwse geschiedkunde tot ‘wichtige Hilfen für den Verstehens- und Erkenntnisprozeß’; dit kan ten koste gaan van het streven naar wetenschappelijke objectiviteit (ib.: 178). Ook uit deze ontwikkeling blijkt dat HRH met haar beroep op de kracht der verbeelding, al dan niet bewust, aansloot bij negentiende-eeuws gedachtengoed.

44 Een ander geval is een passage in Over dramatische kunst. Daarin is sprake van Milton's ‘uitbeelding der wereld-koncepties en der levens-idealen van de puriteinsche burgerij’ (Roland Holst 1928a: 182). Hier is uitbeelding gebruikt in een betekenisonderscheiding die elders bij HRH aan verbeelding is voorbehouden.

[p. 85]

Vergelijk een opmerking uit de recensie van Gorter's Pan.⁴⁵ Dichters als Dante, Milton en Shelley

hebben, gelijk trouwens de groote poëzie van alle eeuwen deed, in machtige verbeeldingen samengevat de wereldbeschouwing der opkomende klassen van hun tijd (...).

Contrastief t.o.v. ‘afbeelding’ is het gebruik van ‘verbeelding’ in Roland Holst 1933b: 21. Hoge kunst, schrijft HRH daar, is geen afbeelding van de uiterlijke wereld, maar een symbolische verbeelding der spanningen in de ziel van de kunstenaar.

Kort daarvoor verscheen het laatste boek dat HRH aan Rusland wijdde: Grondslagen en problemen der nieuwe kultuur in Sowjet-Rusland; daarin betoogde zij dat er in Rusland te weinig geestelijke vrijheid was. De worsteling om die te verkrijgen voltrekt zich vooral in de ‘uitbeelding en vèrbeelding’ van het leven door de literatuur (Roland Holst 1932c: 161). Opmerkelijk is het contrastief accent op het prefix.⁴⁶ De historicus Brugmans voelde een duidelijk onderscheid tussen uit- en verbeelding (hier p. 46). Ook Huizinga zag in verbeelden iets extra's; het betekende voor hem meer dan bijvoorbeeld ‘afbeelden’. Rik Roland Holst, zo schreef hij in 1928, gebruikt ‘veel beelden en schilderende trekken. Maar het is nooit enkel afbeelden, altijd verbeelden.’ (Schallenberg: 130) In zijn inaugurele rede gebruikte Huizinga ‘verbeelden’ als synoniem van ‘herscheppen’, een geestelijke activiteit die een wezenlijk bestanddeel van de geschiedschrijving uitmaakt.⁴⁷

Een verdergaande betekenisonderscheiding krijgt verbeelding in het voorwoord van Opstandelingen, HRH's eerste drama (1910); dit ‘lyrisch treurspel’ wil geven: ‘een algemene verbeelding van het wezen der russische omwenteling als proletarische revolutie’.⁴⁸ Om het wezen van een episode in een werk te laten zien, moet de scheppend kunstenaar door kunnen dringen tot de kern van de verschijnselen. Juist vanwege dit vermogen acht HRH zich tien jaar later compe-

45 Roland Holst 1912b. Zie over verbeelding in de esthetica van Gorter Van Kempen 1973: 65vv.

46 Vgl. het WNT: verbeelding (zie verder h3, nt 35) wordt kennelijk uitgesproken met sterke klemtoon op het prefix en daarom soms gespeld als ver-beelding.

47 Huizinga 1950: 12. Vgl. hier nt 20.

48 Geciteerd uit Roland Holst 1931b. De inleiding berust op de toelichting bij de première, 26.3.1911.

[p. 86]

tent het wezenlijke van Garibaldi te verbeelden. Overigens komt HRH's zinsnede uit 1910 in de buurt van Verwey's uitspraak: ‘Verbeelding is: het wezen van de dingen in beeld brengen’.⁴⁹ Evenals Verwey grijpt HRH daarmee terug op het verbeeldingsconcept van de Romantiek. ‘De romantische verbeelding is een vorm van visie, inzicht, intuïtie, die een belangrijke, eigen waarheid openbaart.’⁵⁰ Zo complex als bij Verwey⁵¹ is in HRH's werk het begrip verbeelding niet uitgewerkt, maar net als bij hem maakt het begrip verbeelding in zijn pregnante betekenis deel uit van haar poëtica. Daarover eerst een enkel woord.

Een constante factor in HRH's esthetica⁵² is de vreugde die de schoonheid biedt. In het vervolg op de zojuist genoemde passage uit Grondslagen en problemen omschrijft HRH de functie die de literatuur na de Russische revolutie kreeg (1932c: 161):

mee helpen aan den opbouw van het nieuwe leven door de kritisch-realistische uitbeelding daar van en door zijn (nl. van het leven, HS) verbeelding tot een schooner werkelijkheid dan die dagelijks ervaren wordt.

Maar die schoonheid moet wel recht doen aan de realiteit, Russische schrijvers zoeken dan ook naar waarheid (ib. :162). Het aldus omschreven schoonheidsideaal sluit geheel aan bij HRH's ideeën hierover. Historisch materialisme en kunst bevat een typering van het ideale kunstwerk, zoals een ‘groots-scheppende kunstenaar’ dat zou maken (Roland Holst 1925b: 454). Ieder zal door zo'n kunstwerk opgetild worden ‘uit de sfeer van de daad, van het directe levensbelang’ tot ‘de sfeer van den droom en de schoonheid, dat is, geopenbaard in zijn betrekking tot het algemene leven’.⁵³ Al vóór 1900 heeft HRH dit schoonheidsideaal geuit, in Rossetti:⁵⁴

49 Verwey in De twintigste eeuw (1904); aangehaald uit Van Bork 1986: 169. Vergelijk uit 1912: De kunstenaars van de Idee ‘verbeelden zich het wezen van de werkelijkheid’ (geciteerd door Johannes 1992: 285; vgl. Van Aart 1977: 99).

50 Johannes 1992: 22, vgl. 316.

51 Bij Verwey functioneert het begrip verbeelding binnen een verfijnd netwerk van levensbeschouwelijke en poëticale ideeën. Ook is het woord verbeelding bij hem niet eenduidig. Vgl. Van Aart 1977: 117. Blijkens de voorbeelden die Van Aart geeft, is verbeelding bij Verwey vooral een psychisch-artistiek vermogen.

52 Zie voor inleidende opmerkingen hierover Schaap 1984: 171v.

53 HRH was niet gecharmeerd van naturalistische literatuur waarin het dierlijke van de mens werd blootgelegd; vgl. Roland Holst 1899: 53v.

54 Geciteerd uit Schaap 1984: 184.

[p. 87]

de schoonste poëzie is, die ons verplaatst in een sfeer, zich openend naast de onze; een wereld, onze eigen niet, maar waarvan wij schenen te voelen dat zij daaraan grensde (...) - een wereld wier gestalten meer werkelijkheid voor ons aannemen dan zij die ons lichaam kent (...).

In Studies in socialistische aesthetica (1906-1907)⁵⁵ maakt zij schoonheid niet los van maatschappelijke factoren; wel betoogt ze dat schoonheid in zeker opzicht meer dan het leven is. Gegevens uit de realiteit worden door de kunstenaar herschapen⁵⁶ tot een eigen wereld, reëel maar ‘omhuld van fijnwazigen glans’. Toen HRH in 1935 meer nadruk legde op de autonomie van de dichtkunst (al bleef ze genoeg socialiste om het verband met de maatschappij niet uit het oog te verliezen), kon ze haar oude schoonheidsideaal onverkort handhaven: dat had altijd al een eigen leven geleid, als ondertoon in haar socialistische beschouwingen over esthetica.

In Poëzie en maatschappelijke vernieuwing (1935b: 23) schreef ze dat de verbeelding aandoeningen van alle dingen, ook de alledaagse, in een gloed van kracht en schoonheid kan zetten. Deze bewering werd gevolgd door een verwijzing naar de (socialistisch-)religieuze opvatting die zij in die jaren was gaan huldigen: ‘Door de poëzie krijgen alle verschijnselen deel aan de hoogere werkelijkheid, het eeuwig-eene’ (ib.).

Haar wereldbeeld was veranderd, haar schoonheidsideaal niet, evenmin als haar opvatting van het begrip verbeelding. Dit begrip brengt HRH ook in verband met het genre biografie. Uit een brief aan Huizinga (zie hier p. 62) blijkt dat ze in 1920 geen contradictie zag tussen het verbeeldingselement en de geschiedschrijving in DHS. Al in 1899 stond ze op het standpunt dat geschiedenis en verbeelding zich goed laten combineren. Zij schreef toen aan Verwey naar aanleiding van een biografie van Washington, evenals Garibaldi een van haar jeugdhelden:

Wie zal ons de geschiedenis geven waarvan wij droomen: al de krachten van het leven als ondergrond, en daarboven de verbeelding der groote historische figuren en dit tot één geworden, zooals het in werkelijkheid is?⁵⁷

55 De nieuwe tijd, jg 11 en 12. Later opgenomen in Roland Holst 1925b.

56 Roland Holst 1906e: 21v. Zij gebruikt hier het woord ‘om-schepping’. Daarbij selecteert en ordent de kunstenaar materiaal m.b.v. rede en fantasie.

57 Nijland-Verwey 1959: 173v.

[p. 88]

In 1919 zou ze in een brief aan Romein verbeelding zelfs boven de historisch materialistische methode stellen (hier p. 161).

Grote historische figuren zag HRH ook als geschikte stof voor literatuur. In de Studies (1906e: 409) betreurde ze dat er in de literatuur zo weinig was terug te vinden van de grote wapenfeiten uit de recente historie. De oorzaak zag zij uiteindelijk in het fetisch-karakter van de kapitalistische maatschappij, de principiële onwaarachtigheid van het sociaal-economisch leven vormde geen voedingsbodem voor schoonheid.

De helden ontbraken niet, de groote centrale figuren waar het licht zich op concentreert en die de fantazie aan het werken brengen: de generaals der eerste fransche republiek, Napoleon, Garibaldi, Bismarck. - Nóch de groote spanningen, hun ontlading in dramatische, de verbeelding bevleugelende gebeurtenissen...

Zo wordt al in 1906 de figuur Garibaldi in verband gebracht met verbeelding als het vermogen van de menselijke geest om uitgaande van bestaande vormen nieuwe beelden te schepppen.⁵⁸ Wel vaker in de publikaties van HRH duidt ‘verbeelding’ niet op het resultaat van de creatieve werkzaamheid maar op het psychisch vermogen waarmee dat resultaat wordt bereikt. Nog één voorbeeld. Na de Tweede Wereldoorlog verscheen HRH's lijvige dichtbundel Wordingen. De soms boeiende, maar in lyrisch opzicht vaak zwakke gedichten schreef ze in de jaren 1933 tot 1943.⁵⁹ De Invocatie schetst een tijdsbeeld van ontreddering en moreel bankroet van het socialisme.

Kan de oude zanger
nog met de kracht der verbeelding doordringen
dagen die waren, hun 't geheim ontwringen
hoe zij, schijnbaar sterke en gezonde, zwanger//
gingen van het vreeselijke vandaag (...)?

vraagt de bejaarde dichteres zich af. Uit het verleden wil zij het heden verklaren.⁶⁰ Ook hier ziet zij dus de verbeelding als een vermogen dat dichters in principe bezitten; dankzij de verbeelding kunnen zij als het ware door de dingen heen kijken, de essentie achter de dingen

58 Vgl. WNT, XIX, 362.

59 Aldus het colofon.

60 Roland Holst 1949: 13, 9.

[p. 89]

zien.⁶¹ Hiermee blijft HRH trouw aan haar geloof in de kracht der scheppende verbeelding.⁶²

HRH heeft de verbeelding steeds een bepaalde plaats toegekend naast ratio enerzijds en gevoelsleven anderzijds. De verzen van Shelley vragen van de lezer ‘een even omvattende kultuur van gedachten, verbeelding en gemoed als die waarop zij zelven berusten’ (Roland Holst 1922d: 475). Zulke psychische functies behandelt HRH weliswaar niet consistent,⁶³ maar in één opzicht spreekt zij zichzelf niet tegen: verbeelding zit aan de kant van de intuïtie en het onbewuste en staat in oppositie tot het verstand.⁶⁴ In Rousseau maakte zij dat onderscheid ook: La nouvelle Héloïse is ‘tot kunstwerk, tot verbeelding’ geworden, Le contrat social is ‘verstandelijk betoog’ gebleven.⁶⁵ Vijftien jaar later gaat zij uitvoeriger dan ooit in op de functie van verbeelding. De Voorzang van het epos Heldensage plaatst ‘gedachte’ en Verbeelding tegenover elkaar. Het verstand rafelt uiteen, scheidt de verstrengelde krachten waarvan het leven een eenheid heeft gevormd; daarentegen bewerkstelligt de verbeelding synthese:

61 Ook voor Verwey was de verbeelding een vermogen dat dichters in staat stelde het Leven te schouwen op een voor gewone stervelingen niet benaderbare manier (Van Aart 1977: 149).

62 Vgl. Roland Holst 1928a: o.a. 127.

63 Zo onderscheidt ze ‘het denkend verstand, de ordenende geest, de rangschikkende verbeelding’ naast naastenliefde, menselijkheid e.d. (Roland Holst 1928c: 153); de adjectieven maken de geciteerde woordgroep er niet duidelijker op. Wat meer helderheid brengt een tekstgedeelte van Tolstoi (1930b: 43): ‘De filosofische beschouwing doordringt (in Tolstoi's wezen, HS) de verbeelding; de ontelbare indrukken, die de zinnen ontvangen, worden door het ordenend en kiezend verstand gerangschikt naar hun waarde voor het leven. Tolstoi's geestelijke aanleg stelt hem in staat (......) richtingslijnen uit te zetten, waaraan de verbeelding zich kan oriënteeren (...). Hij bezit, met andere woorden, ook de zeldzame gave der kompositie.’ (Het hoeft geen betoog dat compositie hier meer betekent dan literaire compositie.) In Roland Holst 1925a (101, 115) vormt de verbeelding de ene maal een synthese van intuïtie, gevoel en waarneming, maar staat zij even later op gelijke hoogte met gevoel en intuïtie.

64 Vgl. Roland Holst 1925a: 101, 115 en Historisch materialisme en kunst (Schaap 1984: 231). Verwey zag eveneens een tegenstelling tussen verbeelding en ratio; dankzij de scheppende verbeelding kan de dichter zich een beeld vormen van de ware werkelijkheid (vgl. Van Aart 1977: 58v; noot 95 bij p. 98). Ook Johannes gaat hier op in. Bij Verwey staan gevoel en verbeelding tegenover verstandelijke vermogens, maar inhoud en onderlinge verhouding van de begrippen gevoel en verbeelding fluctueren en zijn niet altijd van elkaar te onderscheiden (Johannes 1992: 295vv).

65 Roland Holst 1912a: 152; vgl. de voetnoot aldaar.

[p. 90]

 

Maar in zijn rijke volheid het doorleefde

 

en het volbrachte weer te doen opstaan,

 

gedoopt in den gloed, dien bezinning zeefde:

 

dat is 't werk der Verbeelding. (Roland Holst 1927: 19)

Evenals in de brief aan Verwey gaat HRH ook hier ervan uit dat de verbeelding de schrijver in staat stelt gecompliceerde verschijnselen in hun samenhang aanschouwelijk te maken. Bovenstaande bevindingen kunnen op DHS worden toegepast: met de hulp van haar verbeelding heeft HRH het wezenlijke van Garibaldi kunnen schouwen en de gegevens in hun samenhang verbeelden. Dat HRH ook bij DHS een tegenstelling zag tussen verstandelijke activiteit en het werk van de verbeelding, blijkt uit hetgeen ze aan Dirk Coster toevertrouwde over het schrijven van DHS (zie p. 17).

Verbeelding is in HRH's gedachtengang nauw verbonden met idealisme; het zit in de droom/daad-thematiek aan de kant van de droom. De dromer heeft een zuiver, ongerept ideaal, maar krijgt vuile handen als hij dat in de realiteit gestalte wil geven. De verbeelding nu kan ons het ideaal glanzend-rein voortoveren, staat in Heldensage.⁶⁶ De verbeelding die DHS is, laat eveneens de droom zien, maar heeft ook oog voor de problemen die de verwerkelijking ervan met zich meebrengt. De dromer moet zich offers getroosten; van dat besef wordt in Heldensage eveneens rekenschap gegeven.

Vele plaatsen in HRH's werk leggen verband tussen verbeelding en meegevoel; ook dit facet van HRH's opvattingen is voor DHS van belang. De dichter die gevoelens van anderen niet kan delen, kan geen menselijke gestalten verbeelden, poneerde HRH in de inleiding over Morris.⁶⁷ De kunstenaar heeft een sterk meegevoel, dat zijn verbeelding beïnvloedt, volgens de Studies (Roland Holst 1906e: 18v).⁶⁸ In een van haar laatste boeken ziet zij het enigszins anders. Volgens

66 Roland Holst 1927: 115. Ook in Rousseau brengt HRH verbeelding en de Schone Droom met elkaar in verband (1912a: 152).

67 Roland Holst 1898b: p.V; als artikel was dit opstel HRH's proza-debuut in De nieuwe tijd (1898).

68 Dichters en kunstenaars hebben hun meegevoel tot het uiterste verfijnd (De nieuwe tijd, 1918; zie Schaap 1984: 218). Meegevoel is ook een motief in het spel De kinderen; daarin zijn meegevoel en verbeelding niet voorbehouden aan kunstenaars (Roland Holst 1922b: 12). Het slot zet de Liefde in focus; overigens lijkt het er hier op, dat verbeelding meer tot de verstandelijke kant wordt gerekend (p. 91). Het meegevoel is een van de voornaamste bronnen van de verbeelding (Roland Holst 1925a: 155v); dat geldt vooral voor de allergrootste kunstenaars (Roland Holst 1935b: 12).

[p. 91]

Gandhi (Roland Holst 1948a: 154) is verbeelding juist de kracht die het meegevoel stimuleert. Dit meevoelen behoort tot het wezen van elk genie, behalve het militaire. Toen HRH over Garibaldi vertelde, had zij de geweldloosheid nog niet hoog in het vaandel geschreven. Dit militair genie bij uitstek ontbrak het volgens DHS allerminst aan meegevoel.

Samenvattend, HRH moet met de term verbeelding in de ondertitel van haar boek bedoeld hebben: uitbeelding, zoals de kunstenaar die geeft, van het wezenlijke van een verschijnsel, i.c. een historische figuur. Voor HRH was de verbeelding echter niet alleen het resultaat van artistieke capaciteiten maar ook de psychische functie zelf, waarvan cognitief vermogen en scheppende kracht de componenten zijn. Bovendien geeft haar overig werk er aanleiding toe verbeelding ook met betrekking tot DHS te associëren met andere sleutelwoorden: droom en meegevoel.

Gezien de ondertitel van DHS doet zich de vraag voor of ook de karakterisering van de Italiaanse eenwording onder het begrip verbeelding valt. De ondertitel noemt immers ‘Garibaldi en de Italiaanse vrijheidsstrijd’ als twee gelijkwaardige onderwerpen. De houding tegenover de vrijheidsstrijd waarvan de auteur blijk geeft, past in elk geval bij een door de verbeelding bevlogene. HRH toont althans een directe, emotionele betrokkenheid bij het Risorgimento:

Ook heden nog, nu de dag eener alomvattende eenheidsgedachte luisterrijk opstijgt, doen de smart en de heerlijkheid eens in dat stukje geschieden omhooggebloeid, het menschenhart nog weenen en juichen, wanneer het naar de verstilde, eeuwig-heldere wateren van het verleden overbuigt. (3)

Toch is het verbeeldingselement in de ‘Historische inleiding’ en de kaderpassages in hun totaliteit minder dominant dan in het verhaal van Garibaldi's leven. Daarover meer in een volgende paragraaf.

[p. 92]

3.3 Oergrond en ideologie. Voorstudie van De held en de schare

In de ‘Voorrede’ van DHS bespreekt HRH door haar geraadpleegde literatuur over Garibaldi. Zij noemt als eerste Garibaldi's ‘Gedenkschriften’; een tweede categorie wordt gevormd door egodocumenten van tijdgenoten die Garibaldi van nabij gekend hebben, aangevuld met het dagboek van Koelman, die het beleg van Rome heeft meegemaakt. Daarnaast vermeldt HRH biografieën en een standaardwerk over gedeelten van Garibaldi's leven: G.M. Trevelyan's ‘drie dikke deelen’.⁶⁹ Van Trevelyan's boek heeft HRH het meest gebruik gemaakt bij het schrijven van DHS. Al is deze trilogie nu gedeeltelijk achterhaald,⁷⁰ het blijft een monumentale studie, nog steeds onmisbaar wegens de gedetailleerde documentatie. HRH respecteert Trevelyan's werk, maar vindt dat hij er niet in is geslaagd de oergrond van Garibaldi's karakter, ‘zijn onverzettelijken revolutionairen wil’ te doorgronden.

HRH's kritiek op de beknoptheid waarmee Trevelyan de voor Garibaldi pijnlijke episodes rond Aspromonte (1862) en Mentana (1867) bespreekt, is merkwaardig. Trevelyan zag zijn boek namelijk niet als een biografie, maar wilde die activiteiten van Garibaldi beschrijven die beslissend waren voor het lot van Italië; bovendien waren aangaande de kwesties Aspromonte en Mentana onvoldoende documenten beschikbaar.⁷¹ Haar opvatting dat Trevelyan Garibaldi niet wezenlijk heeft begrepen, houdt naar mijn idee verband met de nuchterheid⁷² waarmee hij Garibaldi typeert; deze strookt niet met de heroische opvatting van zijn persoonlijkheid in DHS. Sympathie voor Garibaldi is Trevelyan niet te ontzeggen, maar kritiekloos was hij niet. Dat heeft HRH kennelijk niet willen zien; wat haar opviel was iets anders. In haar visie kon Trevelyan als beschaafde, belezen, nationalistische en liberale Engelsman eenvoudigweg niet de oergrond van de

69 Trevelyan 1907, 1909 en 1911.

70 Vgl. Hibbert 1987: vii, viii.

71 Trevelyan 1911: 288. Wel heeft HRH enige reden om Trevelyan nationalistisch te noemen: waar Engeland of Engelsen ter sprake komen, meet hij hun aandeel uit.

72 Bij het beschrijven van situaties is Trevelyan niet altijd zakelijk; hij heeft de neiging te schilderen. Dit kan echter verband houden met de omstandigheid dat Trevelyan de voor zijn boeken relevante plaatsen heeft bezocht en dus in staat was de plaatselijke situaties gedetailleerd te schetsen.

[p. 93]

revolutionair Garibaldi ontdekken; overigens stelde zijn sympathie⁷³ hem, zo oordeelde HRH, wel in staat het menselijk-aantrekkelijke van hem te typeren. Trevelyan's liberaal-Engelse ideologie zag HRH dus als de voornaamste zwakte van zijn trilogie. Daarmee onttrok zij echter aan het oog wat haar eigenlijke bezwaar tegen zijn werk moet zijn geweest: het strookte niet met haar behoefte Garibaldi te vereren.

Hoewel HRH Garibaldi's autobiografie in sommige opzichten de voornaamste bron m.t.t. zijn leven noemt,⁷⁴ is het een zeer onvolledige levensbeschrijving. Garibaldi's selectie van onderwerpen doet willekeurig aan; veel van de door hem vermelde feiten zijn van ondergeschikt belang, terwijl informatie over belangrijke contacten die hij onderhield soms geheel ontbreekt. Bovendien mist men een innerlijke autobiografie; Garibaldi, als veldheer in de eerste plaats in feiten geïnteresseerd, laat meestal weinig merken van de manier waarop hij zijn belevenissen innerlijk onderging (des te meer van zijn gevoelens, wrok e.d. achteraf).⁷⁵ In de ‘Voorrede’ noemt HRH de militair-technische uitweidingen in de Memoires tamelijk vermoeiend, dit ‘ondanks de geest van edele, sterke waarachtigheid’ waardoor het boek gedragen wordt. De laatste formulering verdient enige relativering. Zo is de kritiek die Garibaldi in de Memoires op Mazzini geeft niet altijd even gerechtvaardigd. HRH kon dit weten, want Werner

73 Sympathie voor de held is dus blijkens dit gedeelte van de ‘Voorrede’ een vereiste voor de biograaf, maar sympathie alleen is niet voldoende voor het begrijpen van de held. Ook de historicus Jan Romein rag sympathie als een voorwaarde voor een goede biografie. Een biografie slaagt volgens hem het best, als er tussen auteur en ‘sujet’ een zekere zielsverwantschap bestaat; als voorbeeld noemde Romein de Tolstoi-biografie van HRH, die hij om deze reden beter vond dan haar biografieën van Rousseau en Rosa Luxemburg (Romein 1951: 104v). Romein vatte het begrip sympathie minder absoluut op dan HRH, die vergaand, bijna kritiekloos kon sympathiseren met de geportretteerde, wat blijkt uit de verheerlijking die Garibaldi in DHS ten deel viel en de manier waarop zij later Tolstoi's leven en werk beschreef (Roland Holst 1930b).

74 Trevelyan (1907: 354) noemt Garibaldi's Memoires de belangrijkste bron voor de Zuidamerikaanse periode van zijn leven. Garibaldi schreef zijn Memoires in 1850, na de val van Rome; in 1872 (en 1871) veranderde hij dit gedeelte en werkte hij verder aan de Memoires (Werner 1971 I: p. X).

75 Dit neemt niet weg dat Garibaldi soms op aangrijpende wijze verslag doet van zijn wederwaardigheden, zoals in de beschrijving van Anita's dood (hier p. 105). Trevelyan noemt de negatieve kanten van de Memoires, maar ziet er daarnaast veel positiefs in. Hij gaat ook in op andere edities, zoals die van Dumas (Dumas 1860). Garibaldi's gedenkschriften onthullen zowel zijn sterke als zijn zwakke kanten. ‘Without knowing that he is making “confessions”, he gives himself away as much as Augustine or Rousseau, but the gift is pleasant. Historically the book is valuable, chiefly as showing his own thoughts, intentions and emotions. But it is not so valueless as to external facts as it is sometimes said (.....).’ (Trevelyan 1907: 354)

[p. 94]

wijst erop in het voorwoord van zijn vertaling van de Memoires in 1889;⁷⁶ daar vermeldt hij ook de onnauwkeurigheid en vergaande onvolledigheid van Garibaldi's Memoires. Dat HRH Werner's uitgave gekend heeft, blijkt uit de gegevens die zij heeft overgenomen van het Supplement; deze aanvulling op de editie Werner werd geschreven door Jessie White Mario, die Garibaldi goed kende.⁷⁷

Volgens de ‘Voorrede’ zijn de Memoires vooral voor hoofdstuk II en III van DHS een voorname bron geweest. Enkele passages heeft zij bijna woordelijk daaraan ontleend, zo deelt zij zelf mee:

Van belang voor mijn eigen doel: Garibaldi's persoonlijkheid ten voete uit te verbeelden was vooral het deel der gedenkschriften waarin hij verhaalt over zijn kinderjaren en dat over zijn Zuid-Amerikaanschen tijd. (p. VII)

De ‘Voorrede’ (p. VII) laat zien dat HRH veel waarde hechtte aan geschriften van medestrijders en anderen die Garibaldi persoonlijk gekend hebben. Dit betreft o.a. de boeken van Vecchi, Bandi⁷⁸ en Jessie White Mario. Afzonderlijk noemt zij het dagboek van Koelman. Het belang van dergelijke publikaties was volgens haar niet alleen gelegen in de details die ze over Garibaldi bevatten; ze weerspiegelen ook zijn wonderbaarlijke macht over mensen en ‘de warmte van het gevoel waarmee zijn strijdmakkers en helpers hem aanhingen.’ De suggestieve invloed die van Garibaldi uitging, krijgt inderdaad in DHS veel aandacht. Dat vanwege ditzelfde verschijnsel de geschriften van medestrijders subjectief en daarom in historisch opzicht onbetrouwbaar kunnen zijn, wordt door HRH genegeerd.

C.A. Vecchi schreef La Italia. Storia di due anni 1848-49 (Torino 1856) en Garibaldi e Caprera. In HRH's leesnotities⁷⁹ komt alleen het tweede boek voor, in de Franse vertaling, terwijl ook in DHS alleen dit werk wordt aangeduid. Dit maakt het aannemelijk dat

76 Herdrukt in 1971; Werner 1971: p. XI. Vgl. ook A. William Salomone, in Werner 1971 I: p. XX.

77 Werner 1971 III. Elders uitte White Mario zich vrij scherp over de Memoires, n.a.v. de aanslag op Rossi, de premier van de paus (1848). De Mazzianen waren enthousiast over de eliminatie van deze vooraanstaande politicus (Ridley 1974: 262vv). In de Memoires wordt de aanslag min of meer verdedigd (Werner 1971 I: 298). Zoals gewoonlijk, schrijft Mario, was Garibaldi ook hier ‘unfortunate with his pen’ (1909: 184).

78 Nog in de derde druk is de drukfout Baldi voor Bandi gehandhaafd; enkele recensenten namen dit klakkeloos over (zie Van Hulzen 1921, Van Booven 1930).

79 Zie HRH, Lijst lectuur.

[p. 95]

uitsluitend Garibaldi et Caprera (Vecchi 1862) als bron voor DHS heeft gediend. Vecchi was een medestrijder van Garibaldi; vanuit zijn landhuis bij Genua vertrokken in 1860 Garibaldi en de Duizend naar Sicilië. Hij verbleef in 1861 tweemaal op Garibaldi's eiland Caprera (vgl. DHS: 339), waar hij als zijn secretaris optrad. De aantekeningen die hij toen maakte, laten Vecchi zien als een trouw aanbidder van de generaal. Het is opvallend dat HRH zo'n partijdig boekje heeft gebruikt zonder in haar voorwoord de betekenis ervan te relativeren.

Een van de Duizend was Bandi, die als adjudant in de nabijheid van Garibaldi verkeerde; hij is de auteur van een eenvoudig geschreven boek over I mille;⁸⁰ van zijn hand is ook Anita Garibaldi (1889). De Lijst lectuur vermeldt alleen het eerste boek; het onderwerp daarvan sluit ook beter aan bij de omschrijving in de ‘Voorrede’: geschriften over Garibaldi's rol in de eenwording van Italië. Bovendien komt het boek in DHS (255) ter sprake. Trevelyan noemt I mille het meest gedetailleerde en realistische verslag van de expeditie ‘from the inside’ (Trevelyan 1909: 349).

Jessie White was een Engelse die met de Italiaan Alberto Mario getrouwd was; ze hielp Garibaldi door zijn gewonde manschappen te verplegen. Over de door haar bewonderde Mazzini schreef ze een boek, Vita di Mazzini, ook verzorgde zij het Supplement bij de editie Werner (Werner 1971 III) en was zij de auteur van Vita di Giuseppe Garibaldi (Mario 1882), Garibaldi e i suoi tempi (Milano, 1884), Agostino Bertani e i suoi tempi (Florence, 1888) en The birth of modem Italy (postuum verschenen; Mario 1909). De Lijst lectuur noemt het laatste boek, waarin meer aandacht aan Mazzini dan aan Garibaldi besteed wordt, en Vita di Garibaldi.

Verder vermelden de leesnotities de Lebenserinnerungen zur Geschichte der Einigungskämpfe Italiens 1807-1870 van de Italiaanse generaal Della Rocca (Berlin 1899) en van G.M. Campanella, eveneens een tijdgenoot van Garibaldi, My life and what I learnt in it. An autobiography (London, 1874); ten slotte ook het dagboek van Marc Monnier (Monnier 1861). Deze werken komen in de ‘Voorrede’ niet voor; wel bespreekt HRH daarin het boek van Koelman. Deze Nederlandse schilder heeft in de periode omstreeks het beleg van Rome een dagboek bijgehouden, dat als In Rome 1846-1851 in Nederland een

80 1903; zie Bandi 1960.

[p. 96]

zekere reputatie genoot.⁸¹ HRH vermeldt dat ze er veel aan heeft gehad bij de samenstelling van het hoofdstuk over het beleg van Rome.

De Italiaanse biografen van Garibaldi noemt HRH niet bij name. In het algemeen is haar oordeel over hen negatief: evenmin als Trevelyan hebben ze het wezenlijke van Garibaldi's persoonlijkheid uitgebeeld; het conflict waar dit fundamentele zich op de meest tragische wijze in heeft geopenbaard, de botsing tussen Garibaldi en Victor Emmanuel, hebben ze dan ook niet goed belicht. Dat komt doordat hun ideologie hen belette te zien dat deze botsingen

de persoonlijke vorm waren van het konflikt tusschen de verschillende klassen die in de onafhankelijkheidsbeweging samenwerkten. Zoodoende kon geen van hen den innerlijken strijd, het lijden en den ondergang van den heldhaftigen eenling opvatten in zijn tragische grootheid als symbool van het lot der massa, evenals de leider zelf opgeofferd aan de hebzucht en de heerschzucht eener bevoorrechte minderheid. (p. IX)

Daarnaast bracht hun byzantinisme hen ertoe het aandeel van de dynastie in de eenwording van Italië te vergroten.

Ook uit dit citaat blijkt hoe belangrijk HRH Garibaldi's ondergang - de periode van Aspromonte en Mentana - achtte. Bovendien laten haar opmerkingen iets zien van haar historisch materialistische denkbeelden, althans voor zover ze in haar betoog de klassentegenstellingen betrekt.

Welke Italiaanse biografen waren HRH bekend? Hierboven is al op Mario's Vita gewezen; in het voorwoord hiervan noemt Mario als haar bronnen onder meer wat Garibaldi haar zelf heeft verteld en documenten uit het archief van Bertani. Mario onderkende blijkens haar voorwoord het gevaar van haar betrokkenheid bij de zaak van Garibaldi, maar probeerde zijn tekortkomingen niet te verdoezelen.⁸² Verder heeft HRH Guerzoni's Garibaldi gelezen; deze tweedelige biografie komt voor in de leesnotities en er wordt naar verwezen in DHS (381): ‘Guerzoni, een der leden van Garibaldi's staf, dezelfde die later het boek schreef over zijn leven dat elk kind in Italië kent’. Deze strijdmakker van Garibaldi schreef minder slaafs over hem dan Vecchi, al is zijn sympathie voor Garibaldi merkbaar. Hij nam ook brieven,

81 Koelman 1869; Trevelyan 1907: 352.

82 Mario 1882: p. XV.

[p. 97]

notities van Garibaldi e.d. op in zijn boek, dat door Trevelyan ‘excellent’ maar verouderd werd bevonden.⁸³ Soms doen Guerzoni's opmerkingen wat zweverig aan; in de sterk bekorte en daardoor zakelijker gestelde eendelige editie uit 1926 zijn dergelijke passages weggelaten (Guerzoni 1926).

Dekte HRH met haar ideologische kritiek op de Italiaanse biografen evenals bij haar bedenkingen tegen Trevelyan een gevoelsmatige afwijzing van de besproken boeken toe? Zat het haar ook hier vooral dwars dat de biografen te veel afstand van him held namen? Voor Mario's werk zou deze veronderstelling kunnen opgaan, voor dat van Guerzoni niet. Mario vereerde Garibaldi niet blindelings, maar Guerzoni nam ondanks kritische opmerkingen minder afstand van zijn generaal. HRH's kritiek op zijn biografie zal inderdaad vooral ideologisch van aard zijn geweest.

In DHS komt verder G.B. Cuneo herhaaldelijk voor, vooral i.v.m. correspondentie die Garibaldi tot hem richtte; HRH citeert daaruit indirect, via andere bronnen. Cuneo's Biografia di Giuseppe Garibaldi (Turin, 1850), de oudste Garibaldi-biografie, is kennelijk niet door HRH gebruikt.

Over Garibaldi's biografen in het algemeen is HRH niet te spreken: zij schrijven elkaar over, verschillen alleen van elkaar in de waardering van bepaalde momenten in het leven van hun held. Zo is het trouwens met levensbeschrijvingen vaker gesteld, vindt HRH (p. VIII), die zelf graag biografieën las en er in de loop van haar leven vrij veel schreef.

Tot zover HRH's bronnenopgave, die voor een als verbeelding gepresenteerd boek royaal uitvalt. In geen enkele biografie heeft zij zo uitvoerig haar bronnen verantwoord als in dit geschrift. Heeft zij willen benadrukken dat DHS ondanks de roman-achtige verteltrant een serieus te nemen beeld van Garibaldi wilde geven? Of voelde zij er behoefte aan zich af te zetten tegen de andere publikaties over Garibaldi? Als dat zo is, zou men in de biografie van Rousseau eveneens een dergelijke verantwoording mogen verwachten, want ook daarin toonde HRH een van haar voorgangers afwijkende visie. Een becommentarieerd overzicht van de gebruikte bronnen treft men er echter niet in aan.

83 Guerzoni 1882; Trevelyan 1909: 358.

[p. 98]

Verder komen in DHS auteursnamen of omschrijvingen van teksten voor die niet in de ‘Voorrede’ genoemd worden. De aanduiding laat meestal in het midden of de betreffende werken al dan niet aangehaald worden. Het gaat om A. Bertani, Garibaldi's lijfarts en raadgever, auteur van I Cacciatori delle Alpi nel 1859 (Milano 1860); E. Dandolo, die onder Garibaldi vocht en daarover vertelde in The Italian Volunteers and Lombard Rifle Brigade (London 1851; Italiaanse uitg.: 1849).⁸⁴ Ook noemt zij in DHS het literaire werk van Garibaldi zelf, al komt dit niet in de leesnotities uit 1918-1920 voor. De romans van Garibaldi zijn, evenals het werk van Bertani, naar mijn indruk niet door HRH als bron voor DHS gebruikt.⁸⁵

Tevens vermeldt DHS nog Gladstone's Brieven aan Lord Aberdeen (1851), Von Hoffstetter's dagboek over de Rome-episode⁸⁶, correspondentie van Marx en Engels. Ten slotte: kolonel Türr, die Da Quarto a Marsala schreef, over de expeditie naar Sicilië. Waar nodig worden de verspreid in DHS genoemde werken bij de bespreking van gedeelten van DHS betrokken.⁸⁷ Meestal zal blijken dat HRH langs indirecte weg, vaak via Trevelyan, gegevens aan dergelijke publikaties heeft ontleend. Dit geldt bijvoorbeeld voor een ooggetuigeverslag dat een Engelsman⁸⁸ heeft opgetekend. HRH citeert eruit via Trevelyan, zonder deze als bron te vermelden. De uitspraak is (vrij) vertaald. ‘Courage; courage! We are going to fight for our country!’ is geworden: ‘moed, mijn zoon, moed: het is immers voor de vrijheid van ons volk dat wij gaan strijden.’ De typering van Garibaldi's stemgeluid,

84 In DHS wordt ook de door Garibaldi bewonderde dichter Foscolo genoemd (DHS: 358) - HRH las poëzie van hem, blijkens haar leesnotities.

85 DHS bespreekt korte prozageschriften en notities van Garibaldi (357v; Guerzoni 1882 geeft er voorbeelden van) en een gedicht (358). Tot de romans van Garibaldi behoren het autobiografische, in bombastische trant gestelde I mille en het pijnlijk slecht geschreven Cantoni il volontario, waarin historische met fictieve gebeurtenissen samengaan. Zie Garibaldi 1875 en 1871. Ridley (1974: 592vv) schrijft o.a. over de roman The rule of the monk, de vertaling van Clelia. Trevelyan (1907: 357) ziet in deze roman een illustratie van de naïviteit van Garibaldi's aard en intellect. Garibaldi's vrienden smeekten hem dit boek niet uit te geven (Hibbert 1987: 357). Het anti-papisme is in deze romans dominant aanwezig; Garibaldi hoopte dat via zulke romans zijn aanvallen op de geestelijkheid een breder publiek zouden bereiken. Zie verder over zijn romans: Ridley 1974: 594v, 622v.

86 1851; zie VonHoffstetter 1860.

87 Enkele boeken over Garibaldi, van ondergeschikt belang voor het bestuderen van DHS, zijn door mij niet behandeld: die van Gladstone, Bertani, Cuneo en Türr.

88 De predikant Haweis; Trevelyan heeft het verslag, in de vorm van een kranteartikel, opgediept uit Haweis' nagelaten archief. De omschrijving ‘dagbladkorrespondent’ berust op een foutieve lezing door HRH (Trevelyan 1911: 237, 358; DHS: 318).

[p. 99]

‘with that low, strange, smothered voice that seemed almost like a spirit speaking inside me’ luidt bij HRH: ‘met die lage welluidende stem, waar het hart in trilde en die recht naar het hart toeging’. Dit verschil in nuance kenmerkt HRH's werkwijze; het vervreemdingseffect dat Garibaldi's stem volgens de bron had, is in DHS verdwenen; HRH heeft gekozen voor een ondubbelzinnig lovende formulering.

Behalve de hier boven genoemde werken las HRH algemene werken over de Italiaanse eenwording,⁸⁹ terwijl haar leesnotities ook nog een enkel ooggetuigeverslag noemen. Al met al is de keuze die zij maakte uit de Garibaldi-lectuur die tot dan toe was verschenen niet geheel vrij te pleiten van eenzijdigheid. Zo is het merkwaardig dat zij de in DHS herhaaldelijk optredende Mazzini, die zij uitvoerig met Garibaldi vergelijkt, niet heeft bestudeerd vanuit zijn Scritti editi e inediti, waarvan in 1911 al 17 delen waren verschenen (Trevelyan 1911: 361). De partijdigheid waarmee DHS Mazzini in de conflicten met Garibaldi tekent, kan ten dele een gevolg van beperkte bronnenstudie zijn. Hetzelfde geldt voor de manier waarop Cavour in DHS wordt beschreven. Ook hij wordt in DHS op enkele uitzonderingen na niet positief belicht en ook hier is HRH's keuze van bronnen beperkt. Speciaal over Cavour las zij Dicey's Cavour. A memoir (Dicey 1861), een boekje dat Cavour's leven en politieke rol globaal behandelt; gezien Cavour's rol in de Italiaanse eenwording en het belang van de verhouding tussen Cavour en Garibaldi had raadpleging van Thayer's door Trevelyan geprezen biografie van Cavour meer voor de hand gelegen.⁹⁰ Bovendien bestond er al sinds 1887 een uitgave van Cavour's correspondentie.⁹¹ Evenmin geeft HRH er trouwens blijk van de Epistolario van Garibaldi gelezen te hebben.⁹² Typerend is ook dat het nuchtere ooggetuigeverslag van Von Hoffstetter, dat in DHS

89 O.a. een dubbel opstel van Engels over de militair-politieke situatie m.b.t. Italië vanuit Europees, vooral Duits, perspectief. HRH bezat deze uitgave zelf en heeft bepaalde passages aangestreept, maar ze heeft in DHS weinig of niets gedaan met Engels' betoog (Engels 1915; zie over de KB-collectie hier p. 186). Zijn opmerking over Garibaldi en Nizza was voor haar te spottend (MEW, Bd 13, 596). Van Engels' uiteenzetting over de rol van Rusland inzake de relatie Frankrijk-Oostenrijk-Piemont is in HRH's kaderpassages over de internationale politiek niets terug te vinden (vgl. MEW, Bd 13, 573, 607).

90 W.R. Thayer, The life and times of Cavour (1911); vgl. Trevelyan 1911: 288 noot.

91 L. Chiala, Lettere edite ed inedite di Camillo Cavour, Turin 1883-1887. In het Duits uitgegeven in 1884-1886.

92 E.E. Ximenes, Epistolario di Giuseppe Garibaldi con documenti e lettere inedite 1836-1882, Milano 1885.

[p. 100]

wordt vermeld (157), waarschijnlijk niet door HRH geraadpleegd is, terwijl zij subjectiever getinte ooggetuigeverslagen wel heeft gebruikt.⁹³ Men kan zich ook afvragen, waarom HRH geen gebruik heeft gemaakt van J.W. Mario's Bertani, volgens Trevelyan haar beste boek, van belang omdat het veel correspondentie van Garibaldi met o.a. Bertani bevat.⁹⁴ Zij heeft wel enige correspondentie met Bertani geraadpleegd, maar deze heeft zij gehaald uit Mario's Supplement.⁹⁵ Bertani had grote invloed op Garibaldi (Hibbert 1987: 286), wat in DHS nauwelijks tot uiting komt; wellicht had HRH dit aspect scherper kunnen belichten als zij zich in Mario's Bertani verdiept had.

Mario citeert in het Supplement vaak uit brieven van en aan Garibaldi; daarop berusten veel van HRH's verwijzingen naar correspondentie van Garibaldi.⁹⁶ In het hoofdstuk over Sicilië is dit het geval bij Garibaldi's brieven aan Bertani (244v, 262v) en koning Victor Emmanuel (244).⁹⁷

Achteraf schreef HRH in haar autobiografie over het werken aan DHS: ‘Ik moest beginnen met de geschiedenis van Italië te bestuderen, evenals die van de voorgangers van het Risorgimento.’ (Zie hier p. 18.) Voorgangers moet hier worden opgevat als ‘leiders’.⁹⁸ Huizinga zocht voor haar in bibliotheken naar literatuur; in mei 1918 bedankte HRH hem voor zijn ‘nauwkeurige nasporingen’ (brief 19.5.18). Over de waarde van de door hem opgegeven werken ‘kan ik heel slecht oordelen,’ schreef ze hem. Inmiddels was ze al gaan lezen in Trevelyan's drie delen; het verbaasde haar dat zijn uitvoerige bibliografie geen van de door Huizinga genoemde titels bevatte, terwijl omgekeerd de bibliotheken in Den Haag en Leiden bijna niets hadden van de werken uit Trevelyan's bibliografie. ‘Ik zal op goed geluk maar wat laten komen en ook nog eens in A'dam kijken.’ Met andere woorden: HRH gaf haar pogingen tot systematisch afwerken van boeken over tijdvak en hoofdfiguren al in een vroeg stadium op.

93 Von Hoffstetter 1860; zie hieronder p. 104.

94 Trevelyan 1911: 352; Mario 1888: zie hier p. 95.

95 Werner 1971 III: 253vv; vgl. DHS: 244.

96 Ook Guerzoni 1882 bevat vrij veel correspondentie, veelal in voetnoten.

97 Een deel van de brief (16 mei) aan Bertani, waarin Garibaldi schrijft dat ook de vijand dapper vocht in de slag bij Calatafimi, staat eveneens in Trevelyan (1909: 261, noot; Garibaldi 1973 V: 104).

98 WNT deel 22 I, kol. 1769.

[p. 101]

Haar leesnotities laten zien dat zij in mei 1918 eerst Trevelyan las,⁹⁹ daarna twee ooggetuigeverslagen (Vecchi en Monnier), vervolgens Garibaldi's Memoires en Koelman's dagboek. Vanaf de zomer van 1918 bestudeerde zij voor DHS algemene werken over de Italiaanse geschiedenis, over Cavour en Mazzini,¹⁰⁰ maar ook Guerzoni's Garibaldi, ten tweeden male de Memoires, ooggetuigeverslagen en een boek over Italiaanse letterkunde. HRH las voor DHS kennelijk de boeken die zij kon bemachtigen; ook voor de volgorde van haar lectuur was zij afhankelijk van het aanbod van bibliotheken. Hoewel HRH's selectie van bronnen veel te wensen overliet, moet de oorzaak van de eenzijdigheid die DHS kenmerkt niet in de eerste plaats worden gezocht bij de keuze die zij uit de documenten maakte. Door haar bronnen kritischer te lezen had HRH de beperkingen van het door haar geraadpleegde materiaal gedeeltelijk kunnen opvangen.¹⁰¹

99 Vroeger, in 1910, had ze van Trevelyan Garibaldi and the thousand gelezen (Lijst lectuur). In 1913 las ze een boek van Ricarda Huch over Garibaldi, een historische vertelling in twee delen, met de nadruk op het beleg van Rome en de verovering van Sicilië en Napels. Als overzicht van het historisch verloop is het oppervlakkig, maar het is minder eenzijdig dan DHS (Huch 1921).

100 De Lijst lectuur vermeldt één werk over Mazzini.

101 Het materiaal dat HRH ter beschikking stond is nu voor een deel sterk verouderd; dat laat ik echter buiten beschouwing, omdat ik de stand van zaken in HRH's tijd als uitgangspunt heb gekozen.

3.4 De held en de schare en de bronnen

Zoals de ‘Voorrede’ aankondigt heeft HRH voor het hoofdstuk ‘De jonge jaren van de held’ veel gegevens uit de Memoires en uit Mario's Supplement daarop gebruikt. Deze informatie heeft zij geordend en aangevuld met gegevens uit het eerste, beknopte hoofdstuk van Trevelyan.¹⁰² Aangezien een aantal van de passages uit de Memoires en het Supplement door Trevelyan volledig aangehaald wordt, is het aannemelijk dat HRH Trevelyan als leidraad voor haar hoofdstuk heeft gekozen en van daaruit andere bronnen, bijvoorbeeld Guerzoni 1882,¹⁰³ heeft gebruikt.

102 Werner 1971 I en III, Trevelyan 1907.

103 Trevelyan verwijst ook herhaaldelijk naar het hoofdstuk over Garibaldi's jeugd, ‘Dalla nascita al primo esiglio’ (Guerzoni 1882 I, Trevelyan 1907: 7vv).

[p. 102]

Het volgende hoofdstuk van DHS, ‘De held in de school van het leiderschap’, is vergeleken met het relaas van de Memoires beknopt. Trevelyan vertelt over de Zuidamerikaanse jaren veel minder dan Garibaldi zelf. Wel citeert hij zijn beschrijving van de prairies, die HRH volgens haar ‘Voorrede’ uit de Memoires heeft overgenomen.¹⁰⁴ Ook andere details kan HRH zowel uit Trevelyan's boek als uit de Memoires hebben gehaald, maar aan de autobiografie, over deze episode relatief uitvoerig, heeft zij meer kunnen ontlenen, evenals aan het Supplement.

Garibaldi was een tijdlang kaperkapitein; HRH typeert zijn mannen als volgt:

Er waren woeste klanten onder de bemanning, mannen wier duister verleden in hun harde of gluiperige trekken gegrift stond (...). (70)

Dat HRH niet overdrijft, blijkt uit de Memoires, waarin Garibaldi zijn manschappen ‘beesten’ noemt. Eenmaal trof hij hen aan, zittend om het lijk van een gesneuvelde sergeant, ‘gambling away their booty’ (Werner 1971 I: 87). In DHS wordt herhaaldelijk op de gruwelijke kant van de Zuidamerikaanse episode gewezen, maar hoe sensationeel Garibaldi's Zuidamerikaanse belevenissen in DHS ook mogen klinken, HRH's keuze uit de beschikbare gegevens is eerder sober te noemen. Zij is er kennelijk op uit geweest de essentie van deze periode weer te geven d.m.v. algemene opmerkingen, deze illustrerend met mededelingen over typerende voorvallen. Daartoe haalde zij gebeurtenissen uit de chronologisch-narratieve structuur van de Memoires, om ze te plaatsen in het exemplarisch-narratief kader van ‘De held in de school van het leiderschap’. Deze werkwijze past bij het inleidend karakter van dit hoofdstuk, waarin HRH laat zien hoe het harde leven als guerrilla-leider Garibaldi heeft voorbereid op zijn revolutionaire campagnes in Italië. Een voorbeeld van de exemplarische werkwijze van HRH is haar toepassing van gegevens over Garibaldi's ontmoeting met een Spaans-Amerikaanse schone.¹⁰⁵

104 Werner 1971 I: 30vv; Dumas 1860: 26; Trevelyan 1907: 22v; DHS: 72. Niet in Garibaldi's prairie-hoofdstukje, wel in Trevelyan wordt Garibaldi's onvrede met de verering die hem op latere leeftijd ten deel viel in verband gebracht met zijn herinneringen aan de prairies (1907: 22); HRH noemt dit ongenoegen op p. 73, wat bewijst dat zij naast het hoofdstuk uit de Memoires van Trevelyan's boek gebruik gemaakt heeft.

105 Vergelijk DHS: 75 met Werner 1971 I: 34 en Dumas 1860: 26.

[p. 103]

Vanaf de interlinie op p. 85 schakelt HRH over op een chronologische weergave van Garibaldi's wederwaardigheden: zijn beslissing met een aantal ‘tijgers van Montevideo’ terug te keren naar Italië, de terugreis zelf en de eerste gebeurtenissen na aankomst in Italië (pp 85-99).¹⁰⁶

In ‘De worsteling om Rome’ is het exemplarisch vertellen vrijwel geheel losgelaten; dit hoofdstuk over het beleg van Rome heeft immers geen inleidende functie, maar behandelt een hoogtepunt uit Garibaldi's militaire loopbaan. Ook het gebruik van bronnen wijkt af van dat in de voorafgaande hoofdstukken. Voor dit relaas kon HRH veel sterker leunen op Trevelyan, wiens eerste deel geheel aan deze episode is gewijd. Daarentegen besteedde Garibaldi in de Memoires aan de strijd om Rome minder aandacht dan aan zijn verblijf in Zuid-Amerika, waarover hij zijn publiek veel meer nieuws kon vertellen.¹⁰⁷ Anderzijds was het beleg van Rome van groter historisch belang, voor Trevelyan een reden om het gedetailleerd te behandelen.

Trevelyan geeft, in leesbare hoofdstukken, uiteenzettingen over de voorbereidingen van de stadsverdediging en het verloop van de strijd. Hiervan heeft HRH dankbaar gebruik gemaakt, bijvoorbeeld bij het uitvoerig verslag van de slag om de villa Corsini, die ook door Trevelyan in den brede behandeld wordt.¹⁰⁸ Garibaldi liet wanhopige stormlopen op de door de Fransen tijdens de wapenstilstand bezette villa ondernemen; zijn strategie was zinloos en leidde tot verspilling van vele levens. Ook HRH maakt duidelijk dat Garibaldi zijn dag niet had; hij gaf bevelen alsof hij ‘van waanzin bevangen’ was.¹⁰⁹ De aanval waarmee de Fransen het beleg van Rome waren begonnen, op 30 april 1849, was een fiasco; na zware strijd hadden zij zich moeten terugtrekken. Een van de mooiste militaire bladzijden van onze onafhankelijkheid, schreef Guerzoni (1882 I: 268). Die avond zorgden

106 De correspondentie van Garibaldi c.s. met de paus, via de nuntius, wordt op DHS: 87 behandeld. HRH geeft meer van de inhoud weer dan Mario (Werner 1971 III: 68vv; vgl. Garibaldi 1973 I: 245vv). DHS: 87, regel 29-33 is gebaseerd op de editie van Dumas (1860: 86).

107 Wel wisten Garibaldi's tijdgenoten al een en ander van zijn belevenissen in Zuid-Amerika af; Mazzini had Cuneo's reportages daarover in zijn krant gepubliceerd (Ridley 1974: 135).

108 Trevelyan 1907: 167-187; DHS: 132-137.

109 Trevelyan 1907: 188; DHS: 134; Trevelyan: ‘folly’.

[p. 104]

de bewoners voor een illuminatie van de stad, wat HRH tot in detail zo beschrijft als Trevelyan;¹¹⁰ deze noemt ook het herwonnen zelfvertrouwen van de bewoners. Trevelyan heeft een en ander aan het dagboek van Von Hoffstetter ontleend, met het verschil dat Von Hoffstetter het toegenomen zelfbewustzijn ook laat zien:

Auf jedem Gesicht glänzte Freude und Stolz und in jedem Auge konnte man lesen: ‘Wir sind wieder Römer.’ (Von Hoffstetter 1860: 19)

De formulering in DHS leunt tegen die van Von Hoffstetter aan:

In de oogen gloeide een diepe vlam, om de hoofden lag een glans van fiere en toch schuchtere blijdschap. (121)

Toch is het niet aannemelijk dat HRH dit dagboek heeft geraadpleegd; het citaat wordt voorafgegaan door een lyrische beschrijving van de stemming van het Romeinse volk, dat feestvierde

als droeg het behoedzaam tusschen zich in een wezen van edele, broze schoonheid. Allen beseften het: offervaardigheid en vertrouwen waren de vleugels geweest, waarop de zege was neergestreken.⁽¹²¹⁾

Deze sfeertypering, in een voor HRH kenmerkend idealisme getoonzet, stemt niet overeen met de door Trevelyan en Koelman gesignaleerde uitbundigheid.¹¹¹ Waarschijnlijk heeft HRH zich ingeleefd in de situatie, daarbij gegevens uit bronnen achter zich latend in de vlucht der verbeelding.¹¹² Zo kan zij zich ook de blik en houding der stadsbewoners hebben voorgesteld, toevallig Von Hoffstetter's bewoordingen benaderend. Bovendien ontbreekt bij hem het schuchtere. Een passage over Garibaldi's terugtocht uit Rome lijkt erop te wijzen dat HRH toch Von Hoffstetter's dagboek heeft ingezien. Zij vermeldt Von Hoffstetter namelijk als deelnemer aan de expeditie en als dagboekschrijver (DHS: 157). Hierop volgt een fraaie beschrijving van

110 DHS: 122; Trevelyan 1907: 134.

111 Trevelyan 1907: 134; Koelman 1869 II: 16.

112 HRH verbindt aan het herwonnen zelfrespect van de Romeinen een katharsis-gedachte: ‘Een groote reiniging had de harten schoongewasschen van den smaad der knechtschap (...)’ (122). HRH's opmerking kan te maken hebben met haar belangstelling voor toneel. Over katharsis in dramaturgische zin: Roland Holst 1928a: 92v, 269v; vgl. 1922c: 576.

[p. 105]

Garibaldi's colonne, met Von Hoffstetter als interne focalisator. Dit alles berust inderdaad op het dagboek, maar dan wel via Trevelyan's samenvattingen van passages daaruit.¹¹³

Uit het eerder genoemde dagboek van Koelman, In Rome 1846-1851, zijn veel gegevens afkomstig over de gebeurtenissen te Rome. De ‘zingende stroom’ van stadsbewoners bijvoorbeeld wordt letterlijk zo aangeduid door Koelman.¹¹⁴ Aan het eind van de ‘Historische inleiding’ wordt Koelman als ooggetuige geïntroduceerd, zonder vermelding van naam, in een scène die de inleiding soepel verbindt met het eigenlijke Garibaldi-verhaal.

Op een avond in Mei '48, (....) - de lucht beefde van hartstochtelijke verlangens en aspiraties; een siddering ging door het ontwakende volk, - zat een jong Hollandsch kunstenaar op straat voor een café, geboeid door het schouwspel der af- en aanvloedende menigte, toen een Italiaansch vriend, haastig langs komend, hem in het voorbijgaan toeriep: ‘Heb je het gehoord? Garibaldi komt terug uit Montevideo!’
Een klank van oneindige verwachting lag in de stem die deze woorden sprak.⁽⁴⁷⁾

De stemming van verwachting in de stad klopt met Koelman (1869 I: 178v). De straatscène kan verder op Koelman of op Trevelyan's weergave van Koelman (1907: 39) gebaseerd zijn. De laatste zin (Een klank...) heeft HRH eraan toegevoegd; dat maakt deze passage relatief fictionaliserend.

Het hoofdstuk over Garibaldi's terugtocht uit Rome, ‘De groote beproeving’, is voornamelijk gebaseerd op Trevelyan 1907. Zelfs wat een dichterlijke vrijheid lijkt (p. 169), is afkomstig van Trevelyan (1907: 299): toen Garibaldi naar het gezicht van zijn stervende geliefde Anita keek

zag hij een groote vervreemding daar over heen spreiden, of zij wegdreef over een oneindige zee.¹¹⁵

Voor gegevens over Anita's dood heeft HRH misschien ook Mario 1882 (I: 139) gebruikt; over de voorafgaande tocht deelt Mario weinig

113 Von Hoffstetter 1860: 413v; Trevelyan 1907: 267.

114 1869 II: 210, 213; DHS: 144. Het dagboek van Koelman is ook door Trevelyan als bron gebruikt, o.a. vanwege Koelman's observaties van de slag om villa Corsini. Zie Trevelyan 1907: 175, 184; voorzichtige kritiek op Koelman: 185.

115 Zie voor de sterfscène ook Werner 1971 II: 38 en Guerzoni 1882 I: 366v.

[p. 106]

mee.¹¹⁶ Meer informatie daarover zal zij uit Guerzoni 1882 hebben verkregen, die de route gedetailleerder beschrijft dan DHS. Guerzoni verwijst hier overigens zelf naar Von Hoffstetter.¹¹⁷ Ook HRH's woordkeus berust soms op Guerzoni:

-	Zolang ergens nog een vonk glimmerde, een glimp van verzet voortgloeide, kòn hij (Garibaldi, HS) niet opgeven.’ (DHS: 151)
-	(...) tener viva la fiamma finchè le bastasse soffio di vita (...). (Guerzoni 1882 I: 333)

Komt de vonk-metafoor overeen met Guerzoni's vlam, het vervolg loopt niet parallel: het desperate van Garibaldi's houding bij Guerzoni is in DHS een vastberaden optimisme geworden.

In dit hoofdstuk zijn weinig gegevens van Mario overgenomen; van haar werk heeft HRH meer gebruik gemaakt voor het volgende hoofdstuk, ‘Jaren van wachten’. Details over Garibaldi's verhouding met een Engelse weduwe en over zijn contacten met Jessie White Mario zelf kan HRH in The birth of modern Italy aangetroffen hebben, sommige ook in het tweede deel van Trevelyan.¹¹⁸ Maar vooral heeft HRH voor dit soort gegevens geput uit Mario's Vita di Garibaldi. DHS vertelt bijvoorbeeld hoe Garibaldi voor Jessie White (die later trouwde met Alberto Mario) de strategische situatie tijdens het beleg van Rome uittekende in het zand (185); dit berust op Mario.¹¹⁹ Verspreide gegevens uit hoofdstuk XV van Mario's eerste deel heeft HRH in DHS soepel met elkaar verbonden.¹²⁰

In 1855 kocht Garibaldi het eiland Caprera op, waar hij als landbouwer pionierde. DHS besteedt hieraan veel aandacht (187-191). Bijvoorbeeld: de beschrijving van de ruige natuur op Caprera kan van Trevelyan zijn overgenomen (1909: 32v), in combinatie met Vecchi's

116 De memoires in de bewerking van Elpis Melena bevatten een hoofdstuk over Anita, gebaseerd op Garibaldi's notities. Dit is echter geen bron voor HRH's hoofdstuk ‘De groote beproeving’ geweest, hooguit voor het hoofdstuk over Zuid-Amerika. Zie Melena 1981 (159vv).

117 Guerzoni 1882 I: 331vv.

118 Vgl. DHS: 185v; Trevelyan 1909: 30, gebaseerd op Mario 1882; Mario 1909: 245, 249vv, 254v.

119 Mario 1882 I: 142.

120 Garibaldi's brief aan Jessie White op DHS: 186 is door Mario zelf herhaaldelijk geciteerd. Zie Werner 1971 III: 139vv; Mario 1909: 265; Volgens Mario 1882 I: 145 schreef Garibaldi haar vaak. De Epistolario bevat inderdaad brieven aan haar, met wisselende frequentie geschreven (Garibaldi 1973; de hier bedoelde brief staat in deel 3: 150v).

[p. 107]

notities (bijv. de bizarre vormen van de granietmassa's uit Vecchi 1862: 15, de grillige rotsformaties uit DHS: 187). Zelfs de vergelijking met de Schotse hooglanden is niet van HRH zelf, maar van Trevelyan.¹²¹ Ook de voettochten van Garibaldi treft men, compleet met panorama, bij Trevelyan aan.¹²² Er is echter nog een bron voor natuurbeschrijvingen. Trevelyan (1909: 329v) citeert een gedicht van Garibaldi, een ode aan Caprera. Een aantal woorden en formuleringen uit DHS benadert de woordkeus van dit gedicht. Vergelijk bijvoorbeeld ‘de ongebroken lijn van lucht en water’ (188) met ‘(il) vasto azzurro’. Ook komt de opmerking dat Garibaldi zijn strijd opvat als een ‘onderdeel van het kosmisch gebeuren, een schakel in den keten van het eeuwige worden’¹²³ overeen met regels uit het gedicht.¹²⁴

Door het verblijf op Caprera bleef Garibaldi geestelijk op de been (DHS: 188); dit wordt ook door Trevelyan beweerd, maar hij voegt eraan toe dat Caprera Garibaldi behoedde voor vele fouten, zelfs in de laatste twee decennia van zijn leven, toen hij zichzelf sterk overschatte (1909: 32). Zo'n negatieve toevoeging laat HRH liever achterwege.

Het hoofdstuk ‘Het wonder: de bevrijding van Sicilië’ heeft een juichende titel meegekregen. Terecht: het succes van de expeditie van de Duizend in 1860 was, gezien hun gebrekkige bewapening en de overmacht van hun tegenstanders, de Napolitanen, grandioos. Een combinatie van gunstige omstandigheden, vindingrijkheid en elan heeft de onderneming doen slagen.

‘Het wonder’ is in tweeën gesplitst; deze tweedeling valt samen met de scheiding tussen Trevelyan's tweede en derde boek over Garibaldi. Garibaldi and the Thousand (1909) eindigt met Garibaldi's ontroering na de capitulatie van de troepen der Bourbons; HRH sluit het eerste gedeelte eveneens af met een beeld van Garibaldi's gemoedstoestand, zij het veel breder uitgemeten. Garibaldi and the making of Italy (Trevelyan 1911) begint met de reacties in Europa; zo ook ‘Het wonder II’. Evenals HRH zet Trevelyan zijn betoog voort

121 1909: 33; DHS: 187.

122 Trevelyan 1909: 36v; DHS: 191. Een detail uit Vecchi 1862 (niet in DHS opgenomen) is de naam van een van de ezels op Caprera: Pius IX.

123 Een formulering die HRH zal hebben aangesproken, gezien haar door Dietzgen beïnvloede opvattingen over het eeuwig worden van het zijnde (vgl. Schaap 1984: 273, noot 8).

124 Perchè mi fe' dell' immortal scintilla
Che m'imparenta coll' eterno - il dono.

[p. 108]

met een uiteenzetting van de situatie in Italië en Napels. Garibaldi's dictatuur te Palermo komt eveneens in dit deel en in ‘Het wonder II’ aan de orde. HRH heeft zich bij de compositie van dit omvangrijke hoofdstuk dus laten leiden door de begrenzing van Trevelyan's delen. Hoewel het Napels-hoofdstuk in DHS iets korter is dan het niet gesplitste hoofdstuk over Rome, is ook dit uit twee gedeelten opgebouwd¹²⁵, waarschijnlijk naar analogie van het Sicilië-hoofdstuk.

Trevelyan 1909 is een belangrijke bron geweest voor ‘Het wonder’. Bijna alle informatie uit ‘Het wonder’ die in de Memoires staat,¹²⁶ is ook bij Trevelyan te vinden, de laatste gaat wel veel uitvoeriger in op de materie. Naast Trevelyan is ook Bandi's boek I Mille door HRH veelvuldig geraadpleegd voor het Sicilië-hoofdstuk. In chronologische volgorde bespreek ik enkele parallellen tussen I Mille en ‘Het wonder’. Op 12 mei, de dag na de landing te Marsala, marcheren de Duizend in de richting van Salemi. Hun colonne is slechts klein:

wie haar zoo in den klaren morgen de wijde vlakte in zagen trekken, scheen zij belachelijk klein toe. Garibaldi las de gedachte in de oogen van zijn adjudanten; ‘weldra,’ zeide hij opgewekt, ‘zullen wij tienmaal zoo sterk zijn als vandaag.’ (254)

Deze directe rede staat niet in Trevelyan 1909 (zie 242v), maar komt wel overeen met Garibaldi's woorden in Bandi (1960a: 95), die eveneens de Afrikaanse hitte vermeldt.¹²⁷ Die avond overnachten de Duizend bij een oud kasteel (255; Trevelyan 1909: 243). Hier geeft DHS de duidelijkste verwijzing naar Bandi's boek:

Vol zorg spreidden zijn adjudanten zijn veldbed en hielpen hem bij het ontkleeden ‘liefdevol als ware hij onze vader,’ schreef de jonge Bandi, een der weinige deserteurs uit het Sardinische leger die Garibaldi aangenomen had, later in zijn boek over den tocht der Duizend. (255)¹²⁸

De ochtend voor de slag bij Calatafimi (15 mei 1860) is Garibaldi vroeg wakker; Bandi hoort hem zingen. Dit voorval wordt door Bandi

125 Resp. 294-307 en 307-334.

126 Het Supplement (Werner 1971 III) geeft meer informatie over de gebeurtenissen op Sicilië dan Werner 1971 I: 147vv.

127 ‘caldo Africano’, Bandi 1960a: 100; DHS: 254; Trevelyan gebruikt andere woorden.

128 Bandi 1960a: 105.

[p. 109]

beschreven.¹²⁹ Vervolgens luistert Garibaldi verrukt naar het blazen van de reveille (258). Volgens Bandi stemde de reveille overeen met de stilte en romantische vrede van dat uur, HRH geeft de stemming dichterlijk weer:

De liefelijke melodie vol doorzichtige blijheid stemde wonderwel overeen met het pure, ongerepte licht van den jongen dag.

Een ander door HRH gebruikt ooggetuigeverslag is het dagboek van Marc Monnier.¹³⁰ Hij verbleef in Napels gedurende de expeditie van Garibaldi en maakte ook zijn intocht in die stad mee. HRH heeft dit boek vooral voor haar hoofdstuk over Napels geraadpleegd, maar ook zijn wat gegevens over de daaraan voorafgaande episode aan zijn aantekeningen ontleend; de meeste daarvan staan ook weer in Trevelyan's werk.

Driemaal komt in ‘Het wonder’ een balkon-scène voor (273, 277 en 305). De derde maal spreekt Garibaldi het volk van Napels toe, in de beide andere gevallen gaat het om eenwording van Garibaldi op het balkon met het volk van Palermo op het plein, althans in de versie die DHS de lezer presenteert. De tweede samenkomst vindt plaats na het smadelijke vertrek van het Napolitaanse garnizoen en bestaat uit een stilzwijgende communicatie tussen held en schare. Al eerder is gezegd dat het slot van Trevelyan 1909 samenvalt met het slot van ‘Het wonder I’. Er is echter een verschil. Trevelyan vertelt hoe de menigte de bevrijde gevangenen naar Garibaldi brengt; deze wacht hen op in het paleis, met tranen in de ogen.¹³¹ Hierbij laat Trevelyan het, maar HRH heeft nog een vervolg in petto: op verzoek van een adjudant verschijnt Garibaldi op het balkon. Zijn ontroering belet hem te spreken; uitgebreid worden zijn gedachten weergegeven.¹³² De menigte zwijgt eerbiedig. ‘En in dit zwijgen vereenden de geesten van levenden en dooden zich tot de Gemeenschap der Heiligen’.¹³³ Eer-

129 Trevelyan neemt het over (DHS: 258; Bandi 1960a: 120; Trevelyan 1909: 251), maar met minder details.

130 Garibaldi was het niet eens met Monnier's titel, Garibaldi. Histoire de la conquète des Deux-Siciles. Niet hij maar het volk had Sicilië en Napels veroverd (Monnier 1861; Garibaldi 1973 VI: 85).

131 Trevelyan 1909: 327; vgl. Werner 1971 II: 192.

132 277: regel 14-26.

133 Vgl. hier p. 63.

[p. 110]

der dan een nostalgisch of onbewust verlangen naar religieuze ervaringen is HRH's beeldspraak een uiting van een maatschappelijk ideaal. Door een religieuze metafoor te gebruiken, liet HRH merken hoeveel waarde zij hechtte aan de ‘heilige’ communicatie tussen leider en massa. Na het eclatante succes van zijn actie bereikt Garibaldi hier een volmaakte eenheid met de bevolking, die zijn strijd met zoveel overgave heeft gesteund.

Nog eenmaal zal de held van DHS zich weer zo direct betrokken voelen bij een ontmoeting met een ‘schare’. Ook dan staat hij op een balkon, in Napels, al is DHS hierover korter van stof (305). Ditmaal wekken zijn woorden in de toeschouwers liefde op, ‘dat opwaartsche begeeren, waarvan de wereld leeft’.¹³⁴ Voor HRH een essentieel thema, dat zij als haar credo presenteerde in de hier eerder vermelde brief aan Huizinga:¹³⁵

(...) een opwaartsche gang van de menschheid, al weten wij niet waarheen (....) een kracht en een drang, die in haar geplant is en die zij wel moet volgen...

In de paar regels die ze aan dit derde balkonoptreden wijdt, legt ze meer de nadruk op Garibaldi's woorden dan op de eenheid van ‘held en schare’. De tweede balkonscène moet dan ook gezien worden als het hoogtepunt van DHS: de absolute ‘top des levens’. In de tijd van Garibaldi's neergang komt opnieuw zo'n ontmoeting van held en schare voor, weer in Palermo, maar nu laat Garibaldi zich meeslepen door emoties en entameert hij een tot mislukken gedoemde onderneming (344). Hiermee ontluistert hij de ‘heilige’ communicatie, lijkt HRH te willen zeggen.

De bron van de tweede balkonscène te Palermo is Bandi,¹³⁶ de in DHS optredende sergeant is Bandi zelf. Het stilzwijgende samenzijn van Garibaldi en de menigte wordt ook door Bandi beschreven, maar in zijn versie richt Garibaldi uiteindelijk toch het woord tot de bevolking.¹³⁷

Ook voor het Napels-hoofdstuk was Trevelyan verreweg de belangrijkste bron (Trevelyan 1911); daarnaast heeft HRH o.a. werk van

134 Vergelijk de recensie van Bloem, hier p. 42.

135 Huizinga 1989: 312vv (hier p. 61).

136 In Guerzoni komt dit balkonoptreden helemaal niet voor, wel het eerste, waarbij ‘l'anima di quel popolo pareva tutta trasfusa in lui.’ (hier nt 171)

137 Bandi 1960a: 181.

[p. 111]

Mario kunnen gebruiken. Dit geldt bijvoorbeeld voor Garibaldi's woorden tot Mario na de teleurstellende ontmoeting met Victor Emmanuel: ‘Jessie, zij hebben ons aan den dijk gezet.’¹³⁸ Het volgende gedeelte van DHS, ‘De ondergang van den held’, begint met het hoofdstuk ‘Aspromonte en Mentana’. Aangezien Trevelyan deze fase van Garibaldi's leven nauwelijks behandelt, was HRH hier aangewezen op andere publikaties; behalve Mario's geschriften leverde ook Guerzoni's biografie, waarin Garibaldi's nadagen uitvoerig beschreven worden, veel gegevens. Wat Mario 1882 betreft, die biografie besteedt opmerkelijk veel aandacht aan de latere jaren van Garibaldi; Mario hield ook toen nog contact met hem. Zij rapporteert dan ook uitvoerig over gebeurtenissen die in ‘De ondergang van den held’ beknopter beschreven zijn. Ik beperk me tot steekproeven uit deze bronnen, met een enkele verwijzing naar een andere publikatie.

Het hoofdstuk ‘Aspromonte en Mentana’ laat eerst zien hoe Garibaldi op Caprera zijn evenwicht probeerde te hervinden; het tekent Garibaldi's arbeid en het melancholieke peinzen in de natuur. Afgezien van de lyrische stijl en een opmerking over Garibaldi's eeuwigheidsbesef¹³⁹ gaat het terug op Guerzoni,¹⁴⁰ al zijn de details anders. Van de aan Guerzoni ontleende situaties noem ik verder ‘the parliamentary clash between Garibaldi and Cavour’ (april 1861),¹⁴¹ waarvan Guerzoni een gedetailleerd verslag geeft.¹⁴² Lezing van dit verslag wekt de indruk dat Garibaldi's optreden in het parlement zonderling, zo niet lachwekkend was. De beschamende details laat HRH weg (339), zodat Garibaldi er in DHS waardiger vanaf komt. Meer op Mario gebaseerd is het verslag van het twistgesprek tussen Garibaldi en zijn vrienden over zijn plan voor een expeditie naar Venetië (342v). Aangezien haar echtgenoot, Alberto Mario, hierin figureerde, staat Jessie White Mario er uitvoerig bij stil.¹⁴³ Hierop berust HRH's mededeling dat Alberto Mario een expeditie naar Rome meer kans gaf. Volgens DHS hield Garibaldi halsstarrig vast aan zijn plannen en riep hij het volk zelfs op tot bewapening (5 mei; 343). Dit

138 DHS: 328; Mario 1882 II: 21 of Trevelyan 1911: 272.

139 Het eeuwigheidsbesef komt in Garibaldi op bij het zien van de sterrenhemel. Vergelijk ook HRH's idee dat de wonderen der sterrenwereld jonge mensen met eerbied en ontzag voor het Heelal kunnen vervullen (Roland Holst 1979: 38).

140 Guerzoni 1882 II: 243v; in mindere mate Trevelyan 1911: 287.

141 De formulering is van A.W. Salomone, Werner 1971 I: p. XXI.

142 1882 II: 258vv.

143 Mario 1882 II:40; 1909: 319v.

[p. 112]

klopt niet met de gebeurtenissen zoals White Mario die weergeeft in The birth of modern Italy - zij noemt wel een proclamatie, maar daarin geeft Garibaldi juist te kennen van zijn plan af te zien. Ook volgens Ridley gaf Garibaldi toe aan de drang van zijn vrienden.¹⁴⁴ Het vervolg van de gebeurtenissen loopt in DHS parallel aan Mario;¹⁴⁵ bij Mario is ook de opmerking van de arts Ripari te vinden, die doorhad dat Garibaldi iets aan het uitbroeden was: ‘De adelaar vliegt naar het zuiden.’¹⁴⁶ Inderdaad dook Garibaldi in Palermo op, waar hij de menigte aanspoorde Rome te gaan bevrijden (344). Die situatie wordt door HRH uitvoeriger beschreven dan door Mario: HRH vult de scène beeldend in.¹⁴⁷ Achteraf probeerde Garibaldi zijn houding te Palermo goed te praten; zijn beweringen worden door HRH nu eens niet geloofd.

Droeg hij het nieuwe plan reeds volgroeid in zijn binnenste, toen hij daarheen (naar Palermo, HS) vertrok? Of was het werkelijk zoo, gelijk hij het in later dagen geloofde te zijn, toen hij zijn herinneringen te boek stelde? Was hij waarlijk alleen naar Sicilië gegaan om de ontevreden stemming die daar hing te verdrijven en de agitatie der Bourbon-gezinden en autonomisten de kop in te drukken? Waarschijnlijk drong hij zichzelf op, dat dit het doel van zijn komst was, maar in de diepten van het onderbewuste had een stem het woord gefluisterd, dat hij volgen moest als een bevel.(343v)

Het geschrift van Garibaldi waarnaar HRH verwijst, is een met potlood geschreven document waaruit Guerzoni stukken citeert, de Frammenti a matita.¹⁴⁸ Niet alleen deze tekst heeft zij bij Guerzoni aangetroffen, ook haar kritiek op Garibaldi's redenering achteraf berust op Guerzoni. Zijn argumentatie is iets complexer dan die van HRH.

Ook voor het directe vervolg zijn de biografieën van Mario en Guerzoni door HRH geraadpleegd.¹⁴⁹ Mario geeft vrij veel details

144 Ridley 1974: 530. Jessie White Mario dateert de proclamatie op 6 maar ook op 5 mei (Mario 1909: 320 resp. Mario 1882 II: 41).

145 1882 II: 41vv.

146 ‘L'aquila vola verso il sud’, ook in Mario 1909: 322.

147 Dat zijn oude vriend Pallavicino (DHS spelt Pallavicini) Garibaldi bij deze gelegenheid afviel, zoals DHS: 344 beweert, is noch bij Guerzoni, noch in Mario 1882 te vinden, hoewel beiden Pallavicino vermelden. Niet te verwarren met Pallavicini, de kolonel die Garibaldi korte tijd later zou arresteren (349v).

148 1882 II 298v.

149 Mario 1882 II: 44vv, Guerzoni 1882 II: 314vv.

[p. 113]

over de slag bij de Aspromonte. Uit de Frammenti a matita heeft HRH aanvullende details kunnen halen.¹⁵⁰

Na de val en overgave van Garibaldi beschrijft DHS achtereenvolgens een visioen van Garibaldi,¹⁵¹ de weken waarin hij, verzwakt, gevangene van de regering blijft, de daaropvolgende maanden en de terugkeer op Caprera (352-359). De compositie van dit gedeelte wijkt af van Mario's relaas; wel heeft HRH ook voor deze bladzijden bepaalde gegevens uit Mario's boek gebruikt, bijvoorbeeld over de sterk verslechterde conditie waarin Garibaldi op Caprera terugkeerde; tot in de beeldspraak volgt HRH Mario: vergelijk ‘den vijand in zijn gebeente in bedwang te houden’, met ‘sfidare il nemico sempre vigile che insidiava i suoi giorni’.¹⁵² Er is ook een verschil: HRH beschrijft zijn terugkerende

beminnelijken eenvoud, die, na zijn machtsverheffing een weinig verduisterd, hun (zijn vrienden, HS) weer tegenstraalde als vanouds. (359)

Vergeleken met de rest van DHS is het hoofdstuk over Garibaldi's ondergang tamelijk kritisch; zo ook hier: op het hoogtepunt van zijn roem was Garibaldi zichzelf niet meer. Mario idealiseert in dit geval meer:

(...) la volonta indomita trionfava ancora in lui, novello Prometeo, spezzando le catene degli uomini e del tempo (II 50).

Voor de slag bij Mentana (1867) en de daar direct aan voorafgaande gebeurtenissen (waaronder het optreden van Jessie White Mario zelf als bemiddelaar) kon HRH putten uit het uitvoerige relaas van Mario. Soms nam zij een formulering letterlijk over, zoals de elektriserende werking die het gebulder van Garibaldi's kanonnen op zijn manschappen had.¹⁵³ De kansen keerden; Garibaldi werd in een dag twintig jaar ouder, schrijft HRH. De typering van zijn stem en vaal gelaat heeft zij, inclusief Garibaldi's directe rede, aan Mario ontleend.¹⁵⁴ HRH voegt aan de metamorfose van Garibaldi echter een aantal

150 DHS: 347-350; Mario 1882 II: 44vv; Guerzoni 1882 II: 319vv.

151 DHS: 350-352.

152 DHS: 358; Mario 1882 II: 50.

153 DHS: 381; Mario 1882 II: 134. Bij Mario is niet het geluid maar het militaire effect van de beschieting bemoedigend.

154 DHS: 382; Mario 1882 II: 139.

[p. 114]

opmerkingen toe. Zij vergelijkt hem met de held van een antieke tragedie en bespreekt hoe er een einde is gekomen aan ‘de toovermacht van zijn persoonlijkheid op de schare’.

Tijdens de terugtocht na de verloren slag klaagde Garibaldi: ‘Dit is de eerste maal in mijn leven, Guerzoni, dat ik den vijand mijn rug laat zien. Het ware beter geweest...’ (DHS: 383). Deze directe rede berust op Guerzoni's boek, inclusief de onafgemaakte tweede zin. Ook de eraan voorafgaande beschrijving van de gure nacht en de sombere stemming waarin Garibaldi en de zijnen wegtrokken heeft HRH aan Guerzoni ontleend.¹⁵⁵ ‘Een gure, kille wind woei hun uit de bergen tegemoet en drong door tot in het gebeente’ is bijvoorbeeld een vrijwel letterlijke weergave van Guerzoni. Guerzoni beschrijft hoe Garibaldi vooraan rijdt, zwijgend, de hoed over de ogen, de armen hangend, luguber, spookachtig. Hier veroorlooft HRH zich wat meer vrijheid: zij versterkt het spookachtige en reduceert zijn gelatenheid:

Voor zijn mannen uit reed Garibaldi, eenzaam en groot als een aanvoerder uit het schimmenrijk, die zijn verslagen gezellen leidt door de duistere velden van Hades.

Mario en Guerzoni zijn de belangrijkste bronnen voor ‘De ondergang van de held’ geweest; daarnaast heeft HRH natuurlijk gegevens uit andere publikaties gebruikt. Het boekje van Vecchi bijvoorbeeld ligt ten grondslag aan de beschrijving van Garibaldi's verzuchtingen over de situatie in Italië.¹⁵⁶

Ook al heeft HRH zich veel moeite getroost DHS te baseren op gegevens uit bronnen, herhaaldelijk is zij, niet geneigd tot zorgvuldige detailstudie, in het weergeven van feiten tekort geschoten. Zo geeft HRH een niet geheel juist beeld van Garibaldi's eerste ontmoeting met Anita, doordat zij op een afbeelding afgaat,¹⁵⁷ vermeldt zij tegenstrij-

155 1882 II: 549; 1926: 402.

156 Tenminste wat de teneur daarvan betreft (DHS: 338-341; Vecchi 1862: o.a. 118, 120).

157 Vgl. DHS: 76; Werner 1971 I: 77vv; Dumas 1860: 40; Trevelyan 1907: 28v. Anita's persoonlijkheid en haar romantische verhouding met Garibaldi spraken tot de verbeelding van een groot publiek, zodat enkele afbeeldingen van het paar alom bekend waren (Ridley 1974: 85). Zie over Garibaldi's verslag van de ontmoeting met Anita: hier p. 128.

[p. 115]

strijdige data in het hoofdstuk over Rome¹⁵⁸ en haalt zij namen door elkaar.

Ik beperk me tot één wat complexer geval. Op basis van verwarrende gegevens uit bronnen heeft HRH een aanvechtbaar verhaal samengesteld over Garibaldi's moeizame besluitvorming inzake de expeditie naar Sicilië. Om te beginnen geeft HRH een gesprek tussen Cavour en Garibaldi's afgezant Sirtori slecht weer; zij gaat uit van Bertani's versie van dit gesprek, die door Trevelyan historisch onjuist wordt geacht. Bovendien schrijft ze Sirtori's pessimisme toe aan Cavour.¹⁵⁹ In de op Sirtori's poging volgende verwikkelingen heeft het relaas van HRH zich verstrikt. Ik geef de voornaamste ervan weer, in eerste instantie Trevelyan volgend.

De expeditie zou op 28 april 1860 beginnen; in de ochtend van 27 april ontving de staf een telegram waarin de mislukking van de beweging te Palermo bericht werd.¹⁶⁰ Garibaldi besloot de expeditie uit te stellen, wat tot een conflict in de staf leidde. Een tweede telegram, al dan niet op verzoek van Crispi verzonden, arriveerde 's avonds 29 april bij Crispi, die het de ochtend van 30 april aan Garibaldi liet zien. Direct nam Garibaldi het besluit de expeditie te laten doorgaan.¹⁶¹ Heel anders is de lezing van HRH. In de avond van 27 april¹⁶² komt het eerste telegram binnen. Garibaldi neemt zijn besluit, daarop volgt een ruzie met zijn stafleden. Deze dag duurt verder eindeloos lang; bedoeld is waarschijnlijk de volgende dag, dus 28

158 HRH laat Garibaldi naar Rome terugroepen op 29 april; even verderop gunt zij hem tot aan de avond van de 29ste enkele dagen de tijd om de verdediging van de stad voor te bereiden (112-117). Deze tegenstrijdigheid berust op een vergissing van HRH: Garibaldi trok op 27 april Rome binnen (Trevelyan 1907: 111. Idem: Ridley 1974: 276). Ter verdediging van HRH kan aangevoerd worden dat enkele van haar bronnen Garibaldi eveneens op een verkeerde datum naar Rome laten komen: Guerzoni op de avond van de 28ste, Mario op de avond van 29 april (Guerzoni 1882 I: 264; Mario 1882 I: 62).

159 Zie Trevelyan 1909: 187v en 336vv. Wel sluit DHS 238 (regel 38v) over Cavour's pessimisme aan bij Trevelyan 1909: 188, maar nu gaat het over Cavour's houding na het gesprek.

160 Het telegram werd verkeerd ontcijferd; op deze foutieve uitleg baseerde Garibaldi zijn beslissing. Vgl. Trevelyan 1909: 189v, DHS: 239.

161 Trevelyan 1909: 189-193. Overigens was de waninterpretatie van het eerste telegram volgens Trevelyan een gelukkig toeval; anders ‘history would have had a sadder tale to tell’ (189).

162 ‘(...) op den vooravond van den dag, voor het vertrek der expeditie vastgesteld (...)’ (239).

[p. 116]

april. Een dag later (29 april)¹⁶³ komen Crispi e.a. bij hem met het tweede telegram; Garibaldi trekt gegevens na. De avond valt en Garibaldi geeft zich aan een nachtelijke overpeinzing over. De volgende ochtend komt hij pas weer uit zijn afzondering te voorschijn. ‘Wij gaan zoo spoedig mogelijk - morgen zoo het kan (243).’ Dit moet Garibaldi op 30 april meegedeeld hebben, maar DHS plaatst deze ochtend op 1 mei (243). Ook als we deze oneffenheid gladstrijken, is HRH's verslag in strijd met dat van Trevelyan, bij wie Garibaldi direct beslist - in DHS krijgt Garibaldi bijna een etmaal extra tijd om te peinzen.

HRH is door andere bronnen op het verkeerde spoor gezet. Bandi vertelt dat Crispi e.a. op 30 april het tweede telegram aan Garibaldi toonden; deze denkt een poosje na en deelt ogenblikkelijk zijn positieve beslissing mee. De volgende ochtend, op 1 mei, is Garibaldi's eerste woord: ‘Partiremo, partiremo.’ Van de datum 30 april is Bandi geheel zeker, omdat het de dag is van het succes tegen de Fransen in Rome (Bandi 1960b: 32v). Ook volgens Bandi denkt Garibaldi dus maar even na. Guerzoni, eveneens een ooggetuige, kent Garibaldi daarentegen meer bedenktijd toe. Guerzoni spreekt uitsluitend over het eerste telegram en vertelt dat Garibaldi naar aanleiding daarvan lange tijd in gepeins verzonken was, onbeweeglijk naar de zee starend. In een lyrische beschouwing weidt Guerzoni uit over de Poesia, die als een soort goddelijke genade Garibaldi tot de juiste beslissing brengt. Als hij zijn besluit meedeelt, is het inmiddels 1 mei.¹⁶⁴ Zo zal HRH aan 1 mei zijn gekomen (uit Bandi + Guerzoni) en aan de langdurige overpeinzing van Garibaldi (Guerzoni). Hierbij heeft zij verschillende data door elkaar gehaald en de bronnen niet voldoende met elkaar vergeleken. Daar komt vermoedelijk HRH's foutieve lezing van Bandi bij. Bandi laat Garibaldi wel op 1 mei zeggen dat het vertrek plaats kan vinden, maar vertelt ook dat Garibaldi zijn besluit al de vorige dag heeft meegedeeld. HRH zal in de vaart van haar bronnenstudie alleen naar de uitspraak op 1 mei gekeken hebben. Al met al berust de uitvoerige weergave van Garibaldi's overpeinzing (241-243) op een verwarde tijdsbepaling. De historicus Romein zou over dergelijke

163 Deze datum wordt ook door Ridley genoemd (1974: 437); het is echter mogelijk dat Ridley zich hier vergist; hij maakt geen onderscheid tussen het tijdstip waarop het telegram aankomt en het moment waarop Crispi Garibaldi inlicht. Hetzelfde geldt voor Hibbert (1987: 198).

164 ‘Partiamo, ma purchè sia domani’ (Guerzoni 1882 II: 35v).

[p. 117]

fouten gevallen zijn: de biograaf dient zeer precies de volgorde van alle details te kennen.¹⁶⁵

165 Romein 1951: 190v.

3.5 Documentatie in de greep van verbeelding

3.5.1 De kleine zwendel

H.W. von der Dunk ziet als voornaamste onderscheid tussen biografie en vie romancée ‘de kleine zwendel’: de auteur van de laatste vertelt wat de held denkt zonder hierover gedocumenteerd te zijn of beschrijft de stemming waarin de held verkeerd zou hebben (1982: 8). Zo gezien is HRH schuldig aan grote zwendel, want DHS geeft de lezer royaler inzage in het gedachtenleven van de hoofdfiguur dan bijvoorbeeld Ludwig in zijn Napoleon (1925). Weliswaar komt in deze vie romancée van de bestsellerschrijver gedachtenweergave voor, maar minder uitbundig dan in DHS.¹⁶⁶ De hoeveelheid ingebedde focalisatie in DHS is een van de factoren waardoor dit boek een geromantiseerde indruk maakt, ondanks de vele historische details en de historische uiteenzettingen. DHS geeft vaak en soms zeer uitvoerig de gedachten van Garibaldi weer, hetzij in vrije indirecte rede, hetzij samenvattend. Daarnaast komen ook wel gedachten in directe rede voor. Vooral van de vrije indirecte rede heeft HRH dikwijls gebruik gemaakt. Ook gedachten van anderen worden aangehaald, maar in mindere mate.

Deze verschijnselen roepen de vraag op, in hoeverre HRH dergelijke gedachtenweergave uit bestaande publikaties afgeleid heeft. Een vergelijking met HRH's bronnen maakt duidelijk dat zij vaak gedachten aan Garibaldi toeschrijft die niet of nauwelijks terug te vinden zijn in de literatuur over hem. Kennelijk heeft de schrijfster zich in zo'n geval ingeleefd in zijn situatie en haar rapportage van zijn innerlijke gewaarwordingen daarop gebaseerd. Soms berust gedachtenweergave op documentatie die door HRH is ‘omgewerkt’ tot gedachten.

166 Ludwig 1930. Napoleon is interne focalisator op bijvoorbeeld p. 52, 120v, 442 (er denkt... doch er sagt....).

[p. 118]

Als DHS gedachten van anderen dan Garibaldi beschrijft, zijn deze meestal aan een bron ontleend: een tijdgenoot van Garibaldi heeft zijn belevenissen te boek gesteld en daarin af en toe ook opgenomen wat er op zo'n moment door hem heen ging. Tot deze ontleningen behoort bijvoorbeeld Dandolo's verbazing over de uitdossing van de Garibaldini (115); enkele gedachten van Garibaldi's officier Bandi tijdens de onderneming op Sicilië, zoals zijn twijfel aan de mogelijkheid de Napolitaanse troepen te verslaan (285 en 287); een observatie van Garibaldi's neerslachtigheid met Vecchi als interne focalisator (339).¹⁶⁷

Van Garibaldi's gedachten in DHS is er een minderheid in een bron terug te vinden. Zo'n uitzondering is de beschrijving van een visioen van de jonge Garibaldi; hij was sterk onder de indruk geraakt van Saint-Simonisten en dacht in nachten op zee over hun woorden na

en in zijn exaltatie scheen het hem toe, als was dit niet langer een gewone vrachtboot (...), maar een gevleugelde bode, het woord Gods en het zwaard van Michaël dragend over de wateren. Een siddering doorvoer hem: vanuit schemerige diepten voelde hij zijn levenstaak roepen tot hem. (58)

HRH beschrijft deze gewaarwordingen zonder er enige afstand van te nemen; zo'n passage maakt duidelijk wat de communist Knuttel irriteerde in de mystieke inslag van DHS (hier p. 43). De beschrijving van Garibaldi's droombeeld berust op de Memoires in de bewerking van Dumas; daarin komt de vergelijking met de bode inclusief het woord Gods en het zwaard voor; ook is, in andere bewoordingen, het vage besef van een levenstaak door Dumas omschreven.¹⁶⁸

Een ander voorbeeld betreft directe ontlening van gedachteweergave. In New York (1850-1851) voelde Garibaldi zich ongelukkig. Op een dag verlangde hij zo naar ‘ruimte en vrijheid’ dat hij wilde aanmonsteren als matroos. Bij geen enkel schip lukte dat.

Herinnering schoot door hem heen van de langvervlogen dagen van Montevideo, toen hij bevelhebber van de vloot der republiek was geweest. Hij lachte een bitteren lach: wat hielp hem dit alles nu? Niemand had hem noodig. Met tragen tred keerde hij naar de fabriek terug (180).

167 Dandolo: Trevelyan 1907 (121vv) citeert uit Dandolo's boek. Bandi: Bandi 1960a: 188, 192. Vecchi 1862: m.n. 118, 120.

168 Dumas 1860: 19. Elders in DHS vergelijken Sicilianen Garibaldi eveneens met St.-Michaël (230).

[p. 119]

Het aanmonsteren en de herinnering aan Montevideo zijn door Garibaldi zelf beschreven,¹⁶⁹ waarmee dit in DHS een van de weinige tekstgedeelten over Garibaldi's gedachten is die op gedachteweergave in een bron terug gaan.

Zoals ook verder in DHS zijn in ‘Het wonder: de bevrijding van Sicilië’ de Memoires nauwelijks gebruikt als bron van gedachteweergave.¹⁷⁰ Een uitzondering is deze gedachtesamenvatting in het verslag van de slag bij Calatifimi: ‘Garibaldi wist dat de dag bijna gewonnen was. (261)’ Dit treft men ook in de Memoires aan als gedachteweergave:

The situation was supreme; we were bound to win. In this determination, we began to ascend the first ledge of the mountain, under a hail of bullets. (Werner 1971 II: 165)

Als laatste voorbeeld HRH's samenvattende beschrijving van Garibaldi's gewaarwording te Palermo. Garibaldi besprak daar vanaf een balkon de voorwaarden die de Napolitaanse tegenstanders gesteld hadden. De strijdvaardige kreten van het publiek deden hem goed, hij voelde ‘hoe zijn ziel één werd met de ziel van het volk.’ De bron is Guerzoni.¹⁷¹ Herhaaldelijk volgt gedachteweergave in DHS een gedachtebeschrijving uit een document na en bovenstaande opsomming is niet compleet. Maar het aantal van dit soort gevallen is in DHS beperkt. Bovendien betreft dit steeds korte passages, terwijl er in DHS ook uitgebreide tekstgedeelten met gedachteweergave zijn; die zijn nooit als zodanig uit een bron afkomstig.

Meestal is HRH anders te werk gegaan. Zij nam informatie uit de door haar gelezen literatuur over Garibaldi op in beschrijvingen van wat hij op een bepaald moment gedacht zou kunnen hebben of werkte informatie om tot gedachten van Garibaldi. Nergens in DHS wordt

169 Werner 1971 II: 55.

170 Aangezien de Memoires weinig loslaten over het innerlijk van Garibaldi als belevende ik-figuur, is dit niet zo vreemd. Des te merkwaardiger is dat DHS, dat zoveel gedachten van Garibaldi beschrijft, geen gebruik maakt van een van de schaarse gedachtebeschrijvingen in de Memoires. In zijn nadagen ziet Garibaldi toe hoe duizenden deserteurs zijn leger verlaten; hij deelt in zijn autobiografie mee wat hij toen zei en hoe hij zich daarna voelde; HRH heeft alleen zijn woorden opgenomen (DHS: 380; Werner 1971 II: 308).

171 DHS: 273. Vgl.: ‘l'anima di quel popolo pareva tutta trasfusa in lui’ (Guerzoni 1882 II: 115, waar wordt verwezen naar de dichterlijk verhaalde herinneringen van medestrijder Abba).

[p. 120]

verantwoording van deze werkwijze afgelegd of wordt het hypothetische van zo'n tekstgedeelte aangegeven.

Soms is een passage niet eenduidig als gedachteweergave te interpreteren, zoals in de beschrijving van een sensationele gebeurtenis uit de Zuidamerikaanse jaren.¹⁷² Garibaldi, op zee door een kogel in de nek gewond, denkt te zullen sterven; hij wil per se in de aarde begraven worden,

hij huiverde bij de gedachten dat het (zijn lijk, HS) zou rusten in de oneindige wateren, door geen gedenksteen onderscheiden van de ontelbare gebeenten, die de dood uitzaait over land en zee. (70v)

Blijkens de Memoires citeerde Garibaldi bij deze gelegenheid enkele regels van Foscolo; deze zijn letterlijk vertaald in het citaat hierboven.¹⁷³ Deze indirecte rede hoeft niet per se als gedachteweergave gelezen te worden; het zou ook om gesproken woorden kunnen gaan, Garibaldi zou dan bijvoorbeeld gezegd kunnen hebben: ‘Ik moet er niet aan denken dat mijn lijk in de zee zou rusten.’ In dat geval zou HRH dicht bij de bron gebleven zijn.

Als illustratie van de manier waarop HRH aan Garibaldi ingebedde focalisatie toekent, bespreek ik eerst enkele gedeelten van ‘De worsteling om Rome’. In tegenstelling tot de Foscolo-passage bevatten ze onmiskenbaar ingebedde focalisatie. Na een succesvolle tegenaanval die de Fransen het veld heeft doen ruimen, peinst Garibaldi over de afgelopen dag en de komende beslissingen; deze gedachtenweergave, voor een deel in vrije indirecte rede gesteld, neemt ruim één pagina in beslag (122v). Signalen die op ingebedde focalisatie wijzen zijn verba als: hij dacht, voelde, wist het niet; het flitste door hem heen. Waarschijnlijk heeft HRH hier gegevens uit vooral Trevelyan¹⁷⁴ omge-

172 HRH relativeert deze gebeurtenis, weliswaar op haar manier: Garibaldi's ‘zeldzame’ talenten werden in dwaze ondernemingen geïnvesteerd (70). Zie het citaat hieronder (p. 130).

173 Un sasso
Che distingua le mie dall' infinite ossa
Che in terra e in mar semina mortel'
(Werner 1971 I: 40; ook in Trevelyan 1907: 27) HRH las werk van deze dichter in de zomer van 1919 (Lijst lectuur).

174 Deze gegevens zijn: de lotgevallen van Ugo Bassi (Trevelyan 1907: 136); het gedrag en de persoonlijkheid van Bixio (‘een lastige duivel was Bixio (...), maar (...).’; ib.: 327v.); de minachting van beroepsmilitairen; Garibaldi's plan de Fransen te achtervolgen (waaraan hij in zijn Memoires slechts een korte opmerking wijdde; Werner 1971 II: 6).

[p. 121]

werkt tot een reeks gedachten die aan het eind van die dag door Garibaldi heengegaan zou zijn.

Het resultaat van Garibaldi's nadenken wordt op p. 123v beschreven: Garibaldi legt een plan aan Mazzini en de andere leden van Romes Triumviraat voor; Mazzini wijst het af. De samenvatting van de discussie wordt in DHS gevolgd door een gedeelte waarin Garibaldi als interne focalisator optreedt, zodat zijn visie op de kwestie de meeste nadruk krijgt - een beproefde methode om het oordeel van de lezer te beïnvloeden. De door HRH beschreven gedachten zijn niet op documenten gebaseerd; wel is informatie uit bronnen verwerkt in de zin: Garibaldi ‘voelde hoe een scheur sloeg in het vertrouwen, waarmee hij Mazzini's leiding vele jaren was gevolgd.’ (124) HRH's versie is ook in overeenstemming met de toon waarin de Memoires de zaak uiteenzetten en met een opmerking van Mario:

Garibaldi obeyed, as was his wont, but he bitterly resented, and never forgave, this refusal (Mario 1909: 191, curs. HS).

De twijfel aan Mazzini's inzicht in de politieke ontwikkelingen in Frankrijk is door HRH ten onrechte toegeschreven aan Garibaldi: de informatie komt uit Trevelyan 1907 (135), waar te lezen is dat Mazzini niet wist hoe snel de invloed der republikeinen in Frankrijk afnam.

Later, na de heroïsche nederlaag bij de villa Corsini, treurt Garibaldi, maar tevens beseft hij de waarde van deze verloren strijd. Zijn gedachten worden ten dele samengevat, ten dele in vrije indirecte rede meegedeeld; het gaat om gedachten die hij de dagen daarna ‘in zijn ziel’ droeg (137v). Garibaldi bedenkt o.a. dat het vergoten bloed vruchtbaar zal zijn; het Italiaanse volk heeft een nieuwe traditie van martelaars nodig, met Rome als middelpunt. Dit lijkt veel op Mazzini's offer-idee en Trevelyan's betoog over de vernieuwing van Rome als tempel van de nationaliteitsgedachte (1907: 191v), waaruit HRH de ‘gedachte’ van Garibaldi over de nieuwe traditie zo goed als letterlijk heeft overgenomen. Hetzelfde geldt voor de notie dat het bloed ‘oneindig vruchtbaar’ zou zijn (vgl. Trevelyan 1907: 193). Zo wordt Trevelyan's commentaar door HRH in Garibaldi's gedachtenleven opgenomen.

[p. 122]

Tijdens zijn verblijf in Tanger (1849-1850) staarde Garibaldi, aldus DHS 177v, vaak naar de zee, naar de altijd opnieuw aanrollende en op de kust brekende golven.

Het leek hem het beeld van den strijd der menschengeslachten tegen de spitse punten van het geweld en der tyrannie onwrikbare wanden. Hij staarde en staarde, verzonk in droefgeestig gepeins.

Uitvoerig vertelt DHS dan, in een iteratieve gedachtenweergave, hoe Garibaldi zich pijnigde met herinneringen aan allen die hij had opgeofferd voor een nog steeds onbereikbaar ideaal. Al met al bijna een pagina lang. Dit alles is waarschijnlijk een verbeeldingsgewijze uitwerking van enkele aanwijzingen uit Trevelyan 1909 (13); deze deelt mee dat Garibaldi tijdens de periode te Tanger geestelijk evenwicht zocht door langdurig naar de zee te staren en citeert Garibaldi's notitie uit februari 1850: ‘Tortured by certain memories and by the low condition of our country's affairs (...).’

Er zijn in DHS ook uitgebreide beschrijvingen van Garibaldi's gedachten waarvan ik helemaal geen sporen in de door HRH geraadpleegde literatuur heb kunnen vinden.¹⁷⁵ Een daarvan komt voor in ‘De held in de school van het leiderschap’. Garibaldi vaart uit Zuid-Amerika terug naar Italië; op het schip mijmert hij, blijkens een van de langste tekstgedeelten met ingebedde focalisatie in DHS (89-92). Ondanks signaalwoorden die Garibaldi tot interne focalisator maken, zou een deel van deze passage ook als commentaar van HRH gelezen kunnen worden; dit brengt de dubbelzinnigheid van vrije indirecte rede nu eenmaal met zich mee.¹⁷⁶ Pas achteraf wordt deze dubbelzinnigheid opgeheven:

Al deze dingen voelde Garibaldi omhoogflitsen en weer verschieten door de rijke gronden van zijn wezen, wanneer hij, leunend over de verschansing, staarde naar de eenzame oneindigheden waar het schip zijn schuimende vore door sneed; - oneindigheden, deinend gelijk die der prairie, maar zilverbloesemend en zilt van geur. Hij dacht zijn gedachten niet in ijdelen hoogmoed, maar voelde ze zuiver sterk als de natuur. (92v)

175 Misschien is HRH hierin gestimuleerd door haar vroegere lezing van Huch's boek, waarin veel interne focalisatie bij Garibaldi e.a. voorkomt (vgl. hd 3, nt 99).

176 Over de dubbelzinnigheid van VIR bijvoorbeeld Cok van der Voort (1986), m.n. p. 246v.

[p. 123]

Zo zijn de gedachten die tijdens de reis in Garibaldi opflitsten in een grote gedachtenbeschrijving ondergebracht; binnen de compositie van dit hoofdstuk een middel om een karaktertypering op soepele wijze in te lassen in de verhaalgang. Tevens is het, net als zoveel andere gedachteweergave in DHS, een relatief fictionaliserend middel, omdat deze overpeinzingen niet op de Memoires of andere bronnen teruggaan.¹⁷⁷

Ten slotte nog een ander geval. Vrijwel aan het begin van het hoofdstuk ‘Aspromonte en Mentana’ staat een beschouwing over de politieke situatie in Italië na Garibaldi's triomfen in 1860 en over zijn aspiraties. De uiteenzetting (338-341) wordt voorafgegaan en onderbroken door typeringen van Garibaldi's stemming, wat op ingebedde focalisatie wijst, maar kan als geheel ook gelezen worden als een commentaar van HRH (in literaire termen: van de externe verteller-focalisator), die herhaaldelijk de focalisatie afstaat aan Garibaldi.¹⁷⁸ Wat de inhoud betreft, een deel van de gegevens uit deze uiteenzetting of gedachtenweergave is afkomstig uit het boekje van Vecchi.¹⁷⁹ Vecchi geeft weer wat Garibaldi hem zelf vertelde; de bittere toon van die woorden sluit goed aan bij de passage uit DHS, die echter als gedachtenbeschrijving relatief fictionaliserend is.

177 Guerzoni gaat wel in op gedachten van Garibaldi, maar die hebben een ander onderwerp (namelijk het doel van de reis) en tijdstip (de laatste fase van de tocht). Zie Guerzoni 1882 I: 215. Evenmin berust de gedachtenbeschrijving als geheel op correspondentie van Garibaldi: de Epistolario bevat geen brieven uit de periode waarin Garibaldi naar Italië reisde (vgl. Garibaldi 1973 I: 262).

178 Eenmaal is Vecchi de interne focalisator (339; zie hier p. 114).

179 Vecchi 1862: 114vv; o.a. komt in deze bron Garibaldi's verontwaardiging over het lot van Venetië en vooral Rome naar voren (ib.: 117). Invloed van de Memoires is merkbaar op p. 338 van DHS, m.b.t. de smadelijke behandeling van Garibaldi's vrijwilligers (Werner 1971 II: 109). Aan de passage in DHS als geheel ligt geen correspondentie ten grondslag. Wel zijn er sombere uitlatingen in de Epistolario die overeenstemmen met de stemming die Garibaldi volgens HRH in het jaar 1861 had (bijvoorbeeld Garibaldi 1973 VI: 135, 217; in het tweede geval spreekt hij tevens de verwachting van een sociale omwenteling uit).

[p. 124]

3.5.2 Risorgimento en verbeelding

DHS omvat drie onderwerpen, waarvan het verhaal over Garibaldi de meeste aandacht krijgt. Hoofdstuk I, de ‘Historische inleiding’, behandelt van het Risorgimento, de strijd om de vrijheid en eenwording van Italië, in vogelvlucht dat gedeelte waarin Garibaldi nog geen rol van betekenis speelde (tot 1848). Het derde onderwerp behelst de laatste twee decennia van het Risorgimento (1848-1870) in het algemeen, in DHS weergegeven in kaderpassages. De ondertitel suggereert dat Inleiding en kaderpassages deel uitmaken van de verbeelding, anderzijds rept HRH in de ‘Voorrede’ alleen van verbeelding in verband met Garibaldi's levensloop en historische gestalte. De vraag is hier of ook de algemeen-historische tekstgedeelten van DHS de vrucht van de ‘verbeelding’ zijn.

De stijl van de Inleiding, die vaak beeldend is en de herhaaldelijk voorkomende scenische weergave van gebeurtenissen geven te kennen dat HRH haar relaas aanschouwelijk wilde maken. Maar vergeleken met de andere hoofdstukken is de inleiding samenvattend, minder als ‘verhaal’ geschreven. De presentatie als inleiding geeft aan dat HRH de periode tot ± 1850 meer als de voorgeschiedenis ziet. Ook al is de Inleiding allerminst zakelijk geschreven, een indruk die nog wordt versterkt door HRH's onmiskenbare stellingname, ze vormt kennelijk geen integraal deel van de verbeelding.

In hoofdstuk II begint het levensverhaal en van daaruit belandt HRH in hoofdstuk IV bij de hoogtepunten van het Risorgimento. Het relaas over Garibaldi is duidelijk als verbeelding bedoeld en voor zover HRH haar held op de voet volgt, wordt de informatie over de Italiaanse eenwording opgenomen in de verbeelding. Zou HRH het hierbij gelaten hebben, dan had de ondertitel alleen naar Garibaldi hoeven te verwijzen. De kaderpassages in hoofdstuk II-V verwijderen zich echter steeds even van Garibaldi, zij belichten de eenwording vanuit de algemene situatie of vanuit de diplomatie van Cavour c.s. Blijkens de vertelmiddelen die in deze passages gebruikt zijn, heeft HRH ook daarin herhaaldelijk naar aanschouwelijkheid gestreefd, zij het in aanzienlijk mindere mate dan in het eigenlijke verhaal. Af en toe neigt de vertelwijze naar het scenische, vaker wordt beeldspraak gehanteerd, bijvoorbeeld in een verslag van de aanval van Piemont op het pauselijk gebied:

[p. 125]

Voor Cavour beteekende het ongedacht snelle succes der Piëmonteesche wapenen de bekroning zijner politiek. De reaktie in Midden-Italië was met één slag verbrijzeld, de vijand die Piëmont van het zuiden uit bedreigde, volkomen verlamd; de ijzeren keten die, dwars over het eiland (Italië, HS) gespannen, noord en zuid nog gescheiden had, vloog aan duizend stukken (313v).

Het relatief-fictionaliserend vertelmiddel van de ingebedde focalisatie is in kaderpassages herhaaldelijk gebruikt om het standpunt van Cavour weer te geven. Een voorbeeld is de vrije indirecte rede waarin Cavour's reactie op een daad van Garibaldi is gegeven, het aanbieden van de oorlogsvloot van Napels aan Victor Emmanuel: ‘Maar nu was het genoeg: de man die zijn vorst een koninkrijk en een vloot kon aanbieden, werd gevaarlijk voor de monarchie (307).’ De vrije indirecte rede wordt vervolgd, waarna blijkt dat deze woorden de opinie van Piemontese militairen representeren. Zo gaat de vrije indirecte rede bijna onmerkbaar over van Cavour naar anderen. Kennelijk heeft HRH in dit tekstgedeelte zakelijke informatie die Trevelyan over Cavour's mening geeft gefictionaliseerd weergegeven. Veel vaker heeft zij uit Trevelyan's standaardwerk kunnen putten voor algemeenhistorische gegevens. In dit geval, Cavour's reactie op het schenken van de vloot, geeft HRH een vertekend beeld. Volgens Trevelyan was Cavour juist aangenaam verrast door Garibaldi's besluiten en zijn relaas geeft een heel andere kijk op Cavour's overwegingen.¹⁸⁰

Een geval apart is het slot van DHS, waarin de voortgang der geschiedenis na Garibaldi's dood lyrisch wordt becommentarieerd:

De dagen stroomden verder, de jaren stroomden, de menschheid spon verder aan haar lot. De oude verhoudingen kregen een nieuwen inhoud, de oude woorden een nieuwe beteekenis, de oude leuzen werden gevuld met den wijn van nieuwe verlangens. Een nieuw geslacht groeide op; nieuwe ketenen drukten de ontrechten, nieuwe geweldenaars schandvlekten met hun wreedheid de aard. (401v)

Het idee dat in de twintigste eeuw de nagedachtenis van Garibaldi door behoudende Italiaanse nationalisten werd geannexeerd, dreef HRH tot een verontwaardigde afsluiting, lyrisch ook door de dichtvorm: DHS besluit met een kwatrijn, waarvan de slotregel luidt: ‘Wij Kommunisten zijn de kinderen van zijn geest’.¹⁸¹ Verbeelding naar

180 Trevelyan 1911: 188vv; als houding van de militairen geeft HRH het standpunt van politicus Ricasoli weer, vgl. ib.: 211.

181 Zie hier hd 4, nt 37.

[p. 126]

de vorm én naar de inhoud, want juist hier maakt een dieper inzicht het de auteur mogelijk Garibaldi's aandeel aan de historie naar waarde te schatten. In het slot omvat de verbeelding dus zowel Garibaldi's leven als de historie in het algemeen, maar in de kaderpassages heeft de verbeelding een stapje terug moeten doen, al ontbreekt zij nergens in DHS geheel.

3.5.3 Heldenmoed en heldentaal

3.5.3.1 De versierde held

De in vorige paragrafen aan het licht gekomen vergissingen en slordigheden t.a.v. historische feiten doen afbreuk aan HRH's ongetwijfeld serieuze bedoeling de lezer een verantwoord beeld van historische gebeurtenissen te geven. Het feit dat zij Garibaldi's gedachtenleven uitvoeriger heeft beschreven dan welke bron ook, versterkt het in de ondertitel van DHS aangeduide karakter van een verbeelding. Toch staan deze eigenschappen van DHS een zelfs voor historici boeiende visie op wezenlijke eigenschappen van Garibaldi niet geheel in de weg; dat zij er niet in geslaagd is een in grote lijnen aanvaardbare interpretatie van de figuur Garibaldi te geven, heeft een andere oorzaak. Recensenten van DHS hebben destijds gewezen op het subjectieve, partijdige karakter van dit boek;¹⁸² HRH heeft haar held met vooringenomenheid beschreven. DHS lijdt aan een verfraaiingsneiging; de tendens alles mooier te maken ligt ten grondslag aan de subjectieve visie op Garibaldi. Deze tendens komt al op het niveau van de detailbeschrijving tot uiting; daarom bespreek ik hier eerst enkele voorbeelden van idealiserende situatieschetsen in DHS.

Het natuurlijke overwicht van Garibaldi wordt geïllustreerd door de anekdote over zijn eerste verovering als kaperkapitein (69v). Tegen de zin van zijn bemanning liet hij de passagiers van het buitgemaakte schip ongedeerd gaan.¹⁸³ De bron is Garibaldi zelf,¹⁸⁴ die hierover beknopt vertelt. In DHS is dit gegeven uitgewerkt tot een tafereeltje:

182 Zie bijvoorbeeld Bloem's recensie, hier besproken op p. 36 en 41.

183 Het vervolg op deze passage is hierboven behandeld (p. 120).

184 Werner 1971 I: 24v; Dumas 1860: 24.

[p. 127]

Half-onderdrukte vloeken gromden; nijdige blikken gluurden naar den rijken koopman met de prachtige briljanten, die, toen de Louise de witte vlag heesch, zich over zijn geheele lichaam bevend voor de matrozen van de Mazzini op de knieën geworpen had, hun al zijn kostbaarheden aanbiedend zoo zij zijn leven spaarden. Maar allen gehoorzaamden: de jonge kapitein (Garibaldi, HS) had in stem en blik, in heel zijn ernstig wezen, iets onbeschrijfelijks dat ongehoorzaamheid uitsloot.

Met deze levendige beschrijving maakt HRH het voorval aanschouwelijker. Aan boord van een ander schip voer Garibaldi jaren later (1848) naar Italië terug; de mannen zongen bij zonsondergang een patriottische hymne, waarover Trevelyan nogal lyrisch schreef:¹⁸⁵ ‘And with the other voices blended the low, rich voice of the deliverer to be - till the song, without an audience, died upon the water's waste.’ Hier deed HRH niet voor onder, zij gaf een aemulatio:

Aan het einde van iederen dag, als de zon zonk aan de kimmen, klonk over de onmetelijke grauwe watervlakte de nieuwe hymne, Italië ter eere door een der hunnen gedicht. In den koorzang kreeg de broederlijke liefde stem die allen vereenigde en werd het verlangen verklankt, dat aller harten prangde met zoete pijn, het verlangen zich te offeren voor den droom hunner ziel (89).

Deze interpreterende uitweiding van HRH is in overeenstemming met het doel van de reis; zo zag HRH echter ook kans de haar aansprekende idee van een offer ter wille van een droom in haar rapportage te verwerken.

Elders in DHS beschreef zij hoe de Garibaldini in 1860 uitkeken op Palermo, de stad die zij moesten gaan innemen. Ditmaal kon zij terugvallen op een literair getinte beschrijving door Trevelyan. De aankleding met details is door HRH uitgebreid. Ter vergelijking een gedeelte uit beide versies van de beschrijving.¹⁸⁶

(....) while down below, enclosed between these stately barriers and the sea, was spread the Conca d'Oro itself, one vast grove of oranges, lemons, olives, and cactus, the magnificent legacy to modern times of the Arab methods of irrigation. There, like a rich jewel set in the ‘shell of gold’, lay Palermo on the edge of the azure sea; and there in the

185 Trevelyan 1907: 41. Enkele zinnen hiervoor staat een wat ironischer opmerking van Trevelyan: ‘Since they were alone upon it, with no unbelievers there to mock their ceremonies’ zongen de mannen op het schip bij zonsondergang ‘for evening prayer a patriotic hymn’.

186 DHS: 263, Trevelyan 1909: 271. Ook de kijk op Palermo (DHS: 267) is ontleend aan een plastische beschrijving door Trevelyan (1909: 289).

[p. 128]

harbour rode the warships of Naples and of various other nations, set to watch the issue of this wild adventure, for news of which all the world was waiting.
Tegen de hellingen der onderste heuvels aan lag de gouden schelp gevlijd, de vruchtbare vallei, een oneindige weligheid van licht en donker geschakeerd loover. Uit den groenen krans der sinaasappels- en citroenplantages rees Palermo met zijn koepels en klokketorens, zijn paleizen en kerken en poorten. Achter de stad lag de haven, een woud van masten en achter de haven de zee: de golven kruifden, witte schuimstippen schoten over de grauwe woeling uit.

Een typering van de sfeer in Rome leunt aan tegen het dagboek van Koelman. De avond voordat de Fransen Rome zouden aanvallen, heerste er in de stad een gespannen sfeer. Koelman's beschrijving wordt door HRH overgenomen (118), maar de stemming typeert zij anders. Koelman schrijft:

In gespannen verwachting werd de nacht doorgebracht, en iedereen begreep dat er den volgenden morgen eene botsing moest plaats hebben. Hoe zou die aflopen? (Koelman 1869 II: 12)

In DHS is dit citaat dichterlijk uitgewerkt, compleet met alliteraties en assonanties in de eerste zin.

Zoet en begeerlijk lokte het leven, statig schreed door de straten de schoone dood. In de sfeer van vervoering waartoe de zielen gestegen waren waren, kregen alle dingen een nieuwen zin, onvergelijkelijk veel dieper en rijker dan die van het dagelijksch bestaan ooit geweest was. Vreemde verwantheden gingen open; vurige draden bonden ziel aan ziel en liefde aan liefde. (.....) Het geluk der zieleneenheid werd ervaren en doorproefd. Leven was tot vreemde hoogten omhoog gewiekt; in de zielen der geletterden begonnen de zangen der groote dichters te klinken; de gestalten hunner verbeeldingen kwamen nader uit wazige verten, schenen één te worden met het wonder van dien nacht. (119)

Het leven van Garibaldi bevatte genoeg romantische stof; zo heeft zijn verhouding met Anita tot de verbeelding van velen gesproken. In DHS begint de Anita-story op p. 76; dit gedeelte van DHS loopt parallel aan Garibaldi's eigen relaas, de beroemdste zinnen uit de Memoires, die door Trevelyan gedeeltelijk geciteerd worden. Ten tijde van Trevelyan waren de Memoires de voornaamste informatiebron over de gebeurtenissen rond Anita (Trevelyan 1909: 14). De romantische stijl waarin Garibaldi over zijn kennismaking met Anita schreef, in de Engelse vertaling nog romantischer dan in de oorspronkelijke versie, deed sommigen aan de betrouwbaarheid ervan twijfelen, volgens Ridley (1974: 88) ten onrechte.

[p. 129]

De aanleiding tot de ontmoeting is Garibaldi's verlangen naar het gezelschap van een vrouw. HRH licht dat als volgt toe. Garibaldi had reeds vaak al dan niet platonische liefdesverhoudingen gehad; dat formuleert HRH dichterlijk, met een reminiscentie aan Verwey's Van de liefde die vriendschap heet:

De liefde die hartstocht is en de andere die vriendschap heet, begeleidden zijn dagen met hun afwisselend gezang (.....).¹⁸⁷

Grote hartstocht was het niet; de vriendschap met zijn kameraden had hem dieper geraakt. Nu twee van hen waren omgekomen, voelde hij zich neerslachtig en eenzaam. Zijn behoefte aan warmte en innigheid deed hem hunkeren

naar een mensch die hem boven allen zou liefhebben en waaraan hij de zachtheid kon geven, die opgestuwd lag in zijn gemoed. (76)

Deze motivatie van Garibaldi's verlangen naar een partner is niet in strijd met Trevelyan's samenvatting, maar wijkt wel wat af van de voorstelling van zaken die Garibaldi zelf gaf. De Memoires geven te kennen dat Garibaldi behoefte had aan een ‘human hart to love me, one that I could keep always near me.’ Maar, besefte hij, het zou niet meevallen een echte vriend te vinden; dus zou het een vrouw moeten zijn.¹⁸⁸ In DHS wordt Garibaldi een verhevener motivatie toebedeeld, zodat hij een ietwat gunstiger belichting krijgt.

In sterkere mate wordt dit effect in DHS bereikt door een subjectieve selectie van gegevens. Men kan zich hier een voorstelling van vormen aan de hand van het Zambianchi-schandaal. HRH vertelt dat Garibaldi enkele ontslagen gevangenen toeliet in zijn legioen,¹⁸⁹ zonder een van hen, Zambianchi, afzonderlijk te vermelden. De man had voor moeilijkheden gezorgd; gedurende de eerste weken van het beleg van Rome doodde Zambianchi c.s. een aantal geestelijken. De revolutionaire regering maakte een definitief einde aan dit soort

187 DHS: 75. Vgl. ‘hij voelde zich gekoesterd in de armen / van de liefde die kameraadschap heet’ in het drama De opstandelingen (Roland Holst 1911c: 60).

188 Werner 1971 I: 77v.

189 DHS: 108v; Trevelyan 1907: 89.

[p. 130]

terrorisme,¹⁹⁰ maar Zambianchi's misdaden bleven ongestraft. Bovendien liet Garibaldi toe dat hij zich bij hem aansloot tijdens de vlucht uit Rome; tien jaar later zou hij hem zelfs belasten met de leiding van een expeditie naar de pauselijke staten; Garibaldi's grootste blunder, vond Trevelyan.¹⁹¹ Enerzijds is het te verdedigen dat deze kwestie in DHS niet voorkomt: het voorval is niet typerend voor het revolutionaire bewind. Maar deze geschiedenis laat wel zien hoe ondoordacht Garibaldi kon handelen; de omissie versterkt het idealiserende karakter van DHS.

Een subtiele retouche heeft HRH aangebracht in haar samenvatting van een brief die Garibaldi tot de koning richtte. Garibaldi schreef dat hij bij zijn gevaarlijke onderneming op God vertrouwde,¹⁹² HRH liet dit weg. Het lijkt erop dat zij in deze jaren als communiste vaag-pantheïstische trekken van bijvoorbeeld Garibaldi wel kon accepteren, maar duidelijk godsdienstig klinkende uitspraken niet kon gebruiken.¹⁹³

Er staan in DHS weinig kritische opmerkingen over Garibaldi; een daarvan is de kanttekening die HRH plaatst bij Garibaldi's avonturen in Zuid-Amerika. Tegelijk prijst deze zin echter zijn eigenschappen:

Ontzaglijke geestkracht werd verbruikt voor nietige doeleinden, zeldzame gaven van geest en gemoed werden aan een onwezenlijk droombeeld opgeofferd. (70)

Guerzoni's kritiek is scherper: militair werd Garibaldi in Zuid-Amerika uitstekend geschoold, politiek allerminst. Het woeste, eigengereide optreden van de Zuidamerikanen drukte op Garibaldi, onervaren en naïef, een blijvend stempel. Wat hem politiek en gevoelsmatig zou

190 Mazzini was tolerant t.o.v. de geestelijkheid (vgl. Mario 1909: 197vv; zie ook Hibbert 1987: 47). Evenzo werden de krijgsgevangenen te Rome zeer voorkomend behandeld.

191 Trevelyan 1907: 149v; 1909: 216vv. Ook Guerzoni gaat op het geval Zambianchi in (1926: 240v). Garibaldi zelf laat Zambianchi optreden in zijn roman Cantoni il Volontario; deze man was net als iedereen ‘een samenstel van goed en kwaad’ (Garibaldi 1871: 139).

192 5.5.1860 (DHS 244; Werner 1971 III: 257. Vgl. Garibaldi 1973 V: 91).

193 Na verschijning van DHS zou HRH merken dat ook pantheïsme bij communisten niet in goede aarde viel; in De tribune werd DHS op dit punt gekritiseerd (zie hier p. 43); ook later zou zij vanuit de CPH stekelige opmerkingen over haar pantheïstische neigingen krijgen. Dit naar aanleiding van haar ‘eigenaardige beschouwingen’ in De communistische gids van 1924, later opgenomen in HRH 1925b; ‘geloof aan spookerij’, vond Knuttel (1924a: 400). De poëzie van HRH had al eerder een pantheïstische tendens getoond.

[p. 131]

blijven bezielen was slechts één gedachte: gewapenderhand opkomen voor de vrijheid en onafhankelijkheid van het vaderland. Voor Garibaldi werd de gaucho een ideaaltype, waarnaar hij zich ook in Europa bleef richten; niet alleen zijn ideeën, maar ook zijn kledij getuigden hiervan.¹⁹⁴

Duidelijk blijkt HRH's vooringenomenheid uit haar behandeling van aanvaringen met Mazzini, de eigenlijke leider van het opstandige Rome. Garibaldi wilde zijn militair succes uitbuiten door de Fransen desnoods de zee in te drijven, Mazzini wees dit plan af (123v). De focalisatie laat Garibaldi's standpunt beter uitkomen;¹⁹⁵ bovendien verzwijgt DHS Trevelyan's argument dat de door Garibaldi aanbevolen ‘root-and-branch remedy’ de Fransen ertoe gebracht zou hebben alsnog een sterker leger naar Rome te zenden.¹⁹⁶¹⁹⁷

In de inleiding van ‘De held op de toppen des levens II’ maakt Garibaldi kennis met Cavour, de eerste een loutere en klare natuur, de laatste een gecompliceerd wezen met troebele diepten vol onontwarbare verstrengeldheden.¹⁹⁸ De relatie tussen deze twee is door HRH in de loop van DHS bevooroordeeld geschetst. Weliswaar heeft HRH oog voor de staatkundige en politieke kwaliteiten van Cavour,¹⁹⁹ laat ze merken dat Cavour tot op zekere hoogte niet onwelwillend

194 Guerzoni 1882 I: 211v.

195 Zie hier p. 121.

196 Trevelyan 1907: 135. Ridley 1974: 280 noemt Trevelyan's argument niet. Garibaldi liet zich in de Memoires bijzonder negatief uit over Mazzini, vooral als het ging om militaire beslissingen ten tijde van de strijd om Rome (vgl. ook Werner 1971 II: noot bij p. 9). Mario noemt het conflict over het terugdrijven der Fransen het enige serieuze meningsverschil tussen Garibaldi en het Triumviraat (1909: 191). Zij vindt dat men hun meningsverschillen te sterk heeft benadrukt, deze ‘were never on vital, but always on secundary points’ (ib.: 189). Een benadering die zal voortkomen uit Mario's sympathie voor Mazzini. Die sympathie wordt overigens in DHS sterk aangezet (185).

197 Volgens Ridley was Garibaldi vrijwel de enige 19de-eeuwse revolutionair die voor een offensieve strategie en plattelandsguerrilla was; hij was zijn tijd ver vooruit, aangezien deze taktiek in de 20e eeuw door velen gevolgd zou worden. Wat Mazzini aangaat, oordeelt Ridley (1974: 289): ‘It would have been politically impossible for Mazzini to agree to evacuate Rome in May 1849.’ Dat maakte namelijk deel uit van Garibaldi's plannen.

198 DHS: 205; vgl. ook 233.

199 Vgl. 194v, 341. Ook noemt zij met reden als Cavour's doel het één maken van Italië onder hegemonie van Piemont (196). Wat zij schrijft over de positie van Victor Emmanuel en Cavour tegenover Frankrijk is ook aannemelijk: ze hadden liever een van Frankrijk afhankelijk klein Italiaans koninkrijk dan een groot Italië dat op revolutionairen steunde (340v, vgl. Mack Smith 1969: 24).

[p. 132]

stond tegenover de Sicilië-onderneming²⁰⁰ en verdedigt ze hem tegen Garibaldi's verdenking (330). Maar in het totaalbeeld dat DHS van Cavour versus Garibaldi geeft, is Cavour de berekenende politicus (bijv. 307), Garibaldi de misbruikte volksheld die, ondanks momenten van verdwaasdheid, zichzelf blijft. Het oordeel dat Thayer in zijn biografie uitspreekt, had HRH op andere gedachten kunnen brengen: Garibaldi heeft een grote bijdrage aan de eenwording van Italië geleverd, maar ‘might have done this service without adopting the policy of hatred (jegens Cavour, HS) which so greatly impaired his achievement.’²⁰¹ Van Trevelyan's visie op Garibaldi heeft HRH wel kennis genomen. Met zijn uiteindelijke mening over Cavour's houding inzake de annexatie van Napels²⁰² strookt HRH's idee dat Cavour een ragfijn diplomatiek spel speelde. Maar Trevelyan constateert dat Cavour bij dit gecompliceerd probleem niet anders kon handelen gezien de dreiging van buitenlandse interventie, terwijl ‘de listige staatsman’ volgens DHS verstrikt raakte in ‘de webbe zijner eigen politiek’.²⁰³ Dat is een verschil in interpretatie, zoals ook bij Cavour's bezorgdheid om Garibaldi's houding tegenover Victor Emmanuel na de verovering van Napels. Cavour probeerde via Vecchi e.a. invloed op de volksheld uit te oefenen. Dat vindt Trevelyan verstandig, HRH spreekt minachtend van ‘bewerken’.²⁰⁴ Daarnaast legt HRH als communiste een eigen accent. Cavour was een liberaal staatsman die

200 DHS: 237, vgl. 282. Zie over Cavour en de Sicilië-kwestie bijv. Ridley 1974: 486vv; Hibbert 1987: 191vv (een boeiende uiteenzetting); partijdige notities van Mario in het Supplement: Werner 1971 III: 237v, 243vv.

201 Thayer 1911, vgl. hier p. 99. Geciteerd via Hibbert 1987: 328.
De wederzijdse verhouding tussen Cavour en Garibaldi wordt door HRH meestal ongenuanceerd weergegeven. De documenten gaven daartoe geen aanleiding. Trevelyan citeert bijvoorbeeld uit een brief van Cavour aan een vriend waarin hij zijn waardering voor Garibaldi uitspreekt (1911: 91). En Mario stelt dat er geen Aspromonte en Mentana zouden zijn geweest als Cavour langer had geleefd; hij zou Garibaldi's ondergang hebben voorkomen (Mario 1909: 311). Verder geeft Trevelyan o.a. in 1911: 278vv een positief beeld van Cavour. Volgens Hibbert grensde Garibaldi's latere wantrouwen jegens Cavour aan paranoia (Hibbert 1987: 160).

202 Zie vooral Trevelyan 1911: 22v, ook 100vv. Vgl. Hibbert 1987: 241v.

203 DHS: 280. Ook al is het door HRH gelezen boekje van Edward Dicey (vgl. hier p. 99) eenzijdig, als vergelijkingsmateriaal had het haar tot een evenwichtiger oordeel over de relatie tussen Cavour en Garibaldi kunnen brengen.
Het ondoorzichtige, verwikkelde van Cavour's persoonlijkheid en optreden blijkt uit Trevelyan 1909: 339 en, wat de recentere Garibaldi-literatuur betreft, uit bijvoorbeeld Hibbert 1987: 191vv.

204 Trevelyan 1911: 261v, DHS: 323v.

[p. 133]

staatsman die in de verbetering van het lot van de arme massa's een bruikbaar politiek instrument zag, wat zijzelf ook vermeldt (195). Maar vooral vindt zij dat hij in het belang van zijn klasse handelde en daarom de in Italië opkomende democratie aan banden legde.²⁰⁵

Wat Marx en Engels over Garibaldi dachten had voor HRH groot gezag. Soms verwijst DHS dan ook naar him uitlatingen, zoals op p. 341:

Reeds eerder (...) had Marx, wiens genie elk politiek probleem ontraadselde en heendrong door elken politieken schijn, in een brief aan Friedrich Engels de dubbelzinnige rol van Piëmont gebrandmerkt. En Marx had er aan toegevoegd: ‘Viktor Emmanuel zal Garibaldi eerst gebruiken en dan te gronde richten.’ Zoowel hij als Engels gevoelden sympathie en waardeering voor Garibaldi om diens schitterenden moed, om zijn karakteradel, zijn demokratische intuïtie en revolutionairen durf. Beiden betreurden het dat de omstandigheden een zoo nobele figuur tot een werktuig der militair-konservatieve monarchie maakten.

In werkelijkheid was de brief (van Engels aan Marx) minder lovend dan HRH's samenvatting zou doen vermoeden:

Garibaldi scheint eine etwas zweideutige Rolle zu spielen. So ein General ist übel dran. (...) Für Victor Emmanuel natürlich das Wahre, erst Garibaldi auszubeuten und ihn nachher zu ruinieren. Altro esempio, wie weit man's mit ‘praktischen Auftreten’ in Revolutionen bringt. Es ist übrigens Schade tun den Kerl. Andrerseits vortrefflich, daß Piemont den angelogenen Charakter des Repräsentanten der italienischen Einheit verliert.²⁰⁶

In 1864 bezocht Garibaldi Londen; hij werd er feestelijk ingehaald. HRH verwijst ook hier naar correspondentie tussen Marx en Engels.

Marx ergerde zich woedend aan het onwaardige spel, waar Garibaldi op inging, juist wegens de waardeering die hij voor hem had. Hij luchtte zijn ergernis in een hard woord tegen den vertrouwden vriend van al zijn gedachten. (360)

205 DHS: 340. Hibbert vat de discussie onder historici in ± 1960 over Cavour's rol kort samen (1987: 329v, nt). Het standpunt van Dennis Mack Smith komt in de richting van HRH's opvatting (vgl. ook Mack Smith 1969: 23v, 30).
De historicus Brugmans, tijdgenoot van HRH, was het niet eens met het beeld dat zij gaf van de verhouding tussen Garibaldi en Cavour (hier p. 53).

206 4.11.1859, MEW Bd 29, 503, ook Bebel 1913 II: 359. Marx schatte Garibaldi hoger in dan Mazzini en Engels bewonderde hem als guerrilla-leider, maar Marx, ‘being by instinct a Realpolitiker manqué’ had toch weinig sympathie voor een ‘romantic revolutionary of the Garibaldi type’ (Ridley 1974: 552).

[p. 134]

Dit hard woord moet betrekking hebben op Marx' brief d.d. 19.4.1864 aan Engels. Hierin wordt Garibaldi's optreden in Londen belachelijk gemaakt; van de in DHS vermelde waardering is in deze brief geen sprake.²⁰⁷ Het is duidelijk dat HRH geneigd was Marx' en Engels' oordeel over Garibaldi wat bij te kleuren.²⁰⁸

In DHS heeft de verbeelding het primaat over het historisch geweten. Onbedoeld sloot HRH hiermee aan bij de praktijk van de biografie in de Romantiek, die naar de ‘waarheid’ streefde en zich daarom eerder verliet op verbeelding dan op feitelijke weergave. Ter wille van een intuïtieve visie werden zelfs gegevens uit documenten gewijzigd.²⁰⁹ HRH's subjectieve benadering van Garibaldi bracht haar soms ertoe gegevens naar haar hand te zetten, al was zij zich hiervan misschien niet bewust.

207 MEW Bd 30, 390v, ook Bebel 1913 III: 156. Vgl. Ridley 1974: 552. Marx vond het zelfs ‘a miserable spectacle of imbecility’ (Hibbert 1987: 344). Elders blijkt Engels wel onder de indruk van Garibaldi's invloed op de troepen (brief aan Marx, 5.10.1860, MEW Bd 30: 103).

208 Wel vaker had HRH de neiging het oordeel van Marx/Engels over een door haar bewonderd persoon te versoepelen. Aan hun standpunt over haar geliefde filosoof Dietzgen bijvoorbeeld gaf zij een positief tintje (Schaap 1984: 55). Ook over Engels zelf heeft zij te subjectief geschreven; dat vond althans de redactie van De tribune, die haar er in een voorzichtig commentaar op wees dat zij Engels in een herdenkingsartikel te veel als een brave Hendrik had voorgesteld: een kunstmatige belichting (‘Geen legenden’, De tribune jg. 14, 3.12.20).

209 Nadel 1984: 76, 89v.

3.5.3.2 De Garibaldi van Roland Holst: de oergrond gepeild

Hiervoor (3.5.3.1) bleek dat HRH er wat haar held en de schare betreft op uit was alles mooier te maken. Het verband tussen deze tendens en HRH's interpretatie van de figuur Garibaldi is het onderwerp van deze paragraaf. Het gaat nu vooral om dat wat volgens HRH de kern van haar boek is: de vraag wie Garibaldi ten diepste was. In DHS wilde HRH immers een beeld geven van het wezenlijke van haar held, zijn ‘oergrond peilen’. De typeringen die de ‘Voorrede’ van het fundamentele in zijn karakter en opvattingen geeft, neem ik als uitgangspunt. Maar om te beginnen de karakterisering uit de titel. ‘Held’ is in DHS een synoniem van Garibaldi; alleen in de ‘Voorrede’ wordt dit woord neutraal gebruikt, in de bij biografen normale betekenis van ‘hoofd-

[p. 135]

persoon’.²¹⁰ Her en der in haar boek luistert HRH de term ‘held’ op met epitheta ornantia: ‘de strijdgerijpte, de lachende, glanzende, zegenrijke held’ (64). Zo'n typering is mythologiserend.²¹¹ Ook in zijn ondergang schetst DHS hem als held. Tijdens de slag bij Mentana ‘scheen Garibaldi aan zijn oude makkers een held toe uit de antieke tragedie’, tot het uiterste strijdend tegen het noodlot, worstelend ‘met titanische kracht’ (382). Door haar woordkeus geeft HRH ook hier aan een historisch gegeven een mythische dimensie.²¹²

Zoals gezegd noemt de ‘Voorrede’ als oergrond van Garibaldi's karakter zijn enorme wilskracht, zijn onverzettelijke revolutionaire wil. Volgens DHS was het verlangen zijn moederland te bevrijden ‘het wezenlijke, de kristalkern in hem (.....). De eene wil, de oergedachte, die de moeder van al zijn daden en denkingen was geweest, hij voelde ze in zich, klaar en innig (.....).’²¹³

Het brandpunt en tevens symbool van die wil is het verlangen Rome te bevrijden. Dit geeft Garibaldi's Rome-ideaal een centrale positie in DHS. Er is een verschil met de omschrijving uit de ‘Voorrede’: wilskracht impliceert bewuste controle van een verlangen, terwijl het verlangen naar Rome (334) hemzelf niet altijd bewust was. Het berustte dus niet op politieke overwegingen maar was diep in zijn gedachten- en gevoelsleven verankerd. HRH heeft bij de lezer echter niet de indruk van een irrationele gedrevenheid willen achterlaten; zij wil dit ideaal niet relativeren, maar het juist, paradoxaal gezegd, idealiseren. Zij tracht Garibaldi's drijfveren te plaatsen op een niveau waar rationele kritiek niet meer mogelijk is.

Dat Garibaldi Rome belangrijk vond, valt niet te ontkennen. Ook in zijn ‘literair’ werk liet Garibaldi dit merken. Een citaat uit de Nederlandse vertaling van I mille:

210 Zie WNT VI, 503. In deze betekenis komt ‘held’ voor in beschouwingen over het genre biografie, bijv. Romein 1951, Dresden 1956.

211 Romantiserend is de omschrijving van Garibaldi, gefocaliseerd door Anita, als ‘den Held en den Geliefde waarop haar ziel had gewacht.’ (77)

212 Ook tijdens het beleg van Rome was Garibaldi in HRH's ogen een tragische held: ‘het beeld van den held in zijn vergeefschen strijd tegen een onverbiddelijk lot.’ (145). Dergelijke heldentekening sluit aan bij wat Carola Henn opmerkte over HRH's biografieën, waartoe zij DHS terecht niet rekent: ‘In een reusachtig gevecht tussen mens-zijn en god-worden leveren deze helden een strijd op leven en dood.’ (Henn 1982: 79)

213 DHS: 90, een gedachte van Garibaldi tijdens de reis van Zuid-Amerika naar Italië (1848).

[p. 136]

Rome! wat zou ik schrijven, indien uw onmetelijke naam en uwe onsterfelijke herinneringen mij niet bezielden! (....) O Rome! gij waart mijne poolster in mijn veelbewogen leven (....) Nu ik oud ben, doet gij nog iets in mijne ziel trillen, dat mij verjongt (.....).²¹⁴

Terecht heeft HRH de intensiteit van dit verlangen naar Rome benadrukt, maar ze had het minder op kunnen hemelen. Trevelyan liet er een ander licht op schijnen:

The desire to march to the deliverance of the Holy City was inspired in his mind not by political calculation but by poetic passion, by the memories of antiquity and by his own defence of the Janiculum in '49. The romantic element was the strongest in his nature and ruled him for good or evil at all the great crises of his life. The lover's passion for Rome was fostered in him by Bertani and the other extremists, who saw in it a means towards their own political ends.²¹⁵

Soms is er een dubbele wil (tweestrijd) in hem (217). Dan weer zetten onverwachte gebeurtenissen zijn wil op een nieuw spoor (233). Maar meestal is zijn wil van een diamanten onwankelbaarheid en zeker geldt dit voor zijn ‘hoogste aspiraties’, het verlangen naar Rome: ‘diep, diep in zijn sterke hart stond de standvastige wil onwankelbaar opgericht’ (334).

Eenmaal wordt in DHS van wil gesproken op een manier die doet denken aan de historisch materialistische uitspraken in vroeger werk van HRH. Totdat de massa zou ontwaken, wilde Garibaldi

zijn onafhankelijkheid bewaren, zijn persoon vlekkeloos-zuiver houden als een wapen dat, op den dag dat de machtige wil der revolutie het weer uit de scheede zou halen, blank en scherp moest wezen als weleer. (175)

Dit suggereert dat de revolutie uit de maatschappelijke omstandigheden zal voortvloeien op een noodzakelijke, niet aan een individuele wil gebonden wijze.²¹⁶ Een zin uit de ‘Voorrede’ komt ook een beetje in de buurt van een marxistische geschiedopvatting: Garibaldi's wil

214 Garibaldi 1875: 191. Vergelijk ook de Memoires, bijv. Werner 1971 I: 312. I mille is een autobiografische roman waarin historie en fictie samengaan. Tussen ik-verteller en concrete auteur is geen distantie. Zie over Garibaldi's romans hier noot 85.

215 De context van het citaat is Garibaldi's bewind te Napels (Trevelyan 1911: 189).

216 In vroeger werk had HRH herhaaldelijk gewezen op de historische noodzakelijkheid van escalatie van de klassenstrijd. Vgl. Schaap 1984: 18vv, 22.

[p. 137]

kwam in botsing met de overmachtige sociaal-politieke omstandigheden.²¹⁷

De meest tragische manifestatie van die botsing was, zegt de ‘Voorrede’, de aanvaring met Victor Emmanuel. Garibaldi's houding jegens de koning is niet bepaald iets wat een marxist enthousiast zou maken. Garibaldi's welwillendheid jegens de vorst heeft te maken met zijn beginsel van nationale autonomie en eenheid.²¹⁸ Ter wille van deze eenheid stelde Garibaldi zijn streven in dienst van de koning,²¹⁹ in hem had Garibaldi een naïef vertrouwen. Uiteindelijk zou Garibaldi's keuze voor de koning ertoe leiden dat de eenwording van Italië onder monarchaal regime mogelijk werd. Het alternatief, een radikalisering van de vrijheidsbeweging, zou het begin van een catastrofale burgeroorlog kunnen zijn geworden.²²⁰ Nergens laat HRH merken dat zij moeite heeft met Garibaldi's steun aan de monarchie.²²¹ In het hoofdstuk over Garibaldi's ondergang wordt de balans opgemaakt. Garibaldi beseft dat de monarchie hem heeft gebruikt om hem vervolgens te gaan tegenwerken, ‘uit haat voor wat hij belichaamde: de strijdende demokratie’ (340v). HRH is hier kritisch:

Hij doorzag niet, dat Viktor Emmanuel liever koning was van een kleiner Italië bij de gratie van Napoleon en Frans Jozef, dan van een grooteren staat bij de gratie van Garibaldi en het Italiaansche volk. En dat hij dit niet doorzag, werd zijn ondergang. (341)

Na de nederlaag te Mentana (1867) werd hij gearresteerd; nu voelde hij zich verraden door volk en vorst.²²² In DHS is daarmee de relatie

217 Merkwaardig is het (metaforisch) gebruik van het begrip ‘noodlot’ om de macht van de historische omstandigheden te omschrijven. Het wekt de schijn dat HRH aanhangster was van de door haarzelf verworpen ‘vulgair-marxistische’, simplistische variant van het historisch materialisme (vgl. nt 238).

218 Garibaldi wilde ook de eenheid tussen de verschillende groeperingen binnen de onafhankelijkheidsbeweging bewaren. Deze stelregel was altijd ‘het vaste punt voor hem geweest: zij zou ook verder zijn leidstar blijven.’ (316) Heel wat afstandelijker klinkt Trevelyan's formulering (1911: 226): ‘His horror of civil war between the patriotic parties was one of those simple, fixed ideas that guided his sometimes too impulsive conduct throughout the whole course of his life.’

219 Vgl. DHS: 220; zie ook Trevelyan 1909: 64.

220 Vgl. A. William Salomone in Werner 1971 I: p. xlv, xlvi.

221 Zij neemt hem zelfs in bescherming tegen Mazzini's kritiek. DHS: 219v; vgl. Trevelyan 1909: 64v.

222 Dit was de eerste maal dat Garibaldi zijn vertrouwen in de koning verloor (Ridley 1974: 591).

[p. 138]

tussen koning en vrijheidsheld tot een einde gekomen.²²³ De koningskwestie is in DHS met het motief ‘lijden’ verbonden. Neergeschoten bij Aspromonte (1862) besefte Garibaldi ‘te lijden voor de idee die zijn leven was’ (356). Dit ideaal, in DHS meestal als de Droom aangeduid, manifesteert zich zo in Garibaldi's leven. De tragiek van Garibaldi is, nog steeds in de optiek van DHS, dat zijn ideaal stuk stootte op de realiteit. Het verwezenlijken van zijn ideaal ging onvermijdelijk ten koste van de droom, die ‘uit den hoogen hemel der Idee’ moest afdalen ‘naar de sfeer van het sociale leven’ (386). Herhaaldelijk wijst HRH op het aftakelen van de droom:

Bij hem (Garibaldi, HS) vergaten zij hoeveel valer en kleiner het leven altijd is dan de droom, hoeveel verbrokkelder en onzuiverder. (332)
Maar hoe klein en leelijk de verwezenlijking ook was vergeleken bij de glanzende schoonheid van den droom, in zijn geloof aan de menschheid wankelde Garibaldi nooit. (396)

Voor HRH symboliseerde Garibaldi de twee-eenheid van ideaal en verwerkelijking daarvan, een ongespletenheid die in haar eigen leven onbereikbaar bleef. Zoals bekend is haar lyriek vol van die tegenstrijdigheid tussen idealisme en activisme, tussen droom en daad;²²⁴ ook in haar proza komt men dit thema tegen. Bijvoorbeeld:

Zo brengt de revolutie, waarnaar wij zo vurig verlangden, ontelbare verschijnselen voort die ons verwanen, bedroeven (...) en verbijsteren. Het is de oude, oude tweespalt tussen realiteit en droom. Onvermoeid moeten wij worstelen, om die tweespalt in ons op te lossen. Ontzettend zwaar is die worsteling.²²⁵

Heldensage beschrijft de ontgoocheling die ontstaat wanneer de idealen door de harde realiteit ontluisterd worden. Het realiseren van

223 In Guerzoni 1882 II wordt terloops naar een latere ontmoeting verwezen (591; vgl. 593).

224 Enkele van de talrijke publikaties die hierop ingaan zijn: Brachin 1956: 289, 292vv;; Meertens 1982: 208v; Van Praag 1946: o.a. 83, 188vv; Stuiveling 1951: 7v, 21vv; Verhoeven 1925: 76vv (i.v.m. DHS).

225 In een artikel over Gorki, De nieuwe tijd 1918 (Schaap 1984: 219). Vergelijk een zinsnede uit een artikel waarin HRH Verwey aanviel (1904). In het slot daarvan omschreef ze de positie van de socialistische kunstenaar: ‘het glorievol en hartverheffend leed van het conflict tussen het ideaal, de gesublimeerde abstraktie en de werkelijkheid waarin het ideaal verbrokkelt en wègvlagend ontstaat’ (Schaap 1984: 200).

[p. 139]

dromen kost offers - dit epos van Rusland is daarvan een demonstratie. Enkele regels ter illustratie:

- ontgoochling, omdat werkelijke dingen
altijd anders dan gedroomde zijn,
omdat wat verbeelding ons glanzend-rein
voortoovert, wil het worden in de stroomen
van 't onvolkomen leven opgenomen,
zijn reinheid moet verbeuren en vervalen
zien den ongerepten gloed zijner stralen,²²⁶

De begrippen droom, daad en offer keren telkens terug in DHS.²²⁷ Garibaldi was de grote Daadkrachtige (386); zelfs toen zijn droom ten einde was, na de machtsoverdracht aan Victor Emmanuel (328v), ‘fonkelden’ zijn daden ‘diep in zijn binnenste’. Dat dromen/denken en handelen bij Garibaldi haar zozeer als een eenheid voorkwamen, is wellicht de belangrijkste beweegreden van HRH geweest om zich in het leven van Garibaldi te verdiepen. Gaandeweg zal zij ontdekt hebben dat ook bij deze man van de heldendaad de spanning tussen ideaal en realiteit tot tragiek leidde. In zijn ondergang (d.w.z. de Mentana-episode) bracht Garibaldi zelfs het offer bij uitstek: hij offerde zijn ‘ongerept idealisme’ op (386). Nu bleek dat zijn idealisme niet meer werd gedragen door brede lagen van de bevolking, verloor hij ten dele zijn geloof in de mensheid. De tragiek hiervan is tevens de tragiek van ‘alle Helden, dat is van alle groote wilskrachtige Droomers, die de menschheid dienen door de Daad’: de ontluistering van de Droom. De problematiek die HRH in Garibaldi's levensloop onderkende, zal hem dichter bij haar eigen leven gebracht hebben. Door het complex van droom, daad en offer in DHS te verwerken, heeft HRH de subjectieve inslag van haar boek versterkt. Tevens heeft dit ertoe geleid dat DHS een geïdealiseerd beeld geeft van Garibaldi's streven

226 Roland Holst 1927: 115. Vgl. over het ‘offer’ Schaap 1984: 22. Het offermotief is de neerslag van HRH's levenshouding, ‘dat verheven gevoel van zich te willen offeren’ (R.N. Roland Holst aan Huizinga, zie Huizinga 1989: 240).

227 Al in de karakterisering van Garibaldi als jongetje verschijnt de synthese van droom en daad; het avontuurlijke en het dromerige vormen ‘de twee polen van zijn wezen’ (DHS: 53). Over Garibaldi als volwassene schrijft HRH: ‘In de harmonieuze verbinding der beide polen van zijn wezen, die van den schouwenden mysticus en die van den man van de daad, lag de sleutel van zijn wonderbaarlijk vermogen over menschen en omstandigheden’ (188v).

[p. 140]

naar vrijheid en eenwording van Italië.²²⁸ Legt Trevelyan sterk de nadruk op het irrationele in Garibaldi's drijfveren, HRH kiest ervoor ze te sublimeren tot een abstract ‘ideaal’, een begrip dat in DHS het hoogste menselijk streven uitdrukt.

Met het relaas over Garibald's ervaringen met de monarchie karakteriseerde HRH niet alleen Garibaldi's persoonlijkheid, maar gaf zij ook een visie op zijn rol in de geschiedenis. De historische gestalte van Garibaldi verbond zij met een symboolfunctie: zijn tragiek is een

symbool van het lot der massa, evenals de leider zelf opgeofferd aan de hebzucht en de heerschzucht eener bevoorrechte minderheid. (p. IX)

(...) de botsingen tusschen den volksheld en den koning (waren) de persoonlijke vorm (...) van het konflikt tusschen de verschillende klassen die in de onafhankelijkheidsbeweging samenwerkten. (ib.)

Het verhaal over Garibaldi wordt zo gerelateerd aan de klassenstrijd, waarmee HRH tevens haar stofkeuze verdedigt. Ook wordt het idealisme van de Garibaldini²²⁹ in het commentaar op de slag aan de Volturno, Garibaldi's laatste grote overwinning, in verband gebracht met maatschappelijke ontwikkelingen. Deze slag was

de overwinning van een levend, bloedwarm ideaal, voortgekomen uit de maatschappelijke ontwikkeling, over gegalvaniseerde gevoelens en voorstellingen, die niet langer wortelden in de werkelijkheid. (320)

In DHS is de klassenstrijd echter minder belangrijk dan HRH's partijgenoten hadden verwacht, vooral de tragische consequenties voor de door dit conflict ontwrichte held worden voor het voetlicht gebracht.

Voor een deel valt de symbool-functie die Garibaldi volgens HRH had samen met het incarnatie-motief: zijn wil belichaamde de onbe-

228 HRH vertelt dat Garibaldi was beïnvloed door het internationale eenheidsideaal van de Saint-Simonisten (59, 90, 351). HRH vermeldt niet dat ook Garibaldi's principe van de (tijdelijke) militaire dictatuur aan de Saint-Simonisten ontleend was (Hibbert 1987: 147, noot). Op Saint-Simon en zijn volgelingen ging HRH in enkele geschriften kort in. Zie Roland Holst 1909a: 11v, 31 en 1931a: o.a. 118.

229 De Garibaldini verlangden ernaar ‘zich te offeren voor den droom hunner ziel’ (DHS: 89; vgl. 244).

[p. 141]

wuste volkswil.²³⁰ Garibaldi als verpersoonlijking van de drijfveren der massa's. De bevolking van Palermo waardeerde Garibaldi ‘als het symbool van zijn eigen hoogsten wil’ (271), voor de Noord-Italianen ‘was hij de stralende inkarnatie van wat zij vele jaren lang in het verborgene hart gedragen hadden’ (210).

Het heroïsche van Garibaldi is in DHS onlosmakelijk verbonden met zijn verhouding tot de schare, zoals de titel De held en de schare duidelijk maakt. Het begrip schare²³¹ heeft in DHS een ruime en een beperkte betekenis. In beperkte zin bestaat de schare uit een voorhoede van vrijwilligers, de Garibaldini, in ruime zin uit de Italiaanse massa's, het volk. De combinatie held/schare is in DHS verbonden met het concept ‘Italiaanse vrijheidsbeweging’ en met de stimulerende invloed die van Garibaldi op de schare uitging. Dit geldt het sterkst voor de schare in beperkte zin. Na het vertrek van Garibaldi blijven zijn manschappen moedeloos achter; ze voelen zich leeg ‘nu die stralende held niet langer tusschen hen een sfeer maakte van schooner, zuiverder, gloedvoller leven.’ (163) De held tilt het bestaan naar een hoger niveau. Tijdens de terugtocht uit Rome neemt zijn invloed tijdelijk af: de strijders treden nu minder gedisciplineerd op. Zijn ‘wonderbaarlijk vermogen over menschen en omstandigheden’ (188v; vgl. 295) is echter niet verzwakt. Door dat vermogen kan hij mannen brengen tot prestaties die in geen enkele verhouding staan tot aantal, bewapening en strategische positie. Dit is in grote lijnen historisch juist.

Ook de schare in ruime zin ondergaat Garibaldi's invloed. Zijn tovermacht heeft, volgens HRH, de eenwording van Italië mogelijk gemaakt. Alleen Garibaldi was onder bepaalde omstandigheden in staat de kracht en wil van de massa's samen te binden tot massawil en massakracht (117). Daardoor gaf de ‘schare’ Garibaldi's vrijheidsstre-

230 Dit sluit aan bij HRH's theorie uit de Massa-aktie: grote leiders belichamen de ‘diepste aspiraties’ van de massa's, symboliseren hun ‘hoogsten wil’ (1918b: 395v).

231 ‘Schare’ (vgl. WNT, XIV, 155v) is in HRH's idioom geen uitzonderlijk woord; het had bij haar nauwelijks de plechtige klank die het in het Nederlands van nu heeft. Zij gebruikte het niet alleen in literair werk, maar vaak ook in haar politieke geschriften. Een voorbeeld is het artikel ‘Beginsel en praktijk’ (1902): ‘(...) de achterlijke verhoudingen en de gebrekkige maatschappelijke ontwikkeling, het gebrek kortom aan groot- kapitalisme en aan snelle verwording der klassen in ons land, die het kalvinisme tot een politieke kracht maken, maken tevens deze scharen nog niet rijp voor de sociaal-demokratie.’ (Schaap 1984: 37) Zie voor een voorbeeld uit haar poëzie HRH 1929: 61, 73 etc.

[p. 142]

ven gewicht, in zoverre is de relatie tussen held en massa's in DHS dialectisch. Maar wat DHS voortdurend demonstreert is dat de schare Garibaldi's leiderschap nodig had.

Het hoogtepunt van Garibaldi's leven zoals DHS dat presenteert, is gerelateerd aan de schare: de heilige eenwording van Garibaldi en de bevolking van Palermo (277). Maar ook heeft het dieptepunt van Garibaldi's leven als vrijheidsheld met de schare te maken. Tijdens de slag bij Mentana slaagt hij er niet meer in zijn heroïsche wil te wekken in anderen, zijn tovermacht over de schare is verdwenen (382). Het gaat hier om de schare van strijders, maar HRH brengt dit op een ruimer plan. De grondslag van Garibaldi's plannen was ‘de gewapende aktie der massaas’, maar nu de schare van volhouders steeds meer slinkt, wordt de basis voor Garibaldi's strijd te smal.

De Held, zijn roeping getrouw de Schare vooraan schrijdend, moest haar voeren tot aan het punt, waar zij zich van hem afwendde en hem begaf, zijn macht in machteloosheid verkeerde. (386)

Garibaldi's populariteit bij de massa's wordt in DHS royaal uit de doeken gedaan. Te Napels bijvoorbeeld ziet men hem als een soort Messias.²³² Deze status van superstar is door HRH echter nauwelijks overdreven; zelfs een hyperbolisch klinkend verhaal over gewonden die zich naar buiten slepen om een glimp van Garibaldi op te vangen, berust op een bron.²³³ De effectiviteit van Garibaldi's militaire leiderschap was ten dele te danken aan de enorme uitwerking die zijn persoonlijkheid op mensen had. HRH wordt niet moe zijn magnetiserende invloed duidelijk te maken. Ooggetuigen gaven haar gelijk:

Täglich, ja stündlich wurde mir Gelegenheit, zu beobachten, welche zauberhafte Anziehungskraft Garibaldi auf seine Umgebung übte.²³⁴

I could not resist him. I left my studio. I went after him; thousands did likewise. He only had to show himself. We all worshipped him; we could not help it.²³⁵

232 DHS: 315, vgl. 284, 373.

233 DHS: 287; Trevelyan 1911: 79. Vgl. bijvoorbeeld Hibbert 1987: 238, 280v over de verering die Garibaldi in Palermo resp. Napels ten deel viel.

234 Von Hoffstetter 1860: 162v. Naarmate zijn dagboek vordert, wordt Von Hoffstetter's aanvankelijk afstandelijke houding t.o. Garibaldi positiever.

235 Aldus het verslag van Haweis, aangehaald uit Trevelyan 1907: 119.

[p. 143]

Trevelyan constateerde dat Garibaldi's personal magic op de leden van alle klassen grote invloed had.²³⁶ In DHS wordt het effect van Garibaldi's optreden in pathetische bewoordingen verhaald. Zo weet de Garibaldi van HRH steeds het beste op te wekken in de mensen om hem heen (70, 91), ‘zijn wezen scheen te weerspiegelen in allen die onder hem dienden’ (92). De vertekening van het beeld schuilt hier in de nuances: het wordt te mooi gemaakt, zoals bij een opmerking over de schare van vrijwilligers (147; vgl. 163):

Met hem zijn was volheid van geluk, rijke vrede; zonder hem een eenzaam dolen, hongerig van hart.

HRH heeft een haast bovenmenselijke held gecreëerd.²³⁷

Dit brengt ons op een ander element uit de ‘Voorrede’: Garibaldi als revolutionair. Zijn visie op de revolutionaire dictatuur als interimoplossing wordt door HRH omstandig verdedigd. Van revolutionaire intuïtie gaf hij vooral blijk in zijn opvattingen over de revolutionaire organisatie der massa's. Bevrijding moest uit de wil en inspanningen van het volk zelf voortkomen. Het kwam erop aan het zelfbewustzijn en de zelfwerkzaamheid der massa's te vergroten. In het hoofdstuk over Rome wordt Garibaldi's revolutionaire taktiek uiteengezet. Het gehele volk (de schare) zou mee moeten strijden voor zijn bevrijding; bevrijding moest het resultaat van eigen werk en offervaardigheid zijn (111). Hij stond alleen in de

wil om een beroep te doen op de ziel van het volk en dit te leeren dat zijn bevrijding het werk van zijn eigen handen, van zijn eigen moed, zijn eigen offervaardigheid moest wezen (....) (111).

De basis van Garibaldi's plannen was immers altijd de gewapende actie van de massa's (386). Wel wilde Garibaldi met een voorhoede

236 Dit heeft betrekking op de situatie in Rome (1849). Trevelyan 1907: 114; vgl. ib.: 29v.

237 Haar Garibaldi heeft soms iets van een Messias. De Christus-vergelijkingen in DHS zijn echter niet zonder meer aan HRH's voorkeur voor religieuze beeldspraak toe te schrijven. Trevelyan (1911: 160, nt) vertelt hoe gemakkelijk er legendes over Garibaldi ontstonden. Zo was er het verhaal dat hij als een tweede Mozes water uit rotsen deed stromen. In veel huizen van armen hingen afbeeldingen waarop Garibaldi Messiaanse trekken vertoonde (Hibbert 1987: 364).

[p. 144]

(de schare in beperkte zin) het initiatief nemen, aldus de massa's bezielend (111). Steeds weer eist Garibaldi geduld: actie heeft pas zin als de massa ervoor rijp is (vgl. 181). Revolutie is pas mogelijk als de maatschappelijke voorwaarden aanwezig zijn, begrepen Marx en Engels (174); intuïtief voelde Garibaldi aan of de samenleving zover was (vgl. 175). Telkens benadrukt HRH hoeveel waarde Garibaldi toekende aan de wil van het volk. Hij besefte

een wil te belichamen, zichzelven pas halfbewust. Maar in den groei van die gezindheid en in de bewustwording van dien wil lag het heil voor Italië. (98; vgl. verder 231, 325)

De nadruk die HRH op het voor Garibaldi principieel belang van wil legt, is dan ook nieuw, zij geeft daarmee blijk van een eigen visie op Garibaldi, al zegt die meer over haarzelf dan over haar held. Vermoedelijk accentueerde HRH het wilsaspect in DHS zo sterk, omdat het belang van de wil der massa's haarzelf duidelijk voor ogen stond. Tegenover de ‘mechanistische’ interpretatie van het marxisme²³⁸ stelde zij in De revolutionaire massa-aktie de visie van de ‘revolutionaire marxisten’, waartoe zij niet in de laatste plaats zichzelf rekende. Zij legden

sterken nadruk op de beteekenis der menschelijke aktiviteit als agens der sociale veranderingen, dat is op de rol, die de zelfwerkzaamheid, het begeeren en willen, de bewuste en onderbewuste geestelijke krachten van den mensch in het sociale proces spelen. (Roland Holst 1918b: 2)

Sterk legt het slot van de ‘Voorrede’ de nadruk op Garibaldi's moed, die samenging met ‘grootmoedige menschelijkheid’. Daarom is hij zo'n goed voorbeeld voor de communistische jeugd.²³⁹ Tijdens zijn jeugd blijken al zijn ‘meegevoel, moed, dadige liefde’; deze drie eigenschappen vormen ‘de natuurstof waaruit het leven helden vormt.’²⁴⁰ En een held is Garibaldi, dat is in DHS niet mis te ver-

238 Deze ‘mechanistische’ interpretatie van het historisch materialisme is een variant van de marxistische theorie. Marx zelf had een wat subtielere visie op de invloed van menselijke activiteiten en ideeën op de loop der geschiedenis. Vgl. hier p. 148. Zie over invloed van Luxemburg's voluntarisme op HRH's neo-marxisme ook p. 159.

239 Het motto van DHS benadrukt nog eens deze eigenschap: ‘zijn klaren moed’; het slot van DHS roemt zijn ‘Heroïschen Moed’ (401).

240 DHS: 54. Meegevoel, zelfopoffering en moed zijn voor de klassenstrijd belangrijke ‘sociale driften en daden’, aldus HRH in het artikel ‘“Proletarisch belang” en “proletarisch ideaal”’ (1915; zie Schaap 1984: 82).

[p. 145]

staan. Zijn spreekwoordelijke dapperheid blijkt in DHS uit de beschrijvingen van allerlei gevechtshandelingen. Dat hij in de strijd koelbloedig bleef, laat ook Trevelyan zien (bijv. 1907: 178). Vertekening is eerder in HRH's typering van andere karaktertrekken te zien. Zij noemt Garibaldi een Loutere (vgl. o.a. 332), benadrukt Garibaldi's ‘liefde voor al wat leeft’²⁴¹²⁴² en zijn pantheïstisch gevoel van eenheid met al het bestaande. Ook roemt zij de ‘antieke eenvoud en grootheid van zijn karakter’ (175), zijn ‘zilverklare denken’. Garibaldi was er inderdaad nooit op uit rijker te worden van zijn militaire successen.²⁴³ Ook zijn respect voor al wat leeft, is een historisch vaststaande eigenschap. Eenvoudig van geest was Garibaldi eveneens. Maar deze kwaliteiten verdienen enige relativering. Garibaldi's ‘equalitarian love of mankind’ was weinig doordacht. Hij heeft een hart van goud, maar de hersens van een rund, zeiden sommigen; daar kon Trevelyan inkomen.²⁴⁴ En iemand die zo haatdragend was jegens Mazzini en de geestelijkheid, gevoelig was voor vleierij,²⁴⁵ kortom ook klein van geest kon zijn, kan men niet serieus een ‘loutere’ noemen. In zijn nadagen kwamen de zwakheden van Garibaldi op pijnlijk duidelijke wijze tot uiting. Een senex querulus, noemde Guerzoni de oudere Garibaldi.²⁴⁶

Wat zijn eenvoud betreft, die is maar al te waar. HRH suggereert telkens dat deze eenvoud tot helder inzicht leidde. Trevelyan heeft het echter over Garibaldi's ‘illogical mind’ (1909: 65) en de intellectuele verwarring die heerste in zijn geest, ‘the mass of unassimilated theories and historical ideas that fermented there’ (1907: 83).²⁴⁷ In Garibaldi's levensherinneringen komt hij als een rechtlijnig denkend mens

241 Vgl. Vecchi 1862: 8. Evenals in DHS wordt Garibaldi in dit boekje op een voetstuk geplaatst.

242 Herhaaldelijk, bijv. in het motto, deelt HRH mee dat Garibaldi's strijdlust uit liefde voortkomt; vgl. DHS: 401v. Zo klinkt het ook in een drama van HRH, Het offer (Roland Holst 1921c: 111): ‘En weer op te nemen het zwaard, / met harten van liefde-tot-makkers bevend (...).’

243 Vgl. ook Guerzoni 1882 II: 593vv.

244 Trevelyan 1907: 83vv; vgl. Trevelyan 1909: 269. Over Garibaldi's sympathie voor de medemens ook Ridley 1974: 636.

245 Vgl. Hibbert 1987: 338.

246 Guerzoni 1882 II: 593.

247 Hibbert (1987: 364) bevestigt Garibaldi's gebrek aan intellectuele bagage, maar ziet in Garibaldi's gemis aan nuanceringsvermogen en de daaruit voortvloeiende intuïtieve zekerheid tevens zijn grote kracht.

[p. 146]

ries and historical ideas that fermented there’ (1907: 83).²⁴⁷ In Garibaldi's levensherinneringen komt hij als een rechtlijnig denkend mens naar voren, terwijl HRH hem eerder een zuivere, heldere eenvoud toedicht.

Deze vertekening past in het totaalbeeld dat DHS van Garibaldi geeft: de elementen waaruit dit beeld is opgebouwd zijn in de documenten terug te vinden, maar het is HRH niet gelukt die persoonlijkheidskenmerken zorgvuldig te wegen en op een aanvaardbare manier tot een geheel samen te voegen.

247 Hibbert (1987: 364) bevestigt Garibaldi's gebrek aan intellectuele bagage, maar ziet in Garibaldi's gemis aan nuanceringsvermogen en de daaruit voortvloeiende intuïtieve zekerheid tevens zijn grote kracht.

3.6 Conclusies

Vergeleken met haar bronnen heeft HRH Garibaldi's persoonlijkheid en historische gestalte op een eigen manier belicht. HRH schetst Garibaldi als de grote, heroïsche dromer die zichzelf opoffert om de droom te realiseren. Het samengaan in hem van moed en menselijkheid is kenmerkend voor de waarachtige geest van het socialisme.²⁴⁸ Evenals De kinderen (1922) eindigt DHS met een lyrische vermelding van de Liefde als ultieme factor in het communisme. Verder heeft zij heel sterk de nadruk gelegd op de wil van Garibaldi en zijn principe dat bevrijding pas mogelijk is als de massa's het echt willen en bereid zijn zich op te offeren voor het (nationale) ideaal. Een ander eigen accent vormt de aandacht die zij schenkt aan Garibaldi's principe van de revolutionaire organisatie der massa's. Ook ten aanzien van dit aspect heeft de schrijfster van boeken als De revolutionaire massaaktie en De strijdmiddelen der sociale revolutie Garibaldi bestudeerd vanuit haar eigen belangstelling voor de revolutionaire opvoeding der massa's, niet geremd door behoefte aan distantie. Eveneens brengt de historisch materialistische benadering van Garibaldi's leven die uit de ‘Voorrede’ en uit enkele passages in DHS blijkt met zich mee dat HRH's boek een andere indruk van Garibaldi geeft dan de door haar geraadpleegde publikaties.

Aangezien DHS het enige werk van HRH is dat in de richting van een roman gaat, is de veronderstelling dat HRH in dit boek haar

248 DHS, p. X, XI; vgl. ook het motto van DHS.

[p. 147]

eens bij de weergave van historische situaties, zij heeft zich in elk geval tamelijk uitgebreid gedocumenteerd²⁴⁹ en de details van Garibaldi's levensloop uit deze documentatie gedestilleerd. Daarbij had zij het geluk te kunnen beschikken over het standaardwerk van Trevelyan, voor haar de leidraad bij het bestuderen van de biografische gegevens. Maar zo gauw het gaat om de verwerking van de gegevens tot een beeld van Garibaldi's historische gestalte is de verbeelding in het geding: DHS is vaak relatief-fictionaliserend, met name door het overvloedig gebruik van ingebedde focalisatie, terwijl de lyrische stijl het verbeeldingselement nog sterker laat uitkomen. De bereidwilligheid van de lezer wordt echter vooral op de proef gesteld door de bevooroordeelde benadering van historische figuren. Hoe serieus HRH haar taak ook heeft opgevat, zelfs als geromantiseerde levensbeschrijving voldoet DHS niet, daarvoor springen de vertekeningen en de eenzijdigheid te veel in het oog. De verbeelding die HRH tot een diep, wezenlijk inzicht moest leiden, heeft een mythe opgeleverd. Toch heeft dit boek velen geboeid, bij vlagen is het meeslepend geschreven.

249 Toen HRH na de Tweede Wereldoorlog over P.L. Tak schreef, miste zij de kennis die ze zich vroeger als vanzelfsprekend van haar biografische onderwerpen eigen had gemaakt. Het ‘Woord vooraf’ van haar manuscript over Tak (zie Bibliografie, sectie 1) begint als volgt: ‘Nog nimmer ben ik mij bewust geweest bij het schrijven eener biografie voor zoovele moeilijkheden te staan. Over Rousseau, Garibaldi, Gezelle, Gorter en Victor Hugo wist ik tal van bijzonderheden. Over hen allen had ik veel gelezen. Alleen met Gorter, die vele jaren mijn beste vriend was geweest en dien ik als dichter in de hoogste mate bewonderde, was het een ander geval.’