Opwaartsche Wegen

[p. 72]

7 Klaas Heeroma
1909-1972

De Jong-Protestant Klaas Heeroma was jong volwassen. Met z'n achttiende jaar stond zijn eerste essay ‘Kloos en de poëtiek’ in Stemmen des Tijds (1928). In hetzelfde jaar debuteerde hij daar als de dichter Muus Jacobse, een naam die hij geleend had van een voorvader, een Marker visser. Toen hij negentien was, stond zijn eerste essay in Opwaartsche Wegen, een artikel over Jan Pieter Heije. Heeroma studeerde Nederlands, heel bewust in Leiden omdat daar zijn grote leermeester Albert Verwey doceerde. Zijn plan om bij Verwey op Bilderdijk te promoveren, moest hij opgeven, omdat het onderwerp te omvangrijk bleek. In 1935 promoveerde hij bij Kloeke op iets heel anders: Hollandse dialekt-studies.

Heeroma hechtte grote waarde aan het dichterschap, maar was zelf als dichter niet groot. Zijn eerste bundel Programma (1932) bevatte matige, traditionele poëzie. Jan Greshoff schreef erover: ‘Zulke gedichten noem ik altijd maar leege lucifersdoosjes: buitenop het conventioneele merk en binnenin lucht.’ (Groot Nederland, juli 1933, p. 87) Zijn latere poëzie was beter. Voor Vuur en wind (1945) kreeg hij de Van der Hoogtprijs.

Heeroma's entree als redacteur bij Opwaartsche Wegen in 1932 lag niet helemaal voor de hand. Hij had inmiddels enkele artikelen en een twintigtal gedichten bijgedragen, maar de jongeman was nog maar tweeentwintig jaar en had geprononceerde meningen. Hij werd pas toegelaten als redacteur, nadat Van Ham zich persoonlijk borg had gesteld voor zijn toelaatbaarheid. Bovendien moest Van Ham als eindredacteur beloven, dat hij elke ingezonden bijdrage van Heeroma vóór plaatsing kritisch zou lezen en binnen de redactie zou rondzenden als er volgens hem iets in voorkwam wat in Opwaartsche Wegen niet thuishoorde. Van Ham heeft van zijn bevoegdheid nooit gebruik gemaakt, niet omdat hij het in alles met hem eens was, maar omdat hij vond dat Heeroma's bijdragen geen eensuur verdienden (De Werkplaats I, nr. 8, p. 365).

Heeroma viel in de eerste redactievergadering al meteen in een discussie: moest Opwaartsche Wegen een literair tijdschrift blijven, of een orgaan van een algemeen protestants cultuurfront worden? Met het artikel ‘Kriste-lik-literair of kristelik-kultureel’ (in zijn geliefde Kollewijn-spelling) koos hij voor het eerste. Zijn latere ideeën in Het derde Réveil waren in dit stuk al duidelijk te herkennen. Voor hem was een gedicht meer dan een menselijk scheppinkje, het was een openbaring van Godswege, even zwaar wegend als een theologisch dogma voor een dogmaticus. ‘Voor mij is de laatste waarheid een gedicht.’ ‘Een dichter kan pas met de volle diepte van zijn persoonlikheid in God geloven, als God zich aan hem in een gedicht heeft geopenbaard’ (jrg. x, nr. 2, p. 71-2).

Nog in dezelfde tiende jaargang, eind 1932, proclameerde hij het dichterschap voor de gemeente, dat dus niet, zoals vaak beweerd is, twee jaar later als een donderslag bij heldere hemel in zijn bloemlezing Het derde Réveil door de dalen van de protestantse literatuur daverde. Als leerling van Verwey, die het dichterschap beschouwde als een sociale roeping, wees Heeroma het puur persoonlijk christelijk dichterschap af. De verhouding tot God en de mensen moest er centraal in staan. Zijn ideaal was: de individuele dichter als stem van de christelijke gemeente. Hij bedoelde daar geen gemeenschapskunst mee, integendeel. ‘Wie een Kristelike literatuur nodig heeft, moet de dichter de openbaring laten uitdragen zoals zij hem geopenbaard is, met volledige gebondenheid aan het geloof der gemeente en met volledig gebruik van het talent zijner menselike vrijheid’ (jrg. x, nr. 9, p. 313).

In mei 1933 deed hij een intelligente aanval op de definitie van W.A.P. Smit: ‘Christelijke kunst is kunst

[p. 73]

1
K. Heeroma, alias Muus Jacobse (1909-1972), redacteur van Opwaartsche Wegen van maart 1933 tot januari 1935 en van maart tot augustus 1940, 1933.
Foto: W. Eelsingh

2
K. Heeroma met zijn verloofde M.J. Soetekouw, omstreeks 1933.

3
Omslag van de tweede gedichtenbundel (1936) van Muus Jacobse. De erin opgenomen gedichten verschenen grotendeels voor het eerst in Opwaartsche Wegen.

4
Omslag van de tweede bloemlezing uit de poëzie van Opwaartsche Wegen (1934), ditmaal gekozen en voorzien van een programmatische inleiding door K. Heeroma. Het boek werd besproken door Van Ham in augustus 1934 (jrg. xii, nr. 6). De inleiding werd de oorzaak van een redactioneel conflict, dat leidde tot het vertrek van Heeroma, Haantjes en Van Ham.

5
Handschrift van een gedicht, waarin Muus Jacobse na het conflict rond Het derde Réveil voor het eerst het zwijgen verbreekt, [1936]. Het werd onder de titel ‘Bij een nieuw begin’ en enigszins gewijzigd gebundeld in Tussen de bedrijven (1938).

[p. 74]

6
Heeroma aan G. Kamphuis, secretaris van de Christelijke Auteurskring, 21 december 1934. Kamphuis bemiddelde in een conflict dat was gerezen tussen Heeroma en Rijnsdorp, naar aanleiding van Rijnsdorps kritiek op Het derde Réveil.

7
K. Heeroma, omstreeks 1930.

van christenen’. Heeroma interpreteerde Smits definitie zo: ‘Men was Kristen, men had als zodanig een “schone zie” en gaf daaraan “uiting in schoonheid”’ (jrg. xi, nr. 3, p. 91). Heeroma moest niets hebben van zoiets als ‘kunst is uiting in schoonheid’. Kunst was Godsopenbaring! ‘Niet het Kristelike gedicht, maar het Kristelik dichterschap kan ook alleen grondslag zijn van een literaire beweging’.

Deze laatste zin stond in Het derde Réveil, een bloemlezing uit de poëzie van Opwaartsche Wegen, verschenen in het voorjaar van 1934. In jeugdige overmoed, maar scherpzinnig analyserend, verdedigde Heeroma in zijn lange inleiding het dichterschap voor de gemeente. Dichters uit Opwaartsche Wegen die volgens hem niet onder deze noemer pasten (Gerrit Achterberg, Gerrit Kamphuis, Martin Leopold, Han G. Hoekstra, Leo van Breen), nam hij niet op. De eerste regels van zijn inleiding klonken zwaar van pretentie: ‘Het eerste réveil was dat van Da Costa en Groen van Prinsterer, voorafgegaan door Bilderdijk. Het tweede was dat van Kuyper en De Savornin Lohman. Het derde réveil zijn wij. Als dit laatste geen aanmatiging is, is het een programma.’

Hij gaf zelf later toe dat hij zijn visie wat duidelijker en minder confronterend onder woorden had kunnen brengen, maar intussen waren er honderd mogelijkheden voor misverstanden geschapen. De zaak leidde tot een breuk in de redactie. Heeroma had de inleiding en de inhoud van de bloemlezing niet met zijn confraters doorgepraat, wat ze hem zeer kwalijk namen. Heeroma op zijn beurt nam het niet dat zijn collega-redacteur Van der Leek hem afstrafte in het studentenblad Eltheto.

In 1935 kwamen de plannen rond voor de oprichting van De Werkplaats, onder redactie van de vier doctors Haantjes, Van Ham, Heeroma en W.A.P. Smit. Ook dus deze laatste, tegen wiens definitie Heeroma zich fel verzet had. Hieruit bleek dat Heeroma geen breuk, maar een platform wenste. Houwink en Van der Leek daarentegen probeerden Opwaartsche Wegen onder de heerschappij van het Barthianisme te brengen.

Het bleef voor menigeen overigens duister hoe nu precies de grenzen liepen. Van Randwijks roman Burgers in nood, een duidelijk produkt van een Barthiaan, werd door Heeroma ‘proza van het derde réveil’ genoemd (De Werkplaats i, nr. 5, p. 232). Heeroma bestreed fel de bloemlezing Spectrum van Bert Bakker, Barend de Goede en Gerrit Kamphuis, die in 1936 als protest tegen Het derde Réveil verscheen. ‘Hier voel ik een geest, die de Kristelik-literaire beweging wil dienst-

[p. 75]

8
Tekst van een lezing waarin Heeroma terugkijkt op de periode van zijn redacteurschap van Opwaartsche Wegen, 1943.

baar maken aan de kulturele naam van het Kristelik deel der natie in de wereld, en dat verburgerlijkt deze beweging tot aandeelhouder in een maatschappij tot exploitatie van kultureel succes’ (De Werkplaats ii, nr. 2, p. 73). Intussen kon men ook Bakker, De Goede en Kamphuis in De Werkplaats aantreffen als medewerkers!

Na twee jaar moest De Werkplaats door gebrek aan abonnees stoppen. In zijn laatste poëziekroniek kwam Heeroma met een biecht. ‘Het heeft mij aan overtuigingskracht ontbroken, dat weet ik nu ik de werkzaamheden der laatste zes jaar overzie. [...] Ik ben te klein geweest, mijn scheppend talent is te kort geschoten. Alleen wie zelf een groot dichter is, kan de idee van het dichterschap overtuigend uitdragen’ (De Werkplaats ii, nr. 12, p. 551). Hij dacht hierbij ongetwijfeld aan Verwey.

In 1938, vijf jaar na Het derde Réveil vond Heeroma de tijd rijp voor een nieuw tableau de la troupe. Hij verzamelde alle Jong-Protestantse dichters in zijn bloemlezing Reünie. In een speelse en meesterlijke inleiding bracht hij onder woorden dat zijn oproep tot het derde Réveil mislukt was. ‘Ik bekijk de Kristelik-letterkundige beweging tegenwoordig zuiver literair-historisch, ik wil hem niet mooier zien dan hij is. Ik heb geleerd de mensen te nemen zoals ze zijn, badgasten zowel als dichters!’ En toch: ‘De derde Réveil-gedachte is de enige wijze waarop ik de Kristelik-letterkundige beweging zinvol kan zien, en voor mijzelf houd ik daar nog altijd aan vast.’

Nog eens twee jaar later kon men de naam van Heeroma als redacteur weer naast die van Houwink zien in de kop van Opwaartsche Wegen. Het zou slechts een halve jaargang duren. De oorlog maakte er een einde aan en sloeg ook Houwink en Heeroma voorgoed uit elkaar.

Na de oorlog overvleugelde de taalfilosoof Heeroma de dichter Muus Jacobse. Maar Muus Jacobse mocht het beleven dat een deel van zijn droom - het dichterschap voor de gemeente - in vervulling ging, toen hij samen met Barnard, Wit, Schulte Nordholt e.a. gevraagd werd mee te werken aan het Liedboek voor de kerken.

hw