Opwaartsche Wegen

[p. 69]

6 Harmen van der Leek
1895-1941

Harmen van der Leek was de enige van de oprichters van Opwaartsche Wegen die van 1923 tot vrijwel aan de opheffing in 1940 ononderbroken deel uitmaakte van de redactie van het tijdschrift. Aan het begin van de achttiende jaargang, in maart 1940, keerde hij niet terug als redacteur, maar toen had het laatste uur voor Opwaartsche Wegen ook bijna geslagen.

Van der Leek was de analyticus van het gezelschap, en tot de komst van Roel Houwink in de redactie, in 1931, ook de enige met een wat bredere visie. Hij volgde de ontwikkelingen op het terrein van de protestantse letteren kritisch, gaf aan waar zijns inziens de tekorten lagen, en in welke richting de literatuur zich zou moeten ontwikkelen. Dat deed hij ernstig, gewetensvol en scherpzinnig, maar zeker niet altijd even zachtzinnig. In de loop der jaren valt in zijn essays een zeker Duits getint cultuurpessimisme op, geïnspireerd door schrijvers als Nietzsche en Spengler.

Harmen van der Leek was de oudste zoon uit een eenvoudig Enkhuizer gezin. Na de lagere school bracht hij een aantal jaren door op het kantoor van Zaadhandel Sluis en Groot, waar hij zijn latere mede-redacteur Hein de Bruin leerde kennen. Volgens De Bruin had Van der Leek de typische Enkhuizer stugheid: weinig spontaan, wel heel betrouwbaar. ‘Hij “liep er uit”’, schrijft De Bruin over die kantoortijd, ‘enerzijds door zijn schranderheid en aan de andere kant door een nonchalante verstrooidheid’. Later studeerde Van der Leek M.O.-Duits; hij werd leraar te Hilversum en vervolgens in Amsterdam.

In een vaderlijk schrijven aan de literair geïnteresseerde De Bruin zet Van der Leek in 1918 zijn ideeën over de protestantse literatuur uiteen. De taak van een protestants criticus is volgens hem ‘te onderzoeken, welke abnormaliteiten en uitwassen er in de Chr. Litteratuur voorkomen en publiek dit aan te toonen, teneinde de publieke smaak te veredelen en vooral het ethisch gevoel bij de lezers meer bewust te maken’. Het zijn de thema's die hem zullen blijven bezighouden: het christelijk publiek meer esthetisch onderscheidingsvermogen bij te brengen, en op ethisch terrein het specifiek christelijke karakter van een werk aan te geven. ‘Ons publiek moet kritisch leeren lezen en niet alles voor zoete koek slikken, wat onder den naam “Christelijk” aan de markt wordt gebracht’, schrijft hij in dezelfde brief aan De Bruin. En dat doel heeft hij als redacteur van Opwaartsche Wegen nagestreefd. Zo bijvoorbeeld in zijn studie ‘Het manco-vraagstuk’, gepubliceerd in de eerste jaargang. Dit essay bepaalde jarenlang de koers van het tijdschrift. Van der Leek geeft een exposé van het tekort in de christelijke literatuur: het tekort bij het publiek, dat hij ‘literaire vraatzucht’ verwijt, het tekort bij de uitgevers, die verkoopcijfers belangrijker vinden dan literair gehalte, en het tekort bij de critici, die niet berekend zijn op hun taak. Maar uiteindelijk zijn dit uiterlijke aspecten, te verhelpen met ‘methode, tijd, goede wil en volharding’; het wezen van het probleem is ‘de vraag naar de gesteldheid van het scheppend vermogen van de christelijke dichters en in laatste instantie dus naar de gesteldheid van het christelijke gemoedsleven in het algemeen’(jrg. i, nr. 1, p. 24). Als criterium voor een goed christelijk gedicht noemt Van der Leek ‘of de dichter met indringende liefde der ziel zijn object omvat, of hij er geheel in opgaat, zelf verdwijnt en de volle kracht van zijn eigen ik verliest aan hetgene, dat zijn schouwend zielsoog geboeid houdt. Want dàn alleen getuigt hij als profeet van Gods schepping en is zijn kunst waarachtig en dus goed’ (jrg. i, nr. 4, p. 104-5). Profetisme, anti-individualisme, waarachtigheid: het zijn begrippen die in het kritisch werk van Van der Leek steeds terugkeren.

Acht jaar later bespreekt hij de bundel Stille opvaart, waarin een selectie is opgenomen uit de poëzie die in de eerste acht jaargangen van Opwaartsche Wegen was ver-

[p. 70]

1
Harmen van der Leek (1895-1941), redacteur van Opwaartsche Wegen vanaf de oprichting tot maart 1940.

2
Het nummer van het studententijdschrift, waarin Van der Leeks kritiek op Het derde Réveil werd gepubliceerd.

3
Slot van het artikel ‘Heeroma en het derde réveil’, waarin Van der Leek een felle aanval deed op Heeroma's theorieën over ‘het derde réveil’. Het verscheen in oktober 1934 in Eltheto, het maandblad van de Nederlandsche Christen-studenten Vereeniging.

4
H. van der Leek aan Roel Houwink, [oktober 1934]. Hij betreurt dat zijn aanval op Heeroma inmiddels in het persoonlijke wordt getrokken.

schenen. Er is op esthetisch terrein vooruitgang geboekt, dat zeker; zelfs schijnt er een afkeer van het individualisme te gloren. Maar zijn deze verzen daarmee tot christelijke kunst geworden? Nauwelijks, vindt Van der Leek. Nog steeds overheerst ‘de hoogmoedige zelfhandhaving, de ziekelijke egocentralisatie’ (jrg. viii, nr. 6, p. 231).

Met zijn scherpe oordeel schoot hij soms zijn doel voorbij; hij wilde jonge dichters aanzetten tot betere poëzie, maar voor hen waren zulke verwijten allerminst stimulerend. Dat betekent niet dat Van der Leek per definitie literair werk dat niet aan zijn hoge eis van zelfverloochening voldoet, afwijst. Hij heeft een scherp oog voor de literaire kwaliteiten van het werk dat hij bespreekt, hij heeft een hekel aan critici die literair werk veroordelen enkel en alleen omdat het niet in hun - christelijke - straatje past. Maar uiteindelijk is er maar één weg om tot waarlijk christelijke kunst te komen: ‘verdieping van het eigen geestelijk leven, onbarmhartige eerlijkheid tegenover onszelf, afzien van eigen Ik, van succes - om misschien eens te kunnen komen tot deze begenadiging: Gods stem in deze wereld te mogen zijn’ (jrg. viii, nr. 6, p. 234).

Als Heeroma zijn overmoedige inleiding bij Het derde Réveil schrijft, vindt hij Van der Leek dan ook tegenover zich. In het studentenblad Eltheto schrijft Van der Leek niet zonder ironie: ‘We vernamen, dat Heeroma de dichter ziet als dichter, als kritikus, als wetgever, als

[p. 71]

5
H. van der Leek aan K. Heeroma, 27 januari 1940. Hij sluit vrede met Heeroma, nadat de laatste daartoe een aanzet had gegeven.

profeet, als priester, als wegwijzer tot God’ (jrg. 89, nr. 1, p. 9). Volgens Van der Leek maakt Heeroma de fout van de negentiende-eeuwse Romantici, die de mens zagen als scheppend middelpunt van de wereld, in plaats van God. ‘Het is het idealisme der negentiende eeuw, dat in Heeroma's dichterconceptie weer volledig opstaat’ (jrg. 89, nr. 1, p. 12). Enigszins vergoelijkend voegt hij er aan toe: ‘Onbewust natuurlijk. Niemand kan zoo naief zijn, te onderstellen, dat Heeroma vanuit deze puur heidensche gedachtengang, waarin de mensch zichzelf tot God verheft, welbewust een christelijk réveil propageert’ (ib.). Onbewust of niet, de typering ‘heidensch’ is in protestantse kring een ernstig verwijt, en Heeroma vat de uitdrukking ook als zodanig op. Maar Van der Leek gaat niet opzij. Aan Roel Houwink schrijft hij naar aanleiding van deze kwestie: ‘Ik ben geen polemicus, maar als ik eindelijk sla, sla ik hard, te hard misschien. Dat neemt niet weg, dat als H. voortgaat hij mij telkens weer op z'n weg zal aantreffen. Ik meen, dat hij volkomen op de verkeerde weg is en ik ben volkomen in ernst als ik zeg, dat hij ons werk afbreekt.’

Het conflict tussen Heeroma en Van der Leek blijft bestaan tot 1940. Van der Leek schrijft op 27 januari 1940, in reactie op een vredesaanbod van Heeroma: ‘Dat we met elkaar in conflict moesten komen, was niet te vermijden, omdat er van meet af tusschen ons geen vertrouwen in elkaar was èn omdat we beiden even onverzettelijk van karakter zijn. Je plannen met O.W. en de beweging sloten mij welbewust uit, dàt was het wat me geprikkeld maakte. Daarom was de toon van mijn art. in Elth. niet zuiver, ik wist het en zette me over de aarzeling heen. Over het redactieconflict spreek ik niet, daar zat een flink stuk politiek en persoonlijke veete van oude datum achter, bij beide partijen. Zakelijk ben ik nog niet van opinie veranderd, evenmin als jij.’ En verderop: ‘De term “heidens” is voor mij in mijn eigen leven nog dagelijksch te pijnlijk actueel, om het als een historisch te interpreteeren begrip te zien. Ik filosofeer er niet over. Ik weet alleen dat het mijn eigen opstandige hardheid is, die buigen geleerd heeft, maar niet breken wil.’ Niet alleen in zijn kritisch werk is ‘deemoed’ vaak een sleutelwoord, Van der Leek houdt het zichzelf ook voor in zijn persoonlijk leven.

Anderhalf jaar later wordt hij door de Duitse bezetter opgepakt op verdenking van hulp aan Engelse piloten, en ter dood veroordeeld. Een van de brieven die hij in zijn cel schreef, is tijdens de oorlog illegaal verspreid. Hij schrijft erin over zijn aanvaarding van de dood, en over de angst, die terugkeert als het vonnis wordt uitgesteld. ‘Vannacht werd ik wakker en voelde, dat m'n blijdschap geheel was teruggekeerd. Wel voel ik nog smart en angst, want nu weet ik een heel deel van wat ons waarschijnlijk voor een tweede maal te wachten staat en daaraan ontbreekt nu de verzachting van het onverwachte, maar ik ben zeker, dat God ons ook daar weer door zal helpen. Wij zijn op het laatste voorbereid’. Een van de leden van het vuurpeloton vertelde later over de geëxecuteerden: ‘Sie haben so schön da gestanden, und gelacht’. Deze uitspraak vormde de aanleiding tot het gedicht ‘Celbrief’ van Muus Jacobse.

dc