Opwaartsche Wegen

[p. 50]

4 Roel Houwink
1899-1987

Roel Houwink zwalkte in zijn jeugd van Breda naar Middelburg naar Groningen naar Utrecht naar Zeist, want hij had een vader die als directeur van een post-kantoor vaak overgeplaatst werd. Levensbeschouwelijk bleef hij zijn leven lang een zwerver. Van huis uit was hij vrijzinnig-protestants, wat hem niets zei. Een dertigtal jaren was hij een belijdend (Barthiaans) christen. Daarna keerde hij langzaam terug tot het ethisch humanisme, nu oosters gekleurd.

Houwink publiceerde zijn eerste gedicht in 1918 in het tijdschrift Stroomingen. In diezelfde tijd, hij was toen negentien jaar, ontmoette hij voor het eerst Hendrik Marsman, zoon van een Zeister boekhandelaar. Beiden waren aangeraakt door de hartstochtelijke, bezielde, kosmische kunst van het expressionisme. Houwink schreef het eerste expressionistisch verhalend proza in Nederland. Hij gaf het in eigen beheer in 1924 uit onder de titel Novellen (1920-'22). Het boekje was geen seller. Nog boven zijn tachtigste verkocht hij het uit voorraad.

1925 vooral was het jaar waarin de stromingen binnenin Houwink op elkaar botsten. Met Marsman werd hij redacteur van De Vrije Bladen, voor slechts één jaargang. In hetzelfde jaar verschenen onder het pseudoniem H. van Elro zijn eerste gedichtenbundels Madonna in tenebris en Hesperiden, met expressionistisch getinte poëzie. Ook in 1925 begon de twintigjarige Gerrit Achterberg pakken gedichten aan Houwink te sturen. Houwink werd niets minder dan Achterbergs coach en beschermengel. In diezelfde tijd sloeg hij bij boekhandel Kemink te Utrecht de Römerbrief van Karl Barth open, wat zijn bekering ten gevolge had. In 1926 al verscheen zijn nieuwe bundel gedichten Christus' ommegang in het Westen.

In 1928 droeg Houwink zijn eerste gedicht bij aan Opwaartsche Wegen, in 1929 zijn eerste essay. Vanaf 1931 tot in de oorlog, augustus 1940, was hij redacteur. Rijnsdorp karakteriseerde hem als volgt: ‘Aan het werk, dat Roel Houwink in Opwaartsche Wegen en Elckerlyc heeft gepubliceerd, vallen twee dingen op: dat hij uit een ander “nest” afkomstig is dan de scribenten van christelijken huize en dat hij, de avant-gardist van omstreeks 1925, literair op een punt was begonnen, waar de mensen van Opwaartsche Wegen, toen hij zich bij hen aansloot, nog niet waren aangekomen. Door een en ander blijft hij een “Fremdkörper” in de periode, want zelfs als Barthiaan spreekt hij een ander accent dan Van Randwijk, Tom de Bruin en Van der Leek, aan welke drie hun Calvinistische herkomst altijd verneembaar blijft.’ (In drie etappen, p. 99.)

Maar Houwink was niet zozeer Fremdkörper, of hij verdedigde zijn nieuwe levensovertuiging met gloed. Hij verzette zich scherp tegen humanisme en vage christelijkheid. ‘Gabriël Smit staat midden in het ontbindingsproces, dat “moderne menschheid” heet. Deze heksenketel van vaagheden en halfslachtigheid heeft ook hem een tooverdrank bereid. [...] Moge zij zoo bitter als gal zijn op z'n tong’ (jrg. ix, nr. 3, p. 103).

In de achtste en negende jaargang schreef Houwink een aantal essays over de relatie tussen christendom en kunst. Kunst is wel een aardse zaak, betoogde hij, maar toch vooral dienst aan God. Evenals W.A.P. Smit in zijn definitie ‘Christelijke kunst is kunst van christenen’, benadrukte Houwink de persoonlijkheid van de kunstenaar als ‘wezenskriterium der christelijke letterkunde’. En evenals Heeroma later in Het derde Réveil vond hij de geloofsgemeenschap nodig als draagvlak voor de kunst. Pas toen Houwink Opwaartsche Wegen onder de dogmatische heerschappij van het Barthianisme wilde brengen, bleek hij een heel eind van Heeroma en Smit verwijderd te zijn.

Al voordat Houwink redacteur was, had hij in het elfde nummer van de achtste jaargang, geheel in de stijl van Opwaartsche Wegen, een heilig volkshuisje gebom-

[p. 51]

1
Roel Houwink (1899-1987), omstreeks 1936. Houwink werkt in de zesde jaargang voor de eerste maal mee met poëzie. Daarna ontpopt hij zich als een van de belangrijkste essayisten van het blad.
Foto: Hans Gilberg

2
Roel Houwink thuis in Zeist, omstreeks 1936.

3
Titelpagina van Houwinks eerste dichtbundel na zijn bekering (1926).
Titelvignet: J.B. Heukelom

4
Handschrift van een gedicht van Roel Houwink, verschenen in Opwaartsche Wegen van oktober 1930 (jrg. viii, nr. 8).

5
Gedicht, verschenen in januari 1937 (jrg. xiv, nr. 11), waarin Houwink afscheid neemt van K. Heeroma na het geschil rond Het derde Réveil.

[p. 52]

6
Roel Houwink, 1925.
Karikatuur: Wybo Meyer

bardeerd, door de stichtelijke lectuur streng te onderscheiden van de christelijke literatuur: ‘Goede stichtelijke lectuur kan nooit “litterair” zijn’. In dezelfde jaargang schreef hij over ‘de daemonie der schoonheid’. Het scheppen van schoonheid is alleen ‘roeping’ te noemen, als ze geworteld is in het geloof, als je daarin ‘aan God's openbaring deel [hebt]’ (jrg. viii, nr. 9, p. 361).

Het Barthianisme, waar de ‘ethisch-evangelischen’ binnen Opwaartsche Wegen zich tegen verzetten, wordt wel de tijdbom onder het blad genoemd. Houwink en Van der Leek, de voornaamste vertegenwoordigers van het Barthianisme, introduceerden in hun artikelen allerlei Barthiaanse termen: paradox, existentieel, crisis, etc. Voor vele lezers zullen ze duister gebleven zijn, omdat ze de theologie van Barth onvoldoende kenden. Van der Leek en Houwink waren gegrepen door de ideeën van de ‘vroege’ Karl Barth. Wat Houwink betreft had dit ook te maken met zijn belangstelling voor Kierkegaard en het existentialisme.

Bij Barth is er altijd een paradox tussen God als de Gans Andere en de mens die God slechts bij flitsen kan verstaan. Daardoor ontstaat, ook in de literatuur en de literaire kritiek, een spanning, de zogenaamde crisis. Zowel christenen als niet-christenen (voor God is er uiteindelijk weinig verschil) staan ‘onder het Kruis’. God bindt zich dan ook niet aan christelijke organisaties; Hij is vooral aanwezig in humaniteit en in het verzet tegen burgerlijkheid.

Houwink noemde de christelijke kunst een waagstuk. ‘Roekeloos is het, wat wij ondernemen; rakelings scheert hetgeen wij willen langs datgene wat godlasterlijk moet worden genoemd. [...] Welk een pretentie: God te willen dienen met het erbarmlijk werk van onzen geest. En toch wij kunnen niet anders!’ (jrg. ix, nr. 5/6, p. 162). Houwink kwam op voor de absolute verhevenheid van God, maar de keerzijde daarvan was bij hem dat de mens in zijn geestelijke armoede tot weinig in staat was. Rijnsdorp demonstreerde deze visie aan Houwinks gedicht ‘De profeet’, waarin de mens Mozes lamgeslagen wordt door Gods verhevenheid: ‘Mijn woord is in Uw zon verdord, / mijn hand is wankel van Uw kracht.’ (In drie etappen, p. 134-6). Rijnsdorp concludeerde dat het voor Houwink steeds meer de vraag werd of de mens wel bij machte was aan christelijke actie te doen. ‘De Barthiaanse inbraak had de strekking op den duur tot een doorbraak te leiden.’ Geen wonder dat Willem de Mérode, die als calvinist de heilige roeping en de profetische opdracht van de christen-kunstenaar verdedigde, in 1936 mopperde: ‘Langzaam maar zeker stuurt Houwink zijn tijdschrift naar de troebele wateren der humaniteit.’

Tot augustus 1940 kon Opwaartsche Wegen blijven bestaan. Toen verdween ook Houwink voorgoed uit de georganiseerde christelijke letteren. In de oorlog was hij geen lid van de NSB, en meer bang dan fout. Omdat hij van de pen moest leven, meldde hij zich bij de Kultuur-kamer. Maar daar zat ook een naïef idealisme achter. Hij accepteerde de politieke situatie en wilde daarin de christelijke waarden bewaren. In een brief aan Gerrit Kamphuis schreef hij op 7 november 1940: ‘Het zal in de komende tijd noodig zijn de cultureele waarden van het christendom te “verdedigen” tegen andersgerichte opvattingen. [...] Veertien dagen geleden ben ik bevestigd en gedoopt in de Herv. Kerk te Austerlitz. Uit dit feit zul je kunnen afleiden, dat het mij diepe ernst met deze dingen is. [...] Geloof mij: ik ben niet “omgezwaaid” en ik zal, zoo God wil, niet “omzwaaien”, maar ik wil, juist nu, ernst maken met twee dingen: ik wil om Christus' wil open zijn tegenover “andersdenkenden” en ik wil mij niet onttrekken aan mijn verantwoordelijkheid, wanneer, door wie dan ook, een beroep op mij wordt gedaan, mits ik de zekerheid heb, dat mijn geloof en de daaruit voortvloeiende levenshouding wordt geëerbiedigd.’

In het allerlaatste artikel dat hij, achtentachtig jaar oud, enkele maanden voor zijn dood schreef, keek hij verbaasd terug naar de Opwaartsche Wegen-tijd. Zijn christelijke periode was voorgoed voorbij. Het zei hem allemaal niets meer. ‘Begrijpen noch verwerken kan ik dit. [...] Het meest wat mij verbaast bij de herlezing van De Mérodes gedichten is, dat de wereld waarvan hij spreekt en die mij jarenlang geboeid heeft en mij tot een geestelijk bezit van de eerste orde was, voor mij nu stom is geworden en haar bewogenheid - een alleszins oprechte en eerlijk beleefde - haar kracht totaal heeft verloren en in positieve zin nietszeggend is geworden. Ik kan geen verklaring geven voor dit gebeuren, maar moet het aanvaarden zoals het daar voor mij ligt in al zijn onbegrijpelijkheid.’ (Woordwerk, Willem de Mérode-nummer, jrg. 5, nr. 19 (september 1987), p. 30.)

hw