Opwaartsche Wegen

[p. 15]

2 J. van Ham
1892-1985

Van Ham tilde de Jong-Protestanten organisatorisch van de grond. In 1919 werd hij lid van de kring Utrecht van het Christelijk Letterkundig Verbond en in 1920 richtte hij met andere ontevreden jongeren (A.J. van Dijk, Van der Leek, Haantjes) een nieuwe organisatie op met een verwarrende naamsgelijkheid: de Bond van Christelijk Letterkundige Kringen in Nederland. Vanaf 1922 was Van Ham redacteur van het bondsorgaan Opgang.

Als penningmeester van zijn Bond ging hij bij minister J.Th. de Visser op audiëntie en kreeg een subsidie van ƒ 300,- los. De subsidie was op naam gesteld van Opgang. Inmiddels was Van Ham echter met de hele redactie bij het blad weggelopen. Op een tweede audiëntie wist hij het met de minister zo te plooien dat de tenaamstelling gewijzigd werd. Het geld kwam bij het startkapitaal van het nieuwe blad Opwaartsche Wegen.

Van Ham was na zijn M.O.-opleiding leraar in Leiden geworden, waar hij zijn studie universitair afrondde. In 1932 promoveerde hij bij Jan de Vries op Beschouwingen over de literaire betekenis der Laxdoela Saga.

Hij introduceerde de Leidse studenten K. Heeroma en W.A.P. Smit in de protestantse literatuur. Tijdens een gesprek met de laatste moet de term Jong-Protestanten ontstaan zijn. Ze hadden het over de Jong-Katholieken en toen zei Smit: Dan zijn wij de Jong-Protestanten.

Van Ham was niet in de allereerste plaats een schrijver. Gedichten en verhalend proza schreef hij niet en essays publiceerde hij in Opwaartsche Wegen betrekkelijk weinig. ‘Van Ham zou men gemakkelijk onderschatten, wanneer men alleen lette op het betrekkelijk gering aantal bijdragen en de bescheiden toon daarvan. Maar als men goed leest, merkt men hoe goed gefundeerd en scherp zijn literaire oordeel was. Het talent van mensen als Gerard Walschap en J.K. van Eerbeek onderkende hij b.v. onmiddellijk. Hij heeft in de loop van de jaren enorm veel voor Opwaartsche Wegen gedaan. Dat hij op den duur aan gezag inboette, is misschien, evenals bij Heeroma, bij alle wetenschappellijkheid te wijten aan een zeker specialisme, een te kleine horizon’ (C. Rijnsdorp in In drie etappen, p. 95). Men is geneigd het literaire inzicht van Van Ham wat minder hoog te taxeren dan Rijnsdorp, als men ziet dat hij weinig belangrijke literatuur besprak en het werk van Eekhout tot het allerbeste rekende wat de Nederlandse prozakunst opleverde.

In 1936 keek Van Ham liefdevol en kritisch terug naar de geboortetijd van Opwaartsche Wegen. Hij schreef niet over ‘ik’ en ‘wij’. Het was: ‘van Ham’ en ‘de redactie’. ‘Behalve Risseeuw, die maar kort lid van de redactie was en bovendien als prozaïst niet belangrijk, was er onder hen geen scheppend kunstenaar, wiens recht van spreken door eigen creatief werk vaststond. Opvallende essayisten waren zij ook niet, al groeiden zij langzamerhand wat in het vak. Ook vormden zij geen eenheid; dat dit niet zo opviel, kwam alleen, doordat ze zich geen van allen nog een duidelijke voorstelling gevormd hadden van de richting, welke zij met de jongere literatuur wilden inslaan. Kortom, de opzet van Opwaartsche Wegen was in hoofdzaak dilettantisch. Er was een pijnlijk besef van een manco op Chr. Letterkundig terrein, en ze waren bereid elke poging te steunen, die hieraan een eind wilde maken. Ze hebben echter intuïtief, gedreven door een oprechte liefde tot de schoonheid en door de schaamte over het povere figuur van de Protestantse kunst, het beste gedaan wat ze met hun schamele gegevens verrichten konden: ze bereidden de bodem, waarop een jonge literatuur ontbloeien kon: ze hebben een publiek gekweekt door eerlijke voorlichting, kritiek zonder vooroordelen, en door het optimisme waarmee zij aan de komst van een Protestantse Kunst geloofden,

[p. 16]

1
J. van Ham (1892-1985) en zijn echtgenote E.E. van Ham-Böhmer op hun trouwdag, 4 augustus 1921. Van Ham was redacteur vanaf maart 1923 tot en met december 1934. In die hele periode vervulde hij de functie van redactiesecretaris en eindredacteur.

2
J. van Ham met zijn vrouw en hun zoontje J.P. van Ham aan een Noordzeestrand, 1922.

3
J. van Ham aan H. de Bruin, [begin 1928]. Van Ham licht de werkwijze van de redactie toe bij de behandeling van ingekomen kopij. ‘Geachte Heer de Bruin, Hierbij bericht ik U de goede ontvangst van Uw gedicht. Het bezwaar tegen onze veelhoofdige redaktie is niet, dat we ooit een vers om onbekendheid van de auteur terzijde leggen, al heeft een naam natuurlijk een introduktie, maar het bezwaar is een langdurig rondzenden, zodat ik pas over een paar maanden U antwoord kan geven. Elk vers wordt op zich zelf beoordeeld. Wordt U dus een vers i.c. dit teruggezonden, besluit dan niet dadelik: ze willen me niet, want een volgend gedicht willen we misschien wel. Ik vond veel goeds in het gezonden gedicht, maar wil niet op het oordeel van de red. vooruit lopen. Hoogachtend, Van Ham’. Waarschijnlijk gaat het om het gedicht ‘Nachtvaart’, waarmee De Bruin in juli 1928 debuteert (jrg. vi, nr. 5).

[p. 17]

4
J. van Ham aan C. Rijnsdorp, 25 maart 193[1]. Van Ham vindt dat het beslissen over opname van bijdragen in het tijdschrift een zaak van de redactie moet blijven.

en waarmee zij elk zwak teken van vernieuwing met blijdschap aanmoedigden. Spoedig wist elk beginnend auteur, dat in Opwaartsche Wegen niet bepaalde auteurs werden ‘beschermd’, maar dat elke eerlijke poging met de grootste belangstelling werd gadegeslagen, en gesteund’ (De Werkplaats i, nr. 4, p. 188-9).

Van Ham was een constante factor in de redactie. Hij was eindredacteur van 1923 tot aan de breuk in 1934. Een jaar daarna stond hij alweer aan het roer, nu van De Werkplaats, twee jaar lang. Hij wenste geen antithese, maar pluriformiteit. Daarom verzette hij zich tegen het ‘volle, fanatieke Barthiaanse accent’ van redacteur Van der Leek. Toen redacteur Muller het impressionisme als onchristelijk aanwees, schreef Van Ham zijn artikel ‘Ketterjagers?’ (jrg. viii, nr. 8). De redactievergaderingen in die tijd waren lang en vol discussies. Juist vanwege Van Hams afkeer van dogmatische kaders binnen Opwaartsche Wegen, probeerde hij alle partijen binnen het blad te houden. Zo ging het van hém uit, Houwink, een volijverige Barthiaan, in 1931 in de redactie te halen. Zijn streven naar pluriformiteit gelukte een aantal jaren, maar na de verschijning van Heeroma's Het derde Réveil wist ook hij deze onbedoelde knuppel niet buiten het Jong-Protestantse hoenderhok te houden.

Van Ham wijdde de vierde aflevering van zijn ‘Een geschiedenis van de Christelijke literatuur na 1880’ in De Werkplaats aan de scheuring (jrg. i, nr. 8). De redactie van Opwaartsche Wegen liet Van Hams versie van de scheiding onbeantwoord, omdat zij de discussie zat was. Van Ham concludeerde in zijn artikel: ‘De breuk is door geen van de beide partijen begeerd, ze is geforceerd door een gebrek aan tactisch optreden en een tekort aan kameraadschappelijkheid’ (jrg. i, nr. 8, p. 374). Het was de conclusie van een tactisch man. Toen De Werkplaats eind 1937 verdween, werd Van Ham nog ruim een jaar redacteur van Elckerlyc, dat op zijn beurt in maart 1939 verdween. Toen had Van Ham voor de protestants-christelijke literatuur uitgediend. De Tweede Wereldoorlog stond voor de deur.

De verzoenende Van Ham en de dogmatische Barthiaan Houwink ontmoetten elkaar weer onder nationaal-socialistische banier in De Schouw, het orgaan van de Kultuurkamer, de eerste als redacteur, de tweede als medewerker. Van Hams rol in de oorlog was zeer dubieus. Als hoofd van de afdeling Boekwezen van de Kultuurkamer bepaalde hij wat wel en niet mocht verschijnen en werkte hij onder meer mee aan het monddood maken van Joodse schrijvers. Toch heeft hij ook

[p. 18]

5
Ex-libris van J. van Ham, 1935.
Ontwerp: Paul Gregoire.

6
J. van Ham met zijn dochter tijdens een vakantie in de Ardennen, omstreeks 1936.

schrijvers gedekt. Toen Eekhout aan Van Ham doorseinde dat Gerrit Kamphuis zich fel anti-nationaal-socialistisch uitliet, nam Van Ham geen maatregelen. De meeste Jong-Protestanten waren volkomen verrast door de politieke houding van de tot dan toe altijd verdraagzame Van Ham. Maar P.J. Meertens had het aan zien komen. ‘Ik heb Van Ham langzamerhand “fout” zien worden in de jaren dertig. [...] Die hem kenden waren van mening dat hij als ouderling van de Leidse predikant dr. Boissevain [...] onder diens (verderfelijke) invloed was gekomen.’ Toch verbrak Meertens het contact met Van Ham niet, ‘ook omdat ik hem ondanks zijn politieke dwaling respecteerde als mens’ (Wam de Moor, J. van Oudshoorn, deel 2, p. 616). Nijhoff noemde Van Ham in een gesprek met Kamphuis ‘een schildknaapnatuur’, iemand die altijd behoefte had zich te hechten aan een groot voorbeeld.

Binnen de redactie van Opwaartsche Wegen was Van Hams fascistische gezindheid bekend. Al in oktober 1933, merkwaardig genoeg juist in dezelfde tijd dat de gebroeders Kuitenbrouwer het rooms-katholieke literaire tijdschrift De Gemeenschap in fascistische wateren wilden loodsen, kwam Van Ham in de redactie met een plan om Opwaartsche Wegen om te bouwen tot een breed cultureel blad met een fascistisch gezicht. Uit een memo dat Hein de Bruin van deze redactievergadering maakte, blijkt dat Van Ham een christelijk fascisme op het oog had, ‘zonder de barbaarschheden van over de grenzen’. Hoewel dit plan niet doorging, schreef Van Ham in Opwaartsche Wegen af en toe in gunstige zin over ‘bloed en bodem’. Hij erkende in 1934 dat de Bijbel geen tegenstelling wil tussen volken en rassen, maar: ‘Aan de andere kant zijn bloed en bodem [...] onmiddellijke gaven Gods, is ras, vaderland, ouderpaar een [...] onontkoombaar bezit, [...] scheppingsordonnantie’ (jrg. xii, nr. 8, p. 280).

hw