Opwaartsche Wegen

[p. 9]

1 Onze literatuur en onze evangelieprediking
Enige voorgeschiedenis

Als Ons Tijdschrift in 1914 na achttien jaargangen ophoudt te verschijnen, lijkt daarmee de eerste schuchtere poging om te komen tot een bundeling van krachten onder de protestantse letterkundigen stukgelopen. Het tijdschrift had gesignaleerd dat de identiteit en de kwaliteit van de protestantse letterkunde sterk te wensen overliet. Gesteld naast de literaire opbloei die de beweging van Tachtig had laten zien, verbleekte de protestantse letterkunde tot niet veel meer dan wat vrome versjes en verhaaltjes, die slechts waardering in eigen kring genoten. Ons Tijdschrift zag het ‘manco’ in de protestantse letterkunde onder ogen, maar het ontbrak de redactie aan de nodige visie om een moderniserende vernieuwing te realiseren.

De ouderen blikten terug naar de bloeiperiode voor Tachtig, naar Beets, Hasebroek en De Génestet, terwijl de jongeren de heidense geschriften van de auteurs rond De Nieuwe Gids bewonderden. De jonge schrijvers wilden een literatuur die naar de vorm gelijk was aan die van de Tachtigers, maar naar de geest protestants. Meningsverschil tussen jong en oud stond eenheid in de weg, leiding was ver te zoeken. Wat overbleef waren enkele individuele pogingen tot protestantse literatuur van kwaliteit door onder meer Johanna Breevoort, Enka (pseudoniem van A. van der Vlies) en J.L.F. de Liefde en later door Wilma (=Wilma Vermaat), Geerten Gossaert (pseudoniem van F.C. Gerretson), J.A. Rispens en Willem de Mérode (pseudoniem van W.E. Keuning).

Al in 1898 had dominee-schrijver G.F. Haspels het probleem van de christelijke letterkunde scherp doorzien in een lezing, getiteld Onze Literatuur en onze Evangelieprediking. Hij was het eens met de kritiek op de kwaliteit van de christelijke letterkunde. Het peil van de contemporaine christelijke literatuur was laag en bleef ver achter bij dat van Tachtig. Het protestantse publiek dorstte ‘naar een frissche Literatuur, zooals wij dorsten naar een frissche Evangelieprediking’. Hij zag echter niets in ‘nòg een tijdschrift oprichten’, ‘nòg een lokaaltje bouwen’, ‘nòg een courantje er bij’. ‘Ook niet ons dronken drinken aan zelf-adoratie en clubjes-wierook, maar onze Literatuur en onze Evangelieprediking opgeroepen naar het volle leven’. Hij geloofde niet in ‘een vereeniging ter veredeling der Literatuur en ter verfraaiing der Evangelieprediking’. De resultaten lieten zich niet afdwingen. Slechts een oriëntatie op het volle leven, hoop en de verwachting dat ze eens zal komen, zouden een volwassen christelijke literatuur kunnen doen groeien.

Er ontstonden andere tijdschriften van protestantse signatuur: Onze Eeuw (1902-1924) en Stemmen des Tijds (1911-1943). Het eerste, met Haspels als een van de leidende figuren, hield zich aan oud-liberale beginselen en bleef verre van groepsvorming. Het wilde en kon in 1914 de verbindingsfunctie van Ons Tijdschrift niet overnemen. Wel oefende het door de kwalitatief hoogstaande poëzie die het opnam van Jacqueline van der Waals, Geerten Gossaert en Seerp Anema enige aantrekkingskracht op de jongeren uit.

Ons Tijdschrift en Stemmen des Tijds richtten zich tot hetzelfde lezerspubliek. Stemmen des Tijds had kort na haar eerste verschijnen tevergeefs bij G. van As, redacteur van Ons Tijdschrift, aangeklopt met een voorstel tot fusering. De doelstelling van Stemmen des Tijds, eerder een algemeen voorlichtend en informerend dan een leidinggevend en stimulerend orgaan te zijn, maakte het ongeschikt als broedplaats voor jong talent.

Het enige tijdschriftje dat na het verscheiden van Ons Tijdschrift ten dienste stond van het streven naar eenheid in de presentatie van de protestantse literatuur was Bloesem en Vrucht (1911-1920), het orgaan van het in 1900 opgerichte Christelijk Letterkundig Verbond. Het duurde enige jaren voordat de jongeren zich plaatsen in de redactie wisten te veroveren. In juli 1919 had er een ingrijpende wijziging in de leiding van het blad plaats,

[p. 10]

1
Seerp Anema (1875-1961), de eerste calvinistische dichter die de stijlbeginselen van de Tachtigers toepaste, in zijn werkkamer, omstreeks 1925.

2
Jacqueline van der Waals (1868-1922), decennia lang de enige calvinistische dichteres van betekenis, omstreeks 1910.

3
Geerten Gossaert (pseudoniem van F.C. Gerretson, 1884-1958), de dichter van Experimenten (1911) - zijn enige gepubliceerde bundel, maar een mijlpaal in de Nederlandse dichtkunst -, omstreeks 1917.

4
Omslag van een aflevering van Ons Tijdschrift, februari 1912. Gerretson (Geerten Gossaert) was redacteur van Ons Tijdschrift van 1911 tot 1914.

5
G.F. Haspels (1864-1916), dominee-schrijver en tevens redacteur van Onze Eeuw.

[p. 11]

6
Omslag van een aflevering van Bloesem en Vrucht, het orgaan van het Christelijk Letterkundig Verbond, september 1914.

7
Inhoudsopgave van Opgang, januari 1923. Twee maanden later verscheen het eerste nummer van Opwaartsche Wegen, onder leiding van dezelfde redacteuren en met dezelfde medewerkers.

8
A.J. van Dijk aan P.J. Risseeuw, 2 januari 1923. Hij bericht over de vorderingen bij het werven van medewerkers en kopij voor het nieuwe tijdschrift dat Opwaartsche Wegen zal gaan heten.

[p. 12]

9
Agenda voor de bijeenkomsten van de Christelijk-letterkundige Kring Scheveningen in het eerste halfjaar 1923.

10
Het Bestuur en de Adviescommissie van de Bond van Christelijk Letterkundige Kringen bijeen ter gelegenheid van de jaarlijkse Kerstvergadering, december 1922. Het Bestuur (zittend, v.l.n.r.):
P.J. Risseeuw, Herman Post, A.J. van Dijk, Harmen van der Leek en J. van Ham. De Adviescommissie (staand, v.l.n.r.): W.J. Kolkert, J. van der Valk en C. Tazelaar.

11
A.J. van Dijk aan J. van Ham, [januari 1923]. Hij schrijft over de naam van het nieuwe tijdschrift en over zijn correspondentie met Van Schaik - uitgever van Opgang - over de honorering van bijdragen.

12
G. Schrijver (pseudoniem van G.G. van As, 1876-1927), omstreeks 1925. Van As was redacteur van Ons Tijdschrift geweest en een van de sleutelfiguren in het streven naar eenheid in de christelijke letterkunde. Als prozaïst werkte hij mee aan de eerste drie jaargangen van Opwaartsche Wegen.

[p. 13]

13
A. Wapenaar aan P.J. Risseeuw, 31 januari 1923. Hij zegt ‘con amore’ zijn medewerking toe aan het nieuwe blad. ‘Moge ons Prot.-christel. Kunstleven mede door Uw tijdschrift eens een Réveil beleven, dat wat wijder invloedssfeer bestrijkt als 't vroegere “O.T.”, dat bezweken is in de ongunst der oorlogsdagen, misschien omdat het gedragen werd door te kleinen kring’.

waarbij enkele ouderen hun plaats afstonden aan de jongeren A.J. van Dijk en H. van der Leek, die zich al geruime tijd binnen de kring Amsterdam van het Verbond manifesteerden als woordvoerders der jonge protestanten. In de kring Utrecht traden Laura Olivier, J. Haantjes en J. van Ham terzelfdertijd als ‘ontevreden jongeren’ naar voren.

Van Dijk en Van der Leek hadden slechts kort zitting in de redactie. Het compromis tussen oud en jong bleek niet houdbaar en na tegenwerking en verwijten verlieten de twee Bloesem en Vrucht en het Christelijk Letterkundig Verbond. Haantjes en Van Ham zochten contact met de Amsterdammers en stelden voor samen een nieuw Verbond te stichten. De laatsten hadden inmiddels contacten met P. van Renssen en P.J. Risseeuw, de belangrijkste woordvoerders van de Christelijk Letterkundige Kring voor Jongeren uit Scheveningen, die vanaf 1916 een eigen blaadje, Opgang, uitgaf, dat was uitgegroeid tot een periodiek van vergelijkbaar belang als Bloesem en Vrucht. In het najaar van 1920 traden Van Dijk en Van der Leek toe tot de redactie van Opgang. Tegelijkertijd werd de Bond van Christelijk Letterkundige Kringen in Nederland gesticht, met Opgang als orgaan. Van der Leek, Van Ham, Risseeuw en Herman Post vormden een voorlopig bondsbestuur. De belangstelling voor blad en bond waren groot: het aantal abonnees groeide en op verschillende plaatsen werden Christelijke Letterkundige Kringen opgericht. Het Christelijk Letterkundig Verbond bleef alleen nog bestaan in Amsterdam en Bloesem en Vrucht werd opgeheven.

De redactie van Opgang schreef in het septembernummer 1920 na deze ontwikkelingen:

Het zal velen, die gezien hebben, dat er nieuw leven komt in de Christelijke Literatuur, en die dat nieuwe gevoeld hebben in zichzelf en in anderen, het zal die velen niet verwonderen, dat wij nu tot hen komen en zeggen, dat daar opgang is.

In Opgang werden voor het eerst de jongere krachten gebundeld. Tot de belangrijke medewerkers op het gebied van poëzie en proza behoorden Geraert van Suylesteijn (ps. van P. van Renssen), Joh. P. Ruys (ps. van P.J. Risseeuw) en G. Themmen, maar ook de ‘ouderen’ Wilma, Willem de Mérode en G. Schrijver (ps. van G. van As). Studies en essays werden geleverd door Van Dijk, Van der Leek, Risseeuw, Haantjes, Van Ham en C. Tazelaar.

Niettemin was de eenheid ook in deze vorm geen lang leven beschoren. Ditmaal was niet de oudere generatie maar de uitgever van Opgang oorzaak van het vertrek

[p. 14]

14
J. van Ham aan P.J. Risseeuw, [januari 1923], over de abonnemenstprijs en de naam voor het nieuwe tijdschrift.

15
A.J. van Dijk aan P.J. Risseeuw, 7 februari 1923. Het werven van medewerkers levert moeilijkheden op, omdat de nieuwe redacteur van Opgang stemming maakt tegen Opwaartsche Wegen en een prospectus voor de nieuwe jaargang heeft uitgegeven met de namen van velen die inmiddels hun medewerking aan Opwaartsche Wegen hadden toegezegd erop. De auteurs worden derhalve gedwongen tot een keuze voor of tegen een van de tijdschriften. C. Rijnsdorp en Karel van Dorp kiezen voor Opgang.

van de jongeren. Een conflict over de uitbetaling van honoraria leidde ertoe dat aan het eind van de zesde jaargang een grote groep het tijdschrift verliet. De redactie van Opgang, A.J. van Dijk, J. van Ham, H. van der Leek en P.J. Risseeuw, stapte in januari 1923 op om in dezelfde bezetting de leiding op zich te nemen van een door de jonge Uitgeversmaatschappij Holland te Amsterdam uit te geven tijdschrift, getiteld Opwaartsche Wegen. Het eerste nummer verscheen in maart 1923.

De redactie van Opgang kwam in handen van Joh. Luijkenaar Francken. Het blad werd het Orgaan van het Christelijk Letterkundig Verbond. In het maartnummer 1923 trokken de redactie van Opgang en het bestuur van het Verbond flink van leer tegen met name Van Dijk en Van der Leek, die ‘door hun persoonlijke eigenschappen ongeschikt gebleken zijn om bij ouderen - die toch op niet-literair terrein zeker nog wel iets te beteekenen hadden en daarom nog wel eenige achting verdienden - waardeering te vinden’. Opgang en Opwaartsche Wegen betwistten elkaar gedurende drie jaar de leidinggevende positie in de protestantse letterkunde, totdat Uitgeversmaatschappij Holland in 1926 het eerste blad opkocht en zo een fusie afdwong.

ap