Opwaartsche Wegen

[p. 7]

Inleiding

Het Letterkundig Museum heeft diverse publikaties het licht doen zien die gewijd waren aan literaire tijdschriften of stromingen: een documentenverzameling over Forum en schrijversprentenboeken over De Gids en De Gemeenschap en over de bewegingen van Tachtig en Vijftig. Aan die rij wordt nu een schrijversprentenboek over Opwaartsche Wegen, het literaire tijdschrift van de protestanten tussen de twee wereldoorlogen, toegevoegd.

Opwaartsche Wegen is een produkt van de verzuiling. In alle zuilen - de protestantse, de rooms-katholieke, de socialistische, de communistische en de fascistische - speelden de begrippen ‘gemeenschap’ en ‘gemeenschappelijkheid’ een sleutelrol. Er lag een sterk accent op de sociale en ideologische rol van de kunst. Men verwierp individueel subjectivisme. Een uitzondering werd gevormd door Forum. In de kring van redacteuren en medewerkers van dit tijdschrift stond een a-religieus en onideologisch individualisme juist hoog aangeschreven.

Bij een interpretatie van Opwaartsche Wegen zou het begrip ‘soevereiniteit in eigen kring’ van Abraham Kuyper een centrale rol moeten spelen. Zoals de meeste zuilen was ook de protestantse tamelijk in zichzelf gekeerd. Opwaartsche Wegen had bij de oprichting dan ook als belangrijkste doelstellingen: het opvoeden van het protestants-christelijke volksdeel tot literatuur, onder meer door het bekritiseren van stichtelijke lectuur als literair beneden de maat; en het stimuleren van een nieuwe protestantse literatuur van niveau. Vandaar de uitgebreide discussies in het blad over het eigene van protestantse literatuur.

In die discussies speelde het generatieverschil een belangrijke rol. Om de standpunten te verhelderen zette men de opvattingen van ouderen en jongeren tegenover elkaar. Vergelijkingen met opvattingen ‘buiten de eigen kring’ kwamen zelden voor. Hoogstens werden er, door de jongeren, parallellen getrokken met de katholieken van De Gemeenschap en de a-religieuze moderne estheten van De Vrije Bladen. Daarbuiten waardeerde men dan nog Henriëtte Roland Holst, Gorter en Verwey, ook typisch dichters met een boodschap voor de gemeenschap. Een rechtlijnige relatie tussen dichterschap en religie werd in Opwaartsche Wegen overigens afgewezen. Het blad was - evenals de tijdschriften van de andere zuilen - allerminst monolitisch. Integendeel, er bestonden heftige meningsverschillen tussen evangelischen, neo-calvinisten, Barthianen en aanhangers van een derde Réveil. En niet alleen de Barthianen wezen, impliciet of expliciet, het begrip ‘soevereiniteit in eigen kring’ af. Die afwijzing zou na de Tweede Wereldoorlog leiden tot de ‘doorbraak’ naar de PvdA. Vele oud-medewerkers en oud-redacteuren zagen toen ook niets meer in een typisch protestants-christelijke literatuur. In politiek opzicht hadden zich de wegen al eerder gescheiden: sommigen werden lid van de nsb en collaborateur, anderen gingen in de illegaliteit.

De belangrijkste literaire oogst van Opwaartsche Wegen werd eigenlijk pas na de oorlog binnengehaald. Dé dichters van Opwaartsche Wegen waren Willem de Mérode (pseudoniem van W.E. Keuning) en Gerrit Achterberg. Als prozaïst onderscheidden zich de jonggestorven J.K. van Eerbeek (pseudoniem van Meinart Boss) en H.M. van Randwijk.

Redacteur C. Rijnsdorp werd een belangrijk essayist en criticus, die echter buiten de protestantse kring te weinig bekend is geworden, al ontving hij in 1964 de Prijs der literaire kritiek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde en in 1965 een eredoctoraat van de Vrije Universiteit. Redacteur Van Ham werd in 1941 hoofd van de afdeling Boekwezen van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten en later redacteur van het nationaal-socialistische culturele tijdschrift De Schouw. H.M. van Randwijk richtte in diezelfde jaren

[p. 8]

het illegale Vrij Nederland op en werd daarvan hoofdredacteur. Bert Bakker, die als dichter aan Opwaartsche Wegen meewerkte, stichtte na de oorlog de gelijknamige uitgeverij en het literaire tijdschrift Maatstaf. Redacteur Jaap Romijn werd directeur van uitgeverij Bruna. Annie M.G. Schmidt en Han G. Hoekstra droegen bij tot de faam van het naoorlogse Het Parool en werden beroemd met hun geestige versjes en hun kinderboeken. Hoe verschillend ze zich ook ontwikkeld mogen hebben, ze zijn allemaal afkomstig uit de wieg van Opwaartsche Wegen.

Over Opwaartsche Wegen bestaan geen voorbereidende studies. Het archief van de redactie is verloren gegaan. De uitgever, Uitgeversmaatschappij Holland, bezit evenmin nog een archief ‘Opwaartsche Wegen’. Daarom zijn er nauwelijks abonnee-aantallen bekend. Uit de schaarse gegevens blijkt dat het er tijdens de eerste jaargang ongeveer 600 moeten zijn geweest; een kleine 500 in het tweede jaar en nauwelijks 400 gedurende de vijftiende jaargang. Wel kon worden geput uit enkele persoonsarchieven van redacteuren en medewerkers: van P.J. Risseeuw en C. Rijnsdorp, ondergebracht in het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme, en van Hein de Bruin, Roel Houwink, K. Heeroma en Willem de Mérode, bewaard in het Letterkundig Museum. Enkele jaren geleden stelde G.J. Peelen een bloemlezing samen uit de poëzie uit Opwaartsche Wegen. Voor een beeld van de poëzie die in het blad verscheen zij de lezer daarnaar verwezen.

De geschiedenis van Opwaartsche Wegen is op grond van veranderingen in beleid en samenstelling van de redactie in vier perioden verdeeld. De hoofdstukken over de inhoud van Opwaartsche Wegen zelf worden steeds voorafgegaan door profielen van de meest toonaangevende redacteuren in de betrokken periode. In hoofdstuk 1 wordt de voorgeschiedenis geschetst. Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van de eerste acht jaar, de periode waarin de voormalige redacteuren van Opgang, met als informele leider J. van Ham, het blad beheersten. In deze jaren is Opwaartsche Wegen eigenlijk een leraarachtig blad met uitgebreide discussies over het verschil tussen christelijke literatuur en lectuur. Het vijfde hoofdstuk is gewijd aan de jaargangen 9 tot en met 12, de jaren waarin de jongeren aan invloed wonnen en ook zitting kregen in de redactie. Deze periode loopt uit op een conflict met een persoonlijke en een ideologische component, tussen K. Heeroma en Harmen van der Leek en in groter verband tussen de Barthianen en de rest. Er ontstond een splitsing, die leidde tot oprichting van een nieuw blad, De Werkplaats, met Heeroma als feitelijke leider. Het wordt in het negende hoofdstuk afzonderlijk behandeld. Ondertussen domineerde Roel Houwink jaargang 13 en 14 van Opwaartsche Wegen, de derde periode (hoofdstuk 8). In de jaargangen 15 tot en met 18, de vierde periode (hoofdstuk 10), wordt het blad geleid door Houwink, Kamphuis, Van der Leek en Rijnsdorp. Het ontwikkelt zich tot een algemeen cultureel tijdschrift en beleeft in literair en inhoudelijk opzicht zijn interessantste jaren.

Het boek besluit met een interview met de enige nog levende redacteur, Gerrit Kamphuis (hoofdstuk 11). Deze vorm van ‘oral history’ is nog niet eerder in een schrijversprentenboek toegepast. In dit interview, dat uit de aard der zaak een persoonlijk karakter heeft, worden diverse lijnen van de ontwikkeling van Opwaartsche Wegen verduidelijkt.

ms