Ik maak kenbaar wat bestond. Leven en werk van Hella S. Haasse

Een gevaarlijke verhouding

Na De tuinen van Bomarzo waagt Hella Haasse zich opnieuw aan een opvallend experiment, waarin zij de relatie tussen het ‘ik’ en het verleden onderzoekt en een spel speelt met tijd en werkelijkheid. Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven (1976) wordt gepresenteerd als correspondentie tussen twee vrouwen en draagt dus het waarmerk van echtheid. Mensen schrijven brieven aan elkaar en de publikatie van een bestaande briefwisseling is heel gebruikelijk. Maar in de achttiende eeuw was een gefingeerde correspondentie lange tijd de voornaamste vorm van de roman. Doel was de werkelijkheid zo goed mogelijk te imiteren om de geloofwaardigheid van het verhaal te verhogen, terwijl de auteur een uitgelezen gelegenheid had gebeurtenissen en personages vanuit verschillende gezichtspunten te beschrijven. De maximale schijn van authenticiteit voor de maximale verbeelding. In Een gevaarlijke verhouding is echter iets merkwaardigs aan de hand met de correspondenten: zij leven in verschillende tijden, bovendien is een van beiden een in de werkelijkheid bestaand mens en de ander niet, die is dat ook nooit geweest. Doordat er geen afstand is tussen de ‘ik’ van de ene helft van de brieven en de schrijfster wordt aan het fictieve karakter van de correspondentie geknabbeld. De andere correspondente is daarentegen een produkt van de verbeelding, en nog wel de verbeelding van een ander: zij is madame de Merteuil uit de achttiende-eeuwse briefroman Les liaisons dangereuses (1782) van Choderlos de Laclos. Zoals de graficus M.C. Escher op het platte vlak van een tekening hagedissen schijnbaar reliëf geeft en ze dan weer terug laat kruipen in twee dimensies, een tekening in een tekening, zo heeft Hella Haasse van een romanfiguur een historische figuur gemaakt, alsof zij buiten de bladzijden van het boek kon bestaan. Daarin treedt zij de regels van fictie met voeten. Madame de Merteuil krijgt een merkwaardige halfechte status. In Een gevaarlijke verhouding wordt fictie behandeld als werkelijkheid. Het is een omkering van het procédé in De tuinen van Bomarzo, waarin de fictieve kant van de werkelijkheid juist werd benadrukt. In beide boeken is de ‘ik’ aanwezig als onder-

[p. 97]

deel van en deelnemer aan het verhaal en speelt ze met tijd en werkelijkheid.

Daarna lijkt er een breuk ontstaan. In de volgende werken met een historisch onderwerp, waarvan de Bentinck-boeken en het levensverhaal van Van der Capellen tot den Pol de belangrijkste zijn, zijn twijfel en spel verdwenen, maar keert Hella Haasse niet terug tot de vorm van haar vroege historische werk. De persoon van de schrijver gaat schuil achter een onpersoonlijke vertelinstantie, die alleen waar nodig en dan nog uiterst discreet de ziel van de personages ontleedt, alsof zij zich niet meer op de voorgrond wil plaatsen, alsof haar persoonlijke verhouding tot de stof niet meer belangrijk is, alsof zij haar problemen met de kenbaarheid van het verleden zo niet heeft opgelost dan toch even laat voor wat ze zijn. Het gebruik van authentieke documenten als bron en als citaat dringt de verbeeldingskracht en het inlevingsvermogen schijnbaar naar het tweede plan. Fictionele middelen worden alleen te hulp geroepen als de bronnen het af laten weten. De ondertitels: ‘een ware geschiedenis’, ‘een geschiedverhaal’, ‘kroniek van een leven’ zijn programmatisch.