Ik maak kenbaar wat bestond. Leven en werk van Hella S. Haasse

[p. 93]

Nelleke Noordervliet
‘Niets is ooit geheel voorbij’
Over het latere historische werk van Hella S. Haasse

Wanneer gesproken wordt over de ‘latere historische romans’ van Hella Haasse, is dat een aanduiding die eerder voortkomt uit haar status als romanschrijfster dan uit de werken zelf. Was zij van huis uit historica, dan zou niemand op het idee komen die boeken romans te noemen. Wel zouden haar collega-historici de wenkbrauwen hebben gefronst bij sommige beschrijvingen, interpretaties en ingrepen, maar de wetenschappelijke zorgvuldigheid bij de verzameling en interpretatie van het materiaal zouden niet zijn betwist. Maar zo min als het aangaat de ‘latere historische werken’ louter te bestempelen als ‘romans’, zo min is het juist of wenselijk ze als geschiedschrijving in de gangbare betekenis van het woord te zien. Ze bevinden zich in een gebied tussen werkelijkheid en fictie en verenigen de voordelen ervan, maar plaatsen zich daardoor ook buiten de jurisdictie van beide domeinen. De betere literaire werken ontsnappen nu eenmaal aan de conventies, waartoe ook een ‘genre’ behoort.

Literaire critici hebben zich en masse beziggehouden met de bepaling van het karakter van Hella Haasses latere historische werk. De criticus van het Utrechts Nieuwsblad is naar aanleiding van De groten der aarde (1981) het eerlijkst.¹ Hij zit met de vraag ‘hoe je deze boeken nu moet beoordelen, dat wil zeggen van welke criteria je uit moet gaan’. Vele critici brengen het boek dat zij bespreken onder aan de hand van wat zij kenmerken van de roman, de biografie, of geschiedschrijving achten, en evalueren vervolgens, voorzichtig, want de meeste critici voelen zich op glad ijs.

Niet alleen de literaire kritiek tracht een afbakening te vinden tussen verschillende genres, ook de geschiedwetenschap is geïnteresseerd in het beschrijven van kenmerken die de historische ‘vertelling’ onderscheiden van de literaire. De historicus Ankersmit is een van de vertegenwoordigers in Nederland van het narrativisme, de stroming in de geschiedwetenschap die zich bezighoudt met de manier waarop het verleden ‘verteld’ wordt. De beoefening van de geschiedenis heeft veel weg van een kunst en een kunstenaar kan heel wel zinvolle inzichten in het verleden verschaffen. Ankersmit merkt in Narrative logic (1981)² ter onderscheiding

1 Wim J. Simons in: Utrechts Nieuwsblad, 4 maart 1982.

2 F. Ankersmit, Narrative Logic: a semantic analysis of the historian's language, Meppel 1981.

[p. 94]

van beiden op dat de historicus interpretaties ontwikkelt, terwijl de romancier ze toepast op het verleden. Een geschiedverhaal is een voorstel voor een point-of-view. Een literair werk vertelt vanuit een point-of-view. Uit dat standpunt zou licht een afhankelijkheidsrelatie kunnen worden afgeleid: de schrijver kan pas aan de slag als de historicus zijn werk heeft gedaan en hij zal niets bijdragen aan de theorie. Ook zou het impliceren dat een historicus nooit kennis toepast en daarbij literaire middelen inzet. Hoewel Ankersmit duidelijk maakt dat er vele combinaties mogelijk zijn, bestaat bij hem klaarblijkelijk de behoefte een nulpunt te construeren op de schaal tussen werkelijkheid en fictie, waarmee de bokken van de schapen te scheiden zijn. Als typisch voorbeeld van de wisselwerking tussen ontwikkeling en toepassing van historische interpretaties bij één auteur kan het latere historische werk van Hella Haasse gelden. Een bespreking ervan draagt dan ook onvermijdelijk het karakter van een speurtocht naar de sporen van die wisselwerking.