Ik maak kenbaar wat bestond. Leven en werk van Hella S. Haasse

Een gevaarlijke verhouding

Het is de eerste keer in haar oeuvre dat Haasse zich wendt tot het genre van de ‘faction’, een combinatie van fictie en feitelijkheid, waar ze met Heren van de thee (1992) haar hoogste ogen gooit. Lijkt in het laatste boek de vorm zichzelf gevonden te hebben, in Een gevaarlijke verhouding is alles nog in beweging. Het boek is een avontuur, zowel voor de schrijfster als voor de lezer. Met feit en fictie wordt zó ingenieus omgesprongen, dat ongemerkt het ene in het andere overgaat en een wonderlijk patroon onstaat.

In Een gevaarlijke verhouding zijn twee personages aan het woord. De ene is een fictief personage, de markiezin de Merteuil, hoofdrolspeelster in de roman Les liaisons dangereuses (1782) van Choderlos de Laclos. De andere is Haasse zelf. De laatste heeft zich voorgesteld hoe het leven van de markiezin eruit gezien zou hebben, nadat de roman gesloten is. Zoals bekend laat Choderlos de Laclos haar aan het eind van de roman de wijk nemen naar Holland, verguisd, verstoten en mismaakt door de pokken in haar gezicht. Haasse plaatst haar in een - in de twintigste eeuw - verdwenen landgoed Daalberg, dat op de plaats gestaan zou hebben van de huidige Daal-en-Bergse Laan in zuidelijk Den Haag. ‘Daalberg’ zou een verhollandsing zijn van Valmont, de naam van de vicomte de Valmont, met wie de markiezin in de roman Les liaisons dangereuses haar levensgevaarlijke liefdesplannen smeedt.

‘Is het geoorloofd een door een andere schrijver geschapen personage opnieuw te gebruiken?’, vraagt Haasse zich af. (Een gevaarlijke verhouding, p. 7) Natuurlijk is dat geoorloofd, de literatuur is immers het spel waar de regels al schrijvende geschapen worden. Maar het wonderlijke is, dat gaande de briefwisseling tussen de markiezin en Haasse zelf, de lezer zichzelf er voortdurend op moet wijzen dat de markiezin de Merteuil geen werkelijk bestaand hebbend persoon is, maar een fictief personage. Door het directe contact tussen Haasse en Merteuil, in de vorm van een briefwisseling, wordt de grens van de fictie zo ingenieus overschreden, dat de verbeelding moeiteloos een ‘querelle des femmes intellectuelles’ erin leest.

[p. 63]

Haasse benadrukt het polemische karakter van de roman, en dat is een mooi woord ervoor. Een gevaarlijke verhouding is een polemische roman over de plaats van de vrouw in de literatuur en in de liefde. Haasse zet Merteuil scherp neer: ‘U belichaamt het volstrekte egoïsme.’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 8) En zij borduurt verder op de eenentachtigste brief van de roman van Choderlos de Laclos, waarin summier iets over de jeugd van de markiezin de Merteuil wordt meegedeeld: ‘In die eenentachtigste brief van Les liaisons dangereuses geeft u aan, op welke manier u zo snel en zo tactisch mogelijk de kloof trachtte te overbruggen tussen onmondigheid en rijp-zijn-tot handelen (met het oog op later, om niet, nooit, dupe te worden) [...]’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 13) Dat lijkt het tegendeel van de personages uit Haasses romans die dichter bij de schrijfster zelf liggen, zoals Marta uit Cider voor arme mensen die haar levensdoel aldus formuleert: ‘Jezelf noch een ander ooit iets wijsmaken, oprecht zijn, [...] rechtvaardig. Desnoods dupe worden, ja honderdmaal liever dupe worden dan onrecht doen.’ (Cider voor arme mensen, p. 135

In alle opzichten verschilt Haasses correspondente van de vrouwen uit de overige romans: ‘[...] een wezen van een andere orde, het enige niet-naïeve brein te midden van aan spelletjes en ceremonieel verslaafden,’ schrijft Haasse. (Een gevaarlijke verhouding, p. 15) Haasse vat de cynische opvattingen van de markiezin de Merteuil samen als de laatste schrijft: ‘Het was vooral onder die omstandigheden, dat ik tot de overtuiging kwam dat de liefde niet zozeer (naar men beweert) de oorzaak van ons genot is, als wel het voorwendsel ertoe.’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 20) Of als de markiezin ventileert: ‘Libertinage is een vrouw slechts toegestaan op voorwaarde dat niemand het te weten komt.’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 32-33)

Dat laatste wekt dan weer de instemming van Haasse op: ‘Uw schepper Laclos heeft scherp aangevoeld dat een vrouw die wilde wat u wilde, in zijn tijd met gesloten vizier moest opereren.’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 106) Haasse beschrijft, nee ze beschuldigt bijna zou men moeten zeggen, want de dames richten zich per brief rechtstreeks tot elkaar, markiezin de Merteuil ervan dat zij niet wil lijden, niet wil liefhebben, niet wil voelen. ‘Om niet terecht te komen in de valkuil van de jaloezie [...] heb ik mij al in mijn jeugd voorgenomen niet te beminnen [...]’, laat zij de markiezin zeggen, want ‘Een jaloerse vrouw heeft in de ogen der mensen altijd ongelijk; zij is alleen maar hinderlijk; als zij de achting van haar omgeving wil behouden, dient zij zich waardig op te stellen [...]. Nooit beseft een vrouw zozeer haar uiteindelijke machteloosheid als in een dergelijke situatie. Wie eronder lijdt is, ongeacht het aantal van haar lotgenoten, volstrekt eenzaam.’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 43)

Maar Haasse heeft ook haarscherp door waar het zwakke punt van haar tegenstandster zit, namelijk toen ze verliefd werd op graaf de Valmont, een even gewetenloze schurk als de markiezin de Merteuil zelf. Uit de eenentachtigste brief uit de Liaisons laat zij Merteuil zeggen: ‘Ik brandde van verlangen mij in een lijf aan lijf gevecht met jou te meten [...] Dat was de enige maal, dat ik mijn zelfbeheersing heb verloren, en in de ban kwam van een verliefdheid.’ Waarop Haasse zonder pardon reageert: ‘O, zeker mevrouw. Valmont werd uw Waterloo.’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 23)

Door de directe aanspreekvorm van de brief, door vooral de directheid waarmee Haasse madame de Merteuil keer op keer attaqueert - madame de Merteuil zelf blijft in haar brieven veel afstandelijker; zij kan immers niet weten van het bestaan van Haasse - ontwikkelt zich een vreemd proces, alsof madame de Merteuil en haar tragisch/cynische geschiedenis niet slechts een verbeelding van Choderlos de Laclos was, maar een werkelijke gebeurtenis die ooit heeft plaatsgevonden. Heeft ooit een schrijver een personage van een ander zo tot leven geroepen? Fictie wordt in dit boek feit en vervolgens weer fictie. Haasses werk is het dat zij een personage zó onder de loep van de psychologie legt, dat de lezer zich van tijd tot tijd met kracht moet realiseren dat een van de twee uit papier en inkt heeft bestaan.

De twee vrouwen meten zich in de correspondentie over het vraagstuk van de vrijheid van de vrouw, van de macht van de vrouw en haar seksegebondenheid. In eerste instantie wordt daarvoor het cynische

[p. 64]

liefdesverhaal van Les liaisons dangereuses ontleed en geïnterpreteerd, het ‘leven’ van markiezin de Merteuil zelf dus. Het ‘Waterloo’ dat Merteuils liefde voor graaf de Valmont betekende, weet Haasse indringend te analyseren. De liefde van Valmont, juist voor een onschuldige vrouw en niet voor zijn minnares en gelijkwaardige, markiezin de Merteuil, heeft inderdaad de markiezin gebroken. Maar achter de heel speciale hartstocht die Merteuil voor Valmont koesterde, weet Haasse toch niet precies de vinger te krijgen. Eerder kiest ze de kant van Valmont, die ten slotte zijn cynisme laat varen voor een oprechte liefde voor een eerbare vrouw.

Waar de thema's over vrouwenproblematiek ter sprake komen, maken beiden gebruik van het terrein dat voor allebei bereikbaar is: de wereldliteratuur. Als er gesproken wordt over geweldmisdrijven door vrouwen, haalt Hella Haasse ter illustratie wel een hedendaags geval aan, maar ze verontschuldigt zich in haar brief ook dat madame de Merteuil natuurlijk niet van onze zeden en gewoonten op de hoogte is. Daarom zijn de vrouwenfiguren die ter discussie staan uit de wereldliteratuur gehaald, van de Medea van Euripides en Ovidius, via Brunhilde naar Lady Macbeth. Over de laatste merkt Haasse op: ‘Zij had zich onmenselijk moeten gedragen om de gelijke van haar man te worden: er bestond geen vrouwelijke vorm van handelend optreden op het niveau van de macht.’ (Een gevaarlijke verhouding p. 88) Merteuil sluit zich daarbij aan en hult de macht in de vorm waarin zij haar bekleedt in de roman van Laclos: ‘Ik ben overigens ook van mening dat de kunst van de misleiding [...] het legitieme wapen is van ons vrouwen, aan wie het dragen van degen, dolk en pistolen nu eenmaal niet is toegestaan en wie sinds het begin der tijden wordt voorgehouden, dat haar “eer” uitsluitend in het verborgene zetelt, namelijk in haar geslacht!’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 103)

Op die manier ontstaat, vanuit het vrouwelijk perspectief, binnen de roman een erudiet en intelligent essay over de vrouw in de wereldliteratuur waar stem en tegenstem prachtig tegen elkaar op vechten. Daarbij is Haasses stem de redelijke, Merteuils stem de cynische en gevaarlijke. Het is niet voor niets dat Haasse in haar eerste brief schrijft: ‘Ik voel geen sympathie voor u, en eigenlijk ook geen medelijden. Maar wat betekent u dan voor mij, madame la marquise de Merteuil? [...] ik zou niet de behoefte hebben u onder woorden te brengen, wanneer u niet al als een innerlijk beeld in mijzelf bestond.’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 29)

Om dat laatste citaat gaat het. Hebben, vanaf De Meester van de Neerdaling, maar vooral vanaf De verborgen bron alle personages in Haasses romans blijk gegeven van een zekere tweeslachtigheid in hun ziel, een donkere en een lichte kant, een chaotische en een heldere - was het in de hier besproken romans altijd een gevecht om de harmonie tussen de ‘zwei Seelen, ach!’ te bereiken - een gevecht dat in de laatste romans beslecht lijkt, omdat de donkere, mythische, orfische kant buiten haakjes is geplaatst - in Een gevaarlijke verhouding vindt het gevecht op het scherp van de snede plaats, tussen twee hoogst intelligente en erudiete vrouwen in een briefwisseling.

Ook hier zou je kunnen zeggen dat de donkere, hartstochtelijke kant geëxtrapoleerd is in madame de Merteuil, maar het is Haasse zelf die haar gecreeerd heeft, om zich er vervolgens mee te meten. Zoiets is niet zonder gevaar en het is niet verwonderlijk dat de roman de titel Een gevaarlijke verhouding draagt. Met welk een overtuigende retoriek immers probeert madame de Merteuil Hella S. Haasse en daarmee de lezer voor haar standpunten te winnen!

Maar, ook hier is het laatste woord aan de schrijver zelf, aan Haasse die op het eind van dit wonderlijk vernuftige boek zegt, als ze ‘terug’ gaat naar haar geliefden: ‘Het moet uit zijn. U was gevaarlijk voor mij, want u verleidde mij tot de twee uitersten die mij bedreigen: cerebrale spelletjes en fantasmen. Mijn pen leek louter instrument te worden om u - hoogmoedige, listige uit zelfbehoud-goed te praten. [...] Ik breek met u. Ik ban u uit mijn gedachten.’ (Een gevaarlijke verhouding, p. 152)

En daarmee lijkt het alsof - als men zich even overgeeft aan fantasmen-die kant van Haasses persoonlijkheid als schrijfster eveneens in de ban wordt gedaan. In haar oeuvre verschijnen nog twee boeken waar even de gespletenheid van de eigen ziel aan de orde komt, De wegen der verbeelding en Berichten van het Blauwe Huis. Maar het lijken zwakke vonken van een

[p. 65]

Op 8 november 1977 vindt in sociëteit De Witte in Den Haag de prijsuitreiking plaats van de (tweejaarlijkse) Litteraire Witte Prijs voor Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven (1976). De prijs werd aan Haasse uitgereikt door Piet Vink, de toenmalige wethouder van cultuur.
Foto Sijthoff Pers. Collectie Hella S. Haasse

vuur dat in De verborgen bron hoog oplaaide.

Na Een gevaarlijke verhouding heeft Haasse een andere weg voor haar schrijverschap gekozen. Daarvan zijn Mevrouw Bentinck of Onverenigbaarheid van karakter (1978) en Heren van de thee (1992) de prominente voorbeelden. Madame de Merteuil is uit het zicht verdwenen en heeft haar duistere krachten met zich meegenomen. Misschien is de nimf Arethusa boven de aarde uit gekomen en heeft ze zich verenigd met de riviergod Alphaeus-en stromen ze zo, sterk en breed, naar zee.