Ik maak kenbaar wat bestond. Leven en werk van Hella S. Haasse

De Meester van de Neerdaling

Misschien valt ook wel te constateren dat Hella Haasse tijdens de laatste twee romans, De wegen der verbeelding en Berichten van het Blauwe Huis, eigenlijk al bezig was aan het grote biografische werk waar haar nieuwste romans uit voortkomen. De omslag lijkt zich te voltrekken in het magistrale Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven uit 1976. Maar drie jaar eerder verschijnt er van Haasse De Meester van de Neerdaling (1973) dat aparte aandacht vraagt. De laatstgenoemde titel bevat twee verhalen die veel eerder geschreven zijn, in 1948 en in 1953, maar die pas in 1973, in herziene vorm, zijn gepubliceerd. Ze moeten dus rondom De verborgen bron (1950) worden gesitueerd. In beide gevallen gaat het om de herkenning van het Kwaad, dat zich evengoed kan vermommen als het Eeuwig Goede. Het is de blik die de interpretatie bepaalt, maar wie eenmaal achter de vermomming heeft gekeken, weet dat het Kwaad eeuwig en tijdloos is. De val van Lucifer of de Meester van de Neerdaling? In beide verhalen speelt een schilderij een rol, in het eerste een van een naamloze schilder uit de vroeg-renaissance, de ‘Latijnse school’, in het tweede verhaal een uit de Venetiaanse school. Het gaat er in deze verhalen om dat de lezer niet kan uitmaken of de personages, die het kwaad hebben geïdentificeerd, gek zijn, aan waanvoorstellingen lijden, dan wel het kostbare vermogen hebben om te zien wat werkelijk is achter de schone en bedrieglijke schijn.

Het is niet verwonderlijk dat deze verhalen kort na de oorlog zijn geschreven. Ze dragen een sombere en naargeestige thematiek, alsof ze zijn geschreven door iemand die de zwartste periode in de moderne geschiedenis heeft gezien. Ook al ontbreekt elke verwijzing naar het nog niet voorbije verleden, in de wil om het zwarte gat in ons bestaan te ontmaskeren, zijn ze overduidelijk. Behalve de invloed van Vestdijk, die zich in deze verhalen doet gelden, is het meest opvallend de aandacht voor het verborgene, het geheimzinnige en onverklaarbare. Alsof er zich inderdaad onder de aarde een donker gangenstelsel van stromen bevindt, waar alleen de speculatieve geest naar probeert te reiken. De verborgen bron

[p. 59]

Eerste pagina van een brief van Haasse aan Reinold Kuipers van uitgeverij Querido, d.d. 19 maart 1973, waarin zij een toelichting geeft op het verhaal ‘De kooi’, dat werd opgenomen in De Meester van de Neerdaling (1973).
Collectie Querido

Omslag van de eerste druk van De Meester van de Neerdaling (1973). De hierin opgenomen verhalen ‘De duvel en zijn moer’ en ‘De kooi’ dateren in hun eerste notitie uit respectievelijk 1948 en 1953.
Omslag Ary Langbroek, omslagfoto Cas Oorthuys. Collectie Querido

[p. 60]

Eerste pagina van een manuscript getiteld ‘De wind in de populieren’, dat al in 1948 werd geschreven. In 1973 wert het verhaal in sterk gewijzigde vorm, onder de titel ‘De duvel en zijn moer’ opgenomen in De Meester van de Neerdaling (1973). De hier beschreven stationsscène werd in de definitieve versie sterk ingekort: ‘Ik schreef hem [Andries] wanneer ik zou komen, en vroeg hem mij af te halen. Maar hij was niet aan het station. Na een half-uur gewacht te hebben onder de overkapping aan de Damrakzijde, ging ik maar op weg.’ (De Meester van de Neerdaling, p. 32-33)
Collectie Letterkundig Museum

[p. 61]

De wind in de populieren/ oh, the devil is just like a/ snake in the grass/ (negro-spiritual)/ Ik had verwacht mijn broer aan het station te vinden - het stelde mij/ teleur, dat hij me niet was komen afhalen. Nog dacht ik aan een/ mogelijke vergissing, een misverstand, tengevolge van onze wat haastige/ correspondentie - hij kon immers op een ander perron staan, of op een ander/ uur van aankomst rekenen. Terwijl de reizigers rondom mij naar de uit-/ gangstunnel stroomden en als het ware weggezogen werden in de diepte/ van het trapgat, keek ik zoekend om mij heen naar gestalten die zich, een-/ zaam, eveneens speurend, tegen de vloed van blindelings voortren-/ nen-den bewogen: Een vrouw, met op het hoofd een scheef-gestoten zwarte hoed, die/ een barmhartige schaduw wierp over een verwoest [?] gezicht/ - een jongen in een linnen regenjas, een dikke/ man met een bouquet, twee vrouwen, waarvan de ene een zuigeling/ op de arm droeg en een matroos. Zij zochten, zoals ik - zij worstelden tegen/ de stroom op, of dreven een eindweegs mee - soms bleven zij even zicht-/ baar, stilstaande, als eilanden in het gewoel - ik verloor hen één voor één/ uit het oog, alleen de vrouw met de zwarte hoed, als wrakhout aan-/ gespoeld tegen de wand van een kiosk, kon ik met kwijtraken./ Zij stond onder een lamp, waardoor de schaduwen van haar gezicht/ nog angstaanjagender schenen. Op wie wachtte zij - waarom, hoelang?/ Het dreunen van de onder de overkoepelingen der perrons af en aan-/ rijdende treinen, het spatten van vonken, sissen van stoom, en meer/ nog dan dit alles de mensenmenigte, in/ zinloze haast voortgedreven onder de lampen, die als evenzovele/ eenzame zonnen hingen in de diepten van het immense matglazen/ gewelf - door dit alles voelde ik/ mij van alle zijden dreigend bedrukt./ Ik wachtte, leunend tegen een geëmailleerd reclameschild, dat een/ levensverzekering aanprees, totdat de laatste reizigers in de tun-/ nelschachten verdwenen waren, maar nu lag het perron onherroepelijk leeg/ naar twee zijden uitgestrekt - een smalle, grijs geplaveide baan, rondom/ begrensd door duisternis. De vrouw met de hoed stond roerloos in de licht-/ cirkel van de lamp boven haar - als was er nog hoop/ zolang zij zich niet bewoog. Op dat moment besefte ik scherp het ontoe-/ reikende van menselijk contact - ik passeerde haar op twee meter afstand,/ terwijl een hartverscheurend medelijden mijn hart deed bonzen - ik had tegen/ haar willen spreken, haar troosten, bemoedigen - maar zij zag noch hoorde/ mij, gevangen in de witte lichtkegel en in haar eigen wanhoop als in een boze betovering. Langs/ uitgesleten treden daalde ik snel de kilte van de tunnel tegemoet-/ ondertussen mijn agenda raadplegend. Ik kende de stad slechts vaag - ik/ was er een paar maal geweest om boodschappen te doen, mijn broer te bezoeken -/ maar mijn laatste bezoek dateerde van jaren her. De stilte van de dennen-/ bossen rondom mijn huis, diep in het Overijssels achterland, beveiligt tegen/ overmatig verlangen naar doolhoven van steen en asfalt. Meer nog dan door/ het aanzienlijke leeftijdsverschil - vijftien jaar - werden mijn broer en ik van elkaar gescheiden/ door een totaal anders gericht-zijn: ik hield van het leven buiten, van de/ onveranderlijke regelmaat der dagelijkse dingen, van de talloze scha-/ keringen in schijnbaar eentonige eenvoud - het roepen van vogels in/ de vroege morgen, de geur van warm gras, het gerammel van melkemmers/ op een voorbijtrekkende boerenkar, het profiel van ontbladerde bossen/ hoog tegen een heuvelrug. Maar mijn broer, Andries, was van nature/ rustelozer; als kind al kon hij slecht alleen zijn - hij zocht/ altijd gezelschap, een omgeving vol vertier en activiteit, maar onder/ voorbehoud dat zijn fantasie er geprikkeld werd; daar waar alleen plicht/ gediend werd, of waar het werk geheel op de alledaagse werkelijkheid/ was afgestemd, zoals bij ons thuis voelde hij zich een vreemde eend in de bijt. Merkwaardig was, dat Andries/ zelf eerder de indruk maakte een tegenzin in alle bezigheden te hebben,/ hij zat of stond overal toe te zien, maar meer uit/ drang naar gezelligheid dan uit belangstelling/ /

[p. 62]

van de nimf Arethusa, nog geheel geïntegreerd in de loop van het verhaal zelf, en niet, zoals in De wegen der verbeelding, in de onschadelijk gemaakte, want buiten de orde der dingen geplaatste ‘Verhalen van een vrachtrijder’.

Het is een lange weg van de verhalen uit De Meester van de Neerdaling tot De wegen der verbeelding, waarvan je zou kunnen zeggen dat onderweg de mystieke bron, het sterkst aanwezig in de verhalen over het Kwaad, langzaam maar zeker is opgedroogd, om plaats te maken voor feitelijker en historischer bronnen. De zwarte kanten van de ziel, of de donkere van de twee zielen, lijken het onderspit te hebben gedolven in een gevecht dat alle personages van Haasse hebben geleverd: de strijd om de hegemonie van het evenwicht. De crux van die ontwikkeling is het prachtige en vernuftige boek Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven.