Ik maak kenbaar wat bestond. Leven en werk van Hella S. Haasse

[p. 52]

De ingewijden

In zekere zin houdt deze mythe verband met het motto dat De ingewijden meekrijgt. Het is van de Griekse dichter Pindaros (522-442 v. Chr.): ‘Gelukkig hij, die ingewijd is vóór hij onder de aarde gaat, want hij kent het einde van het leven en het van God gezonden begin.’ Dit motto is eigenlijk slechts op een van de zes personages uit de roman van toepassing, en wel op Eline Breskel, de oude schilderes.

Alle zes zijn bij toeval bij elkaar op Kreta terechtgekomen, een toeval dat veroorzaakt wordt door ondraaglijke innerlijke en uiterlijke conflicten: Jessica Manning vlucht weg van het eeuwige gekibbel in het reizende gezin waartoe ze behoort; Niko Stephandidakis is op zoek naar een doel voor zichzelf en zijn land in het naoorlogse Griekenland, waar de communistenvrees welig tiert; de leraar klassieke talen Lucas Gosschalk reist met een paar leerlingen door Griekenland en probeert zich met man en macht te

Brief van Haasse aan Alice van Nahuys, van uitgeverij Querido, d.d. 30 juni 1954, over de roman waar zij dan aan werkt. De roman zou pas in 1957 onder de titel De ingewijden verschijnen.
Collectie Querido

30-6-54/ Lieve Alice,/ In vliegende haast! Nu ik het getypte/ gedeelte van ‘Het Huis v.d. Ida’ overlees, kan/ ik het toch nog niet over mijn hart verkrijgen/ om het bijwijze van ‘proeve’ te laten zien. Er/ ontbreekt te veel aan, met name de draden/ mythologie zijn nog te vaag in het geheel zicht-/ baar: zij moeten juist voor een belangrijk gedeelte/ de sfeer helpen bepalen, zij geven ook een heel/ bepaald reliëf aan de hoofdfiguren. Ik wéét wel/ hoe ik het bedoel, maar ik merk er zelf (nu ik/ het weer een tijdje heb laten liggen) te weinig van./ Het boek moet bovendien a.h.w. doortrokken/ zijn van het Zuiden, en dat mis ik er ook in!/ Ik moet eerst met vacantie! Vergeef het mij: het/ wordt er - hoop ik - des te beter om. Je weet wel dat/ het bij mij altijd vlug genoeg gaat als ik eenmaal/ de geest heb. En die heb ik nu niet altijd even goed/ gehad in de laatste maanden! Het komt wel weer,/ als ik maar eens even ‘los’ ben geweest./ Dag! Heel veel liefs,/ Hella

[p. 53]

Bladzijde uit een ringbandschriftje met het begin van De ingewijden (1957). Ook Haasses jongste dochter, Marijn, leverde haar aandeel.
Collectie Letterkundig Museum

Omslag van de vijfde druk van De ingewijden (1963), waarvan in 1957 de eerste druk verscheen, met een motto van de Griekse dichter Pindaros (522-442 v. Chr.): ‘Gelukkig hij, die ingewijd is vóór hij onder de aarde gaat, want hij kent het einde van het leven en het door Zeus [eerste druk: God] gezonden begin.’ Op het omslag een labyrint, een veel voorkomend motief in het werk van Haasse. De ingewijden werd door Haasse opgedragen aan haar in 1955 overleden vader. In 1958 werd de roman bekroond met de Nationale Atlantische Prijs en twee jaar later met de Internationale Atlantische Prijs voor het literaire boek (1960).
Collectie Querido

[p. 54]

Op 24 mei 1960 vindt in sociëteit De Witte in Den Haag de uitreiking plaats van de Internationale Atlantische Prijs voor De ingewijden (1957). V.l.n.r. Tine van Buul van uitgeverij Querido, Hella S. Haasse en John Eppstein, algemeen secretaris van de North Atlantic Treaty Organization (nato).
Foto Simon E. Smit. Collectie Hella S. Haasse

verzetten tegen het barbaarse element in de klassieke Griekse cultuur, die voor hem juist de fictie van orde en evenwicht moet hooghouden; de scholier Marten Siebeling (een zoon van Jurjen en Rina Siebeling uit De verborgen bron, wier huwelijk er niet echt leuker op is geworden) die ‘niet “volwassen” wil worden, dus. Samen de maatschappij dwingen om zó te worden, dat ménsen er kunnen leven. Door staken, dat is, door niet-reageren, niet-meedoen, protesteren tegen alle kiemen van ontmenselijking.’ (De ingewijden, p. 262) En ten slotte de door de oorlog getraumatiseerde en ontoerekeningsvatbare ex-nazi Helmuth Sturm die zorgt voor de dramatische ontknoping van de toevallig bij elkaar zijnde voorbijgangers.

Alleen Eline Breskel lijkt te voldoen aan het motto van Pindaros, een ‘ingewijde’ te zijn. Zij kan terugzien op het gigantische offer dat ze voor haar schilderkunst gebracht heeft, door haar man en kind te verlaten. Zij weet wat het is om het verlangen naar het ‘onkenbare element’ te volgen. Zij kent de teleurstellingen en de verwijten van het leven. En zij is het ten slotte die gekozen heeft voor een terugkeer tot het aards-concrete. ‘Ik denk wel eens,’ zegt Eline tegen de scholier Marten, ‘dat de mens een wonderbaarlijk evenwichtsorgaan is, op de grens tussen Niets en Alles, chaos en kosmos. [...] Een mens zijn, dat is voor mij: altijd, overal, met inspanning van alle krachten en nooit verslappende waakzaamheid, gericht zijn op die balans.’ (De ingewijden, p. 288-289)