Ik maak kenbaar wat bestond. Leven en werk van Hella S. Haasse

[p. 47]

Doeschka Meijsing
‘De wegen der verbeelding’
Over de ‘fictieve’ romans van Hella S. Haasse

Om ons te begeven op de ‘wegen der verbeelding’, die Hella Haasse in zeven van haar romans gaat, zullen we ons moeten verplaatsen naar die zonnige morgen, ergens omstreeks 1775, dat Faust en zijn assistent / bediende Wagner een ochtendwandeling maken. De voorafgaande nacht heeft Faust het zwaar te stellen gehad. In zijn studeerkamer heeft hij zijn wanhoop uitgesproken over het te kort schieten van de wetenschap om tot ware kennis te komen. Hij wendt zich niet tot satanische machten, die hem kennis, macht en genot beloven, maar roept de hulp in van de aardgeest, de werkende kracht van de natuur. Door hem wil hij deel hebben aan het goddelijke ‘al’.

Honend wijst de geest hem terug naar de boekenplanken van zijn studeerkamer. En tot overmaat van ramp verschijnt dan ook nog zijn assistent Wagner ten tonele, met nachtkaars en slaapmuts, om zijn meester de burgerlijke tevredenheid voor te houden: ‘Ach Gott! Die Kunst ist lang, / Und kurz ist unser Leben.’ Tot het uiterste getergd ziet Faust alleen nog maar een oplossing in een vrijwillige dood.

Hij wordt daarvan afgehouden door het beieren van de paasklokken en de tweede scène toont ons Faust en Wagner op hun wandeling de volgende morgen. Het is Pasen, de donkere nacht is voorbij, naar alle kanten bot de lente uit en de straten zijn vergeven van burgers, soldaten, scholieren en meisjes, die allen het hoogste lied van tevredenheid en geluk zingen. Deze onbekommerdheid is Faust niet gegeven. Opnieuw gekweld door het besef van de beperkingen van het menselijk vermogen verzucht hij: ‘Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust, / Die eine will sich von der andern trennen; / Die eine hält, in derber Liebeslust, / Sich an die Welt mit klammernden Organen;/ Die andre hebt gewaltsam sich vom Dust/ Zu den Gefilden hoher Ahnen.’

We zullen Faust niet verder volgen op zijn moeizame tocht en ons beperken tot het ‘zwei Seelen wohnen, ach!’, dat zo typerend is voor de zeven onderhavige romans uit het oeuvre van Hella S. Haasse.

Het is opvallend, dat Haasse zelf in haar jongste boek Een handvol achtergrond. ‘Parang Sawat’. Autobiografische teksten (1993) nergens gewag maakt van een gespletenheid die zou voortkomen uit heimwee

[p. 48]

naar haar jeugd in het verloren paradijs van Nederlands-Indië. Misschien is dat heimwee al volledig verwerkt in haar novelle Oeroeg (1948). En in zoverre het indringende Indische decor op haar van invloed is geweest, ziet Haasse het als beperkt tot haar historische romans: ‘Wat mij betreft, in Nederland wonend en werkend heb ik vaak in de uitgestrektheid van de tijd “ruimte”, grootsere perspectieven, gezocht; daar ligt, geloof ik, het belangrijkste waarom van mijn neiging tot het historische.’

Wel wijst Haasse in Een handvol achtergrond op iets wat nauw met het thema van de ‘zwei Seelen wohnen, ach!’ te maken heeft en dat is de invloed van de natuur op Java, die ze heel sterk onderging: ‘De schemering van het oerwoud, de soms bedrieglijke perspectieven van het sawahlandschap, in blinkende en veeltintig groene terrassen wegwijkend, stijgend, naar verre omnevelde bergen-iets grilligs, verraderlijks soms, in de sfeer van het land-dat alles leek verwant aan een onkenbaar element in mijn eigen bestaan waarvan ik me altijd bewust ben geweest.’

Een onkenbaar element: in alle zeven romans van Haasse speelt het een duidelijke rol. Nog duidelijker is het dat Haasse, naarmate zij ouder wordt, dat element in haar werk steeds meer extrapoleert. Wie vanaf De verborgen bron (1950) tot en met De wegen der verbeelding (1983) het werk bekijkt, ziet hoe Haasse steeds meer de ‘verbeelding’ als een handwerktuig, duidelijk als zodanig herkenbaar, gebruikt om het onkenbare onschadelijk te maken. Hoe het als het ware als ‘verhaal’ een plaats krijgt in het verhaal.

Misschien is ook het literaire klimaat van het midden van de jaren zeventig tot het midden van de jaren tachtig daaraan schuldig, toen het doorbreken van de suggestie van fictionele eenheid aan de orde van de dag was. Maar ook is het mogelijk dat Haasse het ‘onkenbare element’ als steeds minder bedreigend is gaan ervaren, althans als iets dat geen essentiële rol meer speelt bij het schrijven. De steeds grotere rol die zij in haar schrijverschap is gaan toekennen aan bronnenonderzoek en historiciteit wijst daar ook op.