Ik heb iets bijna schoons aanschouwd. Over leven en werk van P.C. Boutens. 1870-1943

Over leven en werk van P.C. Boutens 1870-1943

[p. 54]

W. Blok
‘Ik was bij die vertrouwden’⁺

P.C. Boutens' Tusschenspelen

Boutens' laatste bundel, Tusschenspelen, verscheen in 1942, ongeveer een jaar voor zijn dood. Afgezien van het motto (waarover later) zijn hierin gedichten verenigd die Boutens schreef tussen ongeveer november 1931¹ en december 1941.² In deze zelfde periode hield Boutens zich bezig met de vertaling van Homerus. Homeros' Odyssee verscheen in 1937, Het eerste boek van Homeros' Ilias in 1939. Tot zijn dood werkte hij aan de overige boeken, waarvan hij er veertien afkreeg. Zij werden gepubliceerd in deel vii van zijn Verzamelde werken (1954). In Boutens' langdurige bemoeienis met Homerus heeft men wel een verklaring gevonden voor de titel van de bundel gedichten: Tusschenspelen zou aangeven dat deze gedichten geschreven werden tussen het werk aan Homerus door.³

Deze verklaring van de titel lijkt mij echter niet aannemelijk. In de eerste plaats is het de vraag of Boutens inderdaad zijn vertaalwerk zo belangrijk vond. Wel schijnt hij tot het laatst toe te hebben volgehouden, dat het hem speet het werk niet te kunnen voltooien, maar dat kan hem uit een soort plichtsbetrachting zijn ingegeven.⁴

Hoe dit ook zij, zeker is dat geen van Boutens' eerdere gedichtenbundels een titel draagt met zo'n speelse allusie. Aanvankelijk heeft hij de titel meestal nogal neutraal gekozen (Verzen (1898), Stemmen (1907), Verzamelde sonnetten (1907), Carmina (1912)), later verwijzen de titels meer naar de inhoud (Lente-maan (1916), Zomerwolken (1922), Bezonnen verzen (1931)). Dat zijn laatste bundel hierop een uitzondering zou zijn, is niet aannemelijk. Daarvoor vatte Boutens zijn dichterschap te ernstig op.

Bovendien komt in het zestiende gedicht, getiteld ‘Seirene’ (vl: 852-853) het woord ‘spelen’ (9) voor. De sirene zingt:⁵

+ Nota bene: tenzij anders vermeld, zijn alle citaten uit het dichterlijk werk van Boutens ontleend aan Verzamelde lyriek (afgekort tot vl). 2 dln. Ed. J.B.W. Polak en P. van Eeten (Amsterdam 1968).

1 ‘Afspraak’ (vl: 840); zie zijn brief aan de uitgever van het tijdschrift Helikon, A.A.M. Stols, van 24 november 1931.

2 ‘Meisje met dood vogeltje’ (vl: 846); zie het manuscript van dit gedicht in de verzameling van het Letterkundig Museum, gedateerd ‘29 december 1941’.

3 Vgl. G.P.M. Knuvelder: Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde; dl. iv ('s-Hertogenbosch 1976), p. 296.

4 In de nalatenschap van mevrouw C.C.V. van Lier-Schmidt Ernsthausen, bewaard in de bibliotheek van de Vrije Universiteit te Amsterdam, bevindt zich een mammoetbrief aan mij van 14 juni 1974, waarin zij over deze kwestie het volgende bericht. Boutens heeft ‘serieuse pogingen in 't werk gesteld, om van de verdere vertaling af te komen. Ik kwam hiervan op de hoogte door een schrijven van een hooggeplaatste marine-officier, intimus van wijlen C.L. Schepp [ook bekend als de dichter Jan Prins, red.], die mij [...] vertelde, dat Schepp hem op de hoogte had gebracht van Boutens' verzoek om de voltooiing van de Iliasvertaling over te nemen; Boutens wilde er kennelijk van af, maar vond Schepp daartoe niet bereid. Hetzelfde schreef mij Mr. H.L. de Beaufort (ook een oud-leerling en goede vriend van Boutens [...]). De heer De Beaufort had dit notabene van Boutens zelf vernomen’ (p. 241).

5 Hier geciteerd naar P.C. Boutens: Tusschenspelen (Den Haag 1942), p. 30-32.

[p. 55]

1

‘Zoekt gij minnen buiten sterven?...

 

Hier vraagt liefde 't leven op,

 

Ook al moet ik blijven werven

 

Om uw laatsten harteklop.

 

 

5

Weinigen van velen sturen

 

Op zoo zuivre hartenaald

 

Door den storm der avonturen,

 

Dat hun manbaarheid nog haalt

 

 

 

De vergodlijkende spelen

10

Dezer reddelooze kust

 

Waar de uiteengeslagen deelen

 

Stranden, tot hereenden lust

 

 

 

Uit den baaierd opgetogen,

 

Uit der kolken beursche klem,

15

In den daagraad mijner oogen,

 

Door de branding van mijn stem

 

 

 

Naar de haven mijner armen

 

Waar uit hun gescheiden waan

 

In éen eindelijk erbarmen

20

Aarde en hemel ondergaan

 

 

 

Tot den droom die in zijn duren

 

Voor alle eeuwigheid geblind

 

Zonder jaren, zonder uren

 

U in éenen bond verbindt

 

 

25

Met de zuiverzaalge knapen

 

Die naar de' afgrond van mijn schoot

 

Jeugdverheerlijkt zijn ontslapen

 

Buiten weet van hunnen dood...

 

 

 

Na den afval der verblinding

30

Treedt gij, keer en keus ontzegd,

 

Uit verwording en ontbinding

 

Door het toeval opgedregd,

 

 

 

Volbewust en schoonheiddronken

 

Uit den ban van duur en tijd

35

Tot de rust die 't al ontzonken

 

U mijn eeuwge jeugd benijdt.’

Portret van P.C. Boutens (1908).
Tekening door J.H. Toorop. In 1905 en 1921 is Boutens ook door Toorop getekend.

[p. 56]

Briefje van Boutens aan Jo Landheer; Den Haag, 19 mei 1942: ‘Beste Jo / Eindelijk vind ik een rustig oogenblik om je te- / rug te schrijven, tegelijk met een meer dringende nood- / zakelijkheid. Deze laatste, (niet het belangrijkste), is / het verzoek om van je terug te krijgen een paar boeken, / de “Century of Horror”, dat ik aan mijn neef mr. / P.C. Adriaanse beloofde te zenden, die in St. Michiels / Gestel gevangen zit, als éen van de 800 gijzelaars, / en in de tweede plaats, voor eigen gebruik, het boekje / “Chinesische Märchen”, waarin ik een voor ver- / taling adaptabel verhaal wilde terug vinden. Zooals / ik je al schreef, nadert een nieuwe verzameling ge- / dichten “Tusschenspelen” het oogenblik van uitgave. / En in Homeros ben ik nog steeds bezig met het XII^e / boek, zoodat ik de helft van de Ilias nog steeds niet / klaar heb. Er waren moeilijkheden in, waarvoor ik / nu een persoonlijke oplossing meen te hebben gevonden. / Tot zoover al het zakelijke.’

[p. 57]

P.C. Boutens, 1926. Linoleumsnede door J. Franken Pzn. In januari 1926 had Franken al een tekening van Boutens gemaakt, die als basis heeft gediend voor deze linoleumsnede.

De sirene-zang is het lied van overzee, waarbij de zee het grensgebied is tussen leven en dood. Aan gene zijde wordt het leven op de ‘reddelooze kust’ (10) stukgeslagen, maar de weinigen die hun schip sturen op een ‘zuivre hartenaald’ (6), weten de ‘vergodlijkende spelen’ (9) aldaar heelhuids te bereiken. In tegenstelling tot ‘de uiteengeslagen deelen’ (11) van de anderen, worden deze weinigen veilig op de wal getrokken ‘tot hereenden lust’ (12). Hier mogen zij de dageraad van een eindeloze dag beleven. De scheiding tussen ‘aarde en hemel’ (20), die waan van het leven, is hier opgeheven in een eeuwige droom. Zij zijn nu ‘in éenen bond’ (24) verenigd met ‘de zuiverzaalge knapen’ (25), met hen die tijdens hun leven het zuivere zieleleven onbewust uit zichzelf wisten te handhaven.⁶

Wat is hier bedoeld met ‘de vergodlijkende spelen’ (9)? Het lijkt duidelijk dat in de strofen die op dit woord volgen, een nadere omschrijving ervan wordt gegeven. Het gaat daar om het opgeheven worden uit de stervenszee naar de droom van het eeuwige leven: ‘Door de branding van mijn stem’ // ‘Naar de haven van mijn armen’ (16-17). In deze beeldspraak is het dus het lied van de sirene dat deze redding bewerkstelligt. Zo begrepen zijn die ‘spelen’ (9) haar gezongen taal, waardoor de geredden worden ‘vergoddelijkt’, tot God opgeheven.

Dat het woord ‘spelen’ in de titel van de bundel terugkeert, kan geen toeval zijn. Boutens werkte heel bewust, hij woog zijn woorden. ‘Seirene’ is voor het eerst gepubliceerd in de november/december-aflevering 1935 van het tijdschrift Helikon, als eerste van een serie die hij de titel ‘Oudere verzen’ meegaf. De hier bijeengebrachte gedichten moeten dus vóór november 1935 zijn ontstaan. Waarschijnlijk zijn ze tot stand gekomen na november 1931, toen Boutens het gedicht ‘Afspraak’ aan Stols aanbood. Waren één of meer van de ‘Oudere verzen’ al gereed geweest, dan zou hij die toch wel mee hebben opgestuurd, zoals over het algemeen zijn gewoonte was? Omdat hij altijd werkte met de bedoeling een verzameling aan te leggen voor een uitgebreide bundel, zal omstreeks die tijd, dus rondom het jaar 1935, het idee in hem zijn opgekomen de voorgenomen bundel Tusschenspelen te noemen, mede in verband met het woord ‘spelen’ in ‘Seirene’.

6 vl: 548. Zie in dit verband ook W. Blok: P.C. Boutens en de nalatenschap van Andries de Hoghe (Amsterdam 1983), p. 289-291.
Vooral in de bundel Lentemaan (1916) zijn deze ‘zuiverzaalge knapen’ herhaaldelijk onderwerp van Boutens' dichten geweest; bij voorbeeld (vl: 533):

En zij wonen in het hart van 't wonder / Als die thuis zijn en zich nooit verbazen, / En hun dagelijks verjongd verdwazen / Stijgt uit God en gaat in God weêr onder, // Want hij kiest tot middelaars en boden / Deze kleine die als kindren blijven, / En zij zijn het die voor hem bedrijven / De geheime heeling onzer nooden.

[p. 58]

P.C. Boutens, 26 november 1926.
Tekenaar onbekend, verblijfplaats onbekend. Foto H. Berssenbrugge, Den Haag.

In ieder geval moet de betekenis van die titel samenhangen met het woord uit het genoemde gedicht. Als verklaring ervan dient zich dan aan, dat de bundel gedichten bevat die op de grens van leven en dood worden gezongen, dat ze als het ware een poging zijn de dood te verdíenen, een voorbereiding op het eeuwige leven, waar de scheiding tussen aarde en hemel niet meer bestaat.

Om dit te illustreren aan de hand van de bundel als geheel, maak ik gebruik van een tweetal passages uit de analyse die John Francis Irons heeft gemaakt van Boutens' gehele oeuvre: The development of imagery in the poetry of P.C. Boutens.⁷ Zoals de titel van dit proefschrift al aangeeft, legt hij de ontwikkeling bloot van Boutens' symbolistisch geïnspireerde beeldspraak, waarin hij verscheidene thema's onderscheidt. Op twee plaatsen in zijn boek spreekt hij samenvattend over de thema's in Tusschenspelen.

In de eerste passage zegt Irons het volgende.⁸ Tusschenspelen laat een hernieuwde belangstelling zien voor de termen ‘God’ en ‘Liefde’. De gedichten spreken dikwijls in negatieve bewoordingen van ‘de wereld’ en van ‘de levenddooden’ die haar bewonen (‘Sonnet’, met de beginregel ‘Wanneer gij thuiskeert, als gij zeker zult’ (vl: 865), ‘Liedje van de straat’ (vl: 867-868) en ‘Exit’ (vl: 873-874)). Maar voortdurend wordt beklemtoond, dat de ‘ik’ gedurende zijn leven in ‘dit land van lust’ hiervoor onvatbaar is geweest, omdat hij altijd een van ‘liefdes kindren’ is gebleven (‘Sonnet’, met de beginregel ‘Het vrome leven in zijn goeden tijd’ (vl: 869)). Deze onvatbaarheid wordt soms beschreven in termen van trouw aan de zee - want het is de zee die voortdurend toegang verschaft tot het verhevener samenzijn met de ‘vervulden’. Wie zich bewust is geweest van een goddelijke gave en die gave zijn leven lang heeft behoed, zal uiteindelijk worden beloond (‘Seirene’ (vl: 852-853)).

Hoewel de wereld en haar dienaren beschreven worden in bijna uitsluitend negatieve bewoordingen, schijnt de ‘ik’ zelfs gevoeliger te zijn geworden voor de kostbaarheid van het voorbijgaande ogenblik en de schoonheid van de natuurlijke wereld. Dit wordt in beeldspraak uitgedrukt door het hart van de ‘ik’, hetzij in zijn naaktheid staande als een winterboom,

7 Helaas is dit proefschrift (Odense 1970) alleen in machineschrift beschikbaar en dus moeilijk te consulteren. De resultaten van dit onderzoek komen overeen met de mijne, gepubliceerd in de in noot 6 vermelde studie, maar zijn langs iets andere weg verkregen.

8 Irons: The development (noot 7), p. 118-119.

[p. 59]

wachtend op zijn dood of op een nieuwe lente (‘Sonnet’, dat begint met ‘Ontmanteld met het donkerend getij’ (vl: 845)), hetzij als een offerande wachtend op de luister van de dageraad (‘Sonnet’, met de aanvangsregel ‘De late helle winterdageraad’ (vl: 844)).

Elders bespreekt Irons de thema's die beschrijven hoe de droom van het menselijk leven bijna voorbij is en de hogere realiteit aanstaande is.⁹ De dienst aan de liefde, die van ‘lust’ leidde tot ‘leed’, zal weldra mogen opgaan in een dageraad die geen einde kent (zie de sonnetten ‘Gij werdt zoo na aan 't hart van moeder zee getogen’ (vl: 836) en ‘Onzienlijk aangezicht dat in mij weent’ (vl: 868)), of in de avond van liefdesvervulling (‘Vizioen’ (vl: 890) en ‘Zomernacht’ (vl: 896)). Het is veelzeggend dat, in ‘Na Gethsemané’ (vl: 901-903), Christus wordt geschilderd op het hoogtepunt van zijn lijden, maar ook op het ogenblik van naderende triomf en vervulling.

Het zaad, dat lag te slapen in de vore geploegd door ‘lust’, wordt gedrenkt met ‘leed’ (vl: 868) en staat op het punt om uit te bloesemen onder de invloed van een andere zon dan die van de natuur, namelijk die van de liefde (‘Liedje’ (vl: 875-876)), of om tot vrucht te rijpen (‘Sonnet’ met de beginregel ‘Het vrome leven in zijn goeden tijd’ (vl: 869)).

De pelgrimstocht van de ziel langs het klimmend pad is bijna aan zijn doel. Met het vallen van de bladeren raakt het hart steeds meer ontbloot, totdat het ten slotte in zijn zuivere naaktheid klaar zal staan om met de bron te worden verenigd (‘Exit’ (vl: 873-874)).

De ziel die de dienstbaarheid aan de liefde is aangegaan, ervaart het leven als een lange, diepe slaap, waaruit zij eenmaal zal ontwaken in een onafgebroken dag. Dit thema wordt uitgedrukt in ‘Rekenschap’ (vl: 879-883), en wel in termen van ‘ik’/‘gij’-relatie. De ‘ik’ heeft zijn leven lang gezocht, vanaf zijn eerste vizioen, naar een ‘gij’, iemand die zijn wezen volledig zal maken en een onafgebroken dageraad mogelijk maakt:¹⁰

Als vastberaden minnaar ging
Sindsdien ik op verovering,
En mocht van menigen beminde
De klare lamp der geestdrift vinden
Gereed om met mij op te gaan
In dubbel dageraadsbestaan
Tot de' éenen zeekren langen dag
Die 't leven overduren mag...

Maar zo iemand heeft nooit de gehele weg met de ‘ik’ afgelegd. Nu echter is de ‘ik’ vol vertrouwen dat hij iemand heeft gevonden die zijn aanstaande zwanezang zal begrijpen, zelfs al wat onuitgezegd moet blijven.

In Tusschenspelen voorvoelt de ‘ik’ voor de eerste¹¹ en laatste maal de terugkeer van de ‘gij’ en het tot stand komen van een ‘twee-eenheid’ (‘Wanneer gij thuiskeert’ (vl: 865)). Ook wordt de wederkerige afhankelijkheid van de ‘ik’ en de ‘gij’ beklemtoond, zelfs al bevindt de ‘gij’ zich aan gene zijde van de dood (‘In memoriam’ (vl: 857-858)).¹² En het is de ‘gij’ die de ziel van de ‘ik’ kan losmaken uit de beperkingen van dit leven. Deze ‘gij’ maakt het de ‘ik’ mogelijk onder zeil te gaan over een zee, een droom, waar het onderscheid tussen leven en dood niet langer bestaat. Daar kan de ziel, buiten de tijd, worden herboren (‘Afspraak’ (vl: 849)).

Dit overzicht van thema's maakt duidelijk dat met Tusschenspelen gedichten bedoeld moeten zijn die handelen over de situatie van iemand die zich in het grensgebied bevindt tussen leven en dood. Een tussenspel is een kortdurend intermezzo in een muzikaal drama. De titel is een tegenhanger van Boutens' tweede verzameling, Praeludiën (1902). Boutens voelde zich nu aan het eind van zijn leven komen.

Er biedt zich nog een tweede toelichting op de titel aan, die eigenlijk een uitbreiding is van de eerste. Als we deze gedichten beschouwen als ‘spelen’ die opgenomen zijn ‘tussen’ het openingsgedicht en het slotgedicht, krijgt de betekenis van de titel een extra waarde. Het openingsgedicht is dan niet ‘Verdoold’, dat we tot nu als het eerste gedicht van de bundel hebben beschouwd, maar het kwatrijn dat als motto aan de bundel is meegegeven (vl: 834):¹³

9 Irons: The development (noot 7), p. 173-175.

10 Geciteerd naar Boutens: Tusschenspelen (noot 5), p. 71.

11 Met uitzondering van Strofen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe (1919).

12 Irons was waarschijnlijk niet op de hoogte van het feit dat dit gedicht geschreven is naar aanleiding van het overlijden op 2 oktober 1937 van Maggy Mijnssen. Met het echtpaar Mijnssen was Boutens hartelijk bevriend. Doordat echter bij de bundeling het tweede gedeelte van de titel, ‘M.M. 2 Oct. 1937’, werd weggelaten, is de stelling verdedigbaar dat hiermee de betekenis van het gedicht in het geheel van Tusschenspelen is gewijzigd.

13 Zie Boutens: Tusschenspelen (noot 5), p. 5.

[p. 60]

[p. 61]

Handschrift van vertalingen van Boutens van Oudperzische Soefi-kwatrijnen, naar de weergave in Frans proza door Hocéÿne-Âzad. De meeste zijn gepubliceerd in Oud-Perzische kwatrijnen (1930). Maar ‘De liefste is één’, midden op de bladzij, is eerst gepubliceerd in De stem (1931), en later alleen nog gebruikt als motto voor Tusschenspelen (1942). De nummers op de pagina verwijzen naar de nummering in La roseraie du savoir; choix de quatrains mystiques tirés de meilleurs auteurs Persans (Paris 1906) door Hocéÿne-Âzad. P.C. Boutens, 1927.
Olieverf op paneel door Karel van Veen.

De Liefste is Eén: millioenenmaal verscheiden
Zijn wij, de spiegels waar Zijn oogen weiden:
Elk geeft Zijn beeld weêr naar de ruwe spijs
Geslepen werd in wreef van feller lijden.

Dit kwatrijn werd voor het eerst gepubliceerd in De stem ii (1931), p. 19. Hoewel noch in De stem, noch in Tusschenspelen enige nadere aanduiding aangaande de herkomst van dit kwatrijn staat vermeld, blijkt het afkomstig te zijn uit de serie Oud-Perzische kwatrijnen, 106 vertalingen naar de weergave in Frans proza van 470 Oudperzische Soefi-kwatrijnen door Hocéÿne Âzad: La roseraie du savoir (Paris 1906), met als (gedeeltelijke) ondertitel: Choix de quatrains mystiques.¹⁴ Boutens liet zijn vertalingen voor het eerst in boekvorm verschijnen in 1926, na de meeste ervan kort voordien in diverse tijdschriften te hebben bekend gemaakt. Een groot aantal is in ontwerp overgeleverd en wordt bij Boutens' nagelaten manuscripten bewaard in het Letterkundig Museum. Uit onderzoek van deze ontwerpen is gebleken, dat Boutens al aan de vertaling is begonnen tussen 1913 en 1919. Toen heeft hij het werk waarschijnlijk enige tijd laten liggen, om er in de jaren twintig weer aan verder te werken. In mei 1924 had hij er zeventien gereed, om de overige negenentachtig in 1924 en 1925 te voltooien. Boutens is tot deze vertaling gekomen doordat hij zich voordien was gaan interesseren voor de Rubaiyat van Omar Khayyam, waarvan hij in 1913 een vertaling liet verschijnen: Rubaiyat; honderd kwatrijnen van Omar Khayyam. Hij gaf daarom aan zijn Soefi-vertalingen aanvankelijk, in het handschrift, de titel ‘Andere kwatrijnen’ mee, dat wil zeggen níet die van Omar Khayyam. En toen hij in 1932 zijn eigen kwatrijnen schreef, koos hij voor die publikatie de titel Honderd Hollandsche kwatrijnen, waarin dus de nadruk mag worden gelegd op het tweede woord, Hollandse.

Boutens heeft zich aldus vele jaren beziggehouden met deze mystieke Soefi-gedichten, vooral in de jaren twintig. Tegelijkertijd verminderde zijn belangstelling voor Plato. Liever richtte hij toen zijn aandacht op de Griekse tragedie, op de lyriek van Louise Labé en Sappho, en op de Soefi-dichters. In zijn eigen gedichten nemen de reminiscenties aan Plato dan ook

14 Zie mijn artikel ‘Een handschrift van Boutens' Oud-Perzische kwatrijnen’. In: De nieuwe taalgids 71 (1978), p. 246-259. Eén kwatrijn, het derde, is geen vertaling, maar van de hand van Boutens zelf. In totaal publiceerde hij dus 107 kwatrijnen.

[p. 62]

Portret van P.C. Boutens (1923).
Olieverf op doek door Von Seydewitz.
Foto Zeeuws Documentatiecentrum.

P.C. Boutens, 1936.
Tekening door A. Roland Holst-de Meester.

[p. 63]

P.C. Boutens, 1934.
Brons door J. von Twardovski Conrat.
Verblijfplaats onbekend.

sterk af, om in Tusschenspelen nagenoeg te verdwijnen. De taal en het gedachtengoed van de Bijbel echter blijven onverminderd zijn belangstelling behouden.¹⁵

Terug nu naar het motto-kwatrijn. Ook dit Oudperzische gedicht had Boutens tegelijk met de andere vertaald, waarschijnlijk in de tweede helft van het jaar 1925. Het opmerkelijke nu is, dat hij dit kwatrijn toen níet met die andere heeft gepubliceerd, noch in een tijdschrift, noch in de boekuitgave. Zoals gezegd verscheen het pas in 1931 in De stem, geheel apart. In dat jaar publiceerde hij nog zeven andere gedichten, maar steeds los van het kwatrijn: zes verschenen in Helikon, één in Elsevier's geïllustreerd maandschrift. Zes hiervan werden ondergebracht in de bundel Bezonnen verzen van 1931, slechts één, ‘Afspraak’ (uit Helikon), in Tusschenspelen. Het kwatrijn verscheen als enige eerst elders.

Bovendien zij opgemerkt dat het kwatrijn al in het handschrift als enige tussen haakjes werd gezet! Kennelijk had Boutens er een zekere bedoeling mee: van aanvang aan hield hij het apart. Misschien stond hem aanvankelijk nog niet duidelijk voor ogen waarom. Maar in 1931 werd dit anders: toen moet hij het, samen met ‘Afspraak’, maar met een andere functie, hebben bestemd voor een nieuwe bundel, die later Tusschenspelen zou gaan heten. Hij vond het gepast die bundel te openen met een Soefi-kwatrijn. Het gaat om no. 30 bij Hocéÿne Âzad:

La Bien-aimée est une, mais elle a placé devant elle, pour se
contempler, plus de cent milliers de miroirs;
Chacun de ces miroirs a réfléchi son image, suivant le degré de
son poli et de sa pureté.

Djâmi.

Het kwatrijn van de Perzische auteur, Maulana 'Abdur Rahman Jami (1414-1492),¹⁶ verschilt op één punt van Boutens' vertaling. In de Franse tekst, die ongetwijfeld in dit opzicht met het Perzisch origineel overeenkomt, wordt de godheid, Allah, als een geliefde vrouw voorgesteld, geheel in de traditie van de Soefi-literatuur, die rijk is aan erotisch gekleurde symboliek. Boutens houdt de liefdesrelatie aan, maar gaat over op het masculinum. Hiermee draagt hij het

15 Zie Blok: P.C. Boutens en de nalatenschap (noot 6), p. 423-435 en hoofdstuk viii ‘Plato en Bijbel’, p. 205-227.

16 Zie over Jami de Moderne encyclopedie der wereldliteratuur; dl. iv (Hilversum 1967), s.v. En A. Schimmel: Mystische Dimensionen des Islam; die Geschichte des Sufismus (Köln 1985) register s.v., speciaal p. 514-516. Schimmel schreef ook over de beeldspraak der Soefi's in Stern und Blume; die Bilderwelt der persischen Poesie (Wiesbaden 1984); aldaar wordt ook het symbool van de spiegel besproken.

[p. 64]

P.C. Boutens, 1941.
Brons door Margo Hudig. Foto Paul Hartland. nfa

kwatrijn over in zijn eigen dichtwerk. Zoals ik meen te hebben aangetoond in P.C. Boutens en de nalatenschap van Andries de Hoghe, betekent in zijn gedichten de liefde voor een vriend op het klimmend levenspad vooral liefde voor het goddelijk beginsel in die ander, liefde voor Christus in hem. Hiermee wordt ook bij Boutens het goddelijke in hoge mate geërotiseerd, evenals bij de Soefi. Het is opmerkelijk voor wie er studie van zou maken, hoezeer ook overigens de symboliek van de Soefi en van Boutens overeenstemmen. Hiermee wil ik niet beweren dat Boutens die symboliek van hen zou hebben overgenomen, wél dat hij verrast moet zijn geweest zoveel van zichzelf bij hen terug te vinden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij zich zoveel jaren in hun kwatrijnen heeft verdiept door ze te vertalen. In hoeverre hij ook werkelijk een studie van het Soefisme heeft gemaakt, is niet meer na te gaan, anders dan uit vergelijking van zijn vertalingen met de originelen.

Boutens heeft zich voor het overige aan de tekst van Jami gehouden. Het goddelijke beginsel is ondeelbaar. Het weerkaatst zich echter duizendvoudig in Zijn schepping, vooral in de mens, die hij geschapen heeft naar Zijn beeld (volgens een ‘hadith qudsi’, een buiten de Koran om overgeleverd goddelijk woord, en volgens Genesis 1:26). Het onvolmaakte schepsel kan echter het absolute slechts onvolkomen weergeven. Het slaagt daarin voor zover de spiegel is gepolijst, wat Boutens onder meer weergeeft met het substantief ‘wreef’. Op dit punt interpreteert hij het Franse origineel: Jami spreekt slechts van de mate van polijsting en zuiverheid. Boutens expliciteert deze maat als een gevolg van lijden: hoe meer leed, hoe gepolijster de spiegel, en dus hoe zuiverder de weerkaatsing van Gods beeld. De zin van de plaatsing van dit motto aan het begin van de bundel moet wel zijn enerzijds dat hiermee een aansluiting is aangebracht met zijn voorafgaand werk, anderzijds dat, waar in de volgende gedichten sprake is van God en eeuwigheid, dit noodzakelijk op gebrekkige wijze gebeurt, bepaald als deze gedichten zijn door de persoon van hun dichter.

[p. 65]

Opent Tusschenspelen dus met een in eigen idioom overgebracht Soefi-kwatrijn, de bundel besluit met een gedicht dat niet anders dan bijbels genoemd kan worden, zij het, zoals altijd bij Boutens, getuigend van een strikt persoonlijke verwerking van het bijbelse gegeven: ‘Na Gethsemané’ (vl: 901-902).¹⁷

Ik was bij die vertrouwden

Die in Gethsemané

Den gruwel meê aanschouwden

Van Zijn eenzelvig wee:

Hoe onverweerbaar als de vloed der zee

Zijn hartebloed in zweet Hem overdauwde.

Nog hoor ik in ons midden

Uit donkers katafalk

Zijn witte lippen bidden

Als druppelende talk:

‘Laat, Vader, aan mij gaan voorbij dees kelk -

Doch mijn wil niet, Uw wil alleen geschiede.’

Om lijf en ziel verdorven -

Ik was nog maar een knaap -

Ben ik Hem vóorgestorven

In doodelijken slaap,

En wakker schrok ik als een eenzaam schaap

Dat is voorgoed uit kudde en kooi verzworven...

Mijn sterkeren bestonden

Den duur van Zijn genâ,

En op hun voeten vonden

Den weg naar Golgotha,

En bleven Hem, ook in hun verte, na,

En deelden in Zijn openbare wonden.

Zij zagen en zij hoorden

Hoe door Zijn hand en voet

De stugge nagels boorden

Hun roodgezwollen moet.

Zij overleefden dat Hij hing verbloed,

En tellen mochten zij Zijn zeven woorden.

Zij losten en zij beurden,

Toen Hem de geest ontgaf,

Moederlijk Zijn verscheurde

Lijf van het kruishout af,

En legden Hem te ruste in Jozefs graf

In windselen die myrrhe en aloë geurden.

17 Geciteerd naar Boutens: Tusschenspelen (noot 5), p. 102-106.

[p. 66]

 

't Gedeelde leed zij braken

 

Voor brood den derden dag,

 

Toen hun verblinde wake

40

Den Heer herrezen zag,

 

In vreugd verheerlijkt boven traan en lach

 

Als eeuwge sneeuw die zon noch regen raken.

 

 

 

En elke nieuwe Paschen

 

Rijst met Hem op hun geest

45

In lentelijke extaze

 

Op Zijn voorkonde feest,

 

Het leven dat den winterdood geneest

 

En overbloeit de wereld met oazen...

 

 

 

Ook mij wordt Hij herboren,

50

Maar smartelijk en laat,

 

Als moeizaam kiemend koren

 

Uit minderwaardig zaad

 

Traag in zijn ondiepe aarde wortel slaat

 

En schuwt van weêr en wind den lichtsten tooren.

 

 

55

't Wordt tusschen lust en lijden

 

Eén lange worsteling

 

Als enkel moeders strijden

 

Om haar geboreling;

 

En zelfs het leed waarvan ik noodschiks zing,

60

Vóorechoot al Zijn komende verblijden.

 

 

 

Open met alle krachten

 

In wereloos geduld

 

Naar 't korten van de nachten

 

En de éene hoop vervuld,

65

Doorsta ik elke vorst als eigen schuld,

 

En sterf met bloem en bloesem in gedachten.

 

 

 

Zoo uit verbeten pijnen

 

En stillen nood ontstaat

 

In zijn verflauwde lijnen

70

Herkenbaar Zijn gelaat,

 

Een vreemde maan die nimmer ondergaat,

 

En tot haar laatste volheid draalt met schijnen...

 

'k Weet niet waar nu zij vlechten -

 

De wereld is zoo groot -

75

De dorens die zij hechten

 

Van bloedrobijnen rood,

 

Vóordat zij Hem verhoogen in den dood,

 

En 't alom reede hout ten troon Hem rechten...

 

 

 

Maar in de duistre lanen

80

Van oud Gethsemané

 

Stamelt door bloed en tranen

 

Zijn kinderlijke beê,

 

En 'k waak, geduld, trouw in Zijn lijden meê

 

Tot al Gods sterren met Zijn oogen tanen.

[p. 67]

Zoals meestal bij Boutens vertoont dit gedicht een hechte structuur. Er zijn veertien strofen, die in twee groepen kunnen worden verdeeld: de strofen één tot en met zeven (1-42) staan in de verleden, de strofen acht tot en met veertien (43-84) in de tegenwoordige tijd. De achtste (43-48) is de spil van het gedicht, waar een wending plaatsvindt. In de eerste helft wordt een verhaal verteld; in de tweede helft wordt dit verhaal, door middel van symboliek, ontleend aan de wedergeboorte van het zaad in de lente en aan de afwisseling van de seizoenen, in de belevingswereld van de ‘ik’ gespiegeld.

De eerste zeven strofen kunnen worden onderverdeeld in drie groepen. In (1-6) en (7-12) wordt beschreven hoe de ‘ik’ in zijn jonge jaren, samen met de discipelen, Jezus' nood in Gethsemané heeft meegemaakt; hoewel deze voorstelling van zaken, van ouds bekend onder meer uit Revius' sonnet ‘'T en zijn de Joden niet, Heer Jesu, die u cruysten’, het gedicht enigszins uittilt boven de realiteit van het bijbelverhaal, blijft onze aandacht toch, of misschien juist daardoor, sterk op de toenmalige geschiedenis zelf gericht.¹⁸ De derde strofe (13-18) staat relatief op zichzelf en handelt alleen over de ‘ik’; hij is bij Jezus' lijden op Gethsemané in slaap gevallen, zoals enkele andere discipelen: een ‘doodelijken slaap’ (16), want een werkelijk leven, een leven met en vanuit Jezus, is hierdoor onmogelijk worden; dat hij in slaap is gevallen, ervaart de ‘ik’ als schuld, gezien de elfde strofe (61-66). De vierde tot en met de zevende strofe (19-42) vormen de derde groep van het eerste zevental, waarin uitsluitend de ervaringen van de discipelen bij Jezus' kruisdood en opstanding worden weergegeven.

Het tweede zevental (43-84) begint met een relatief op zichzelf staande strofe, de achtste (43-48), die de jaarlijkse terugkeer van de opstanding viert; het eenmalige lijden van Jezus en zijn opstanding worden, dank zij de lente-symboliek, nu definitief tot een permanent aspect van het leven en van een innerlijk proces. Dan volgen weer vier strofen (49-72), die nu uitsluitend de ‘ik’ betreffen; ook voor hem geldt de jaarlijkse wedergeboorte van de lijdensgeschiedenis, maar het is duidelijk dat hem vooralsnog alleen het sterven in het winterseizoen is beschoren, dat wil zeggen het lijden aan het leven, dat hij als schuld ervaart.

P.C. Boutens, 1942.
Olieverf op doek door Christiaan de Moor.

18 Het woord ‘talk’ (10) betekent ‘hard vet van rund of schaap, waarvan een kaars is gemaakt’. Cf. Lucas 22:44.

[p. 68]

Musée des Beaux-Arts, Brussel

Voor Frans Mynssen

Weet je nog van den anderen keer,
Van de pyn die onbekend was:
Hoe diep doorschrynde het eerste zeer
Die niet aan zeer gewend was?

Nu stak opeens een vreemde kou
Tot heel in je hart je lyf door,
Die 't vogeltje dat je troosten wou,
In je bevende vingertjes styf vroor...

Wy deden ons best met woord en daad...
Ook ons ging 't net als 't jou ging:
Een mensch houdt nauw met zichzelf beraad
Van zyn eersten stap tot zyn trouwring.

Wy werden gewaarschuwd vóor en na
Tegen leed dat meer dan een traan nam -
Wy leerden alleen by eigen schâ
De dingen waar het op aankwam...

Want leven is overleven, kind:
Opkomen uit slaap, leed, doodspyn;
En maar ervaring bate vindt
By 't even flikkerend noodsein...

Doe maar als had je niets gehoord,
En leef naar eigen wysheid.
Daar is niets erger dan kindermoord
Op den langen weg naar de grysheid.

[p. 69]

Typoscript van Boutens' ‘Meisje met dood vogeltje’ (VL: 846), gedateerd ‘29 december 1941’. Het gedicht is opgenomen in Tusschenspelen (1942). In zijn laatste levensjaar heeft Boutens het gedicht aan verscheidene bezoekers voorgedragen. ‘En ook als vroeger ging hij langzaam over tot het zeggen van enkele regels, toen een gedicht, “Meisje met dood vogeltje” [...]. Zelfvergeten was hij opgestaan, een oude man nu. Geen ander geluid klonk dan de trillende stem. Wiegend zich wendend, dan naar links, dan naar rechts, de armen strekkend of hij iets opriep, schiep hij de beelden opnieuw.’ Aldus Dirk Coster.
‘Meisje met dood vogeltje’. Olieverf op paneel, Zuid-Nederlands, ± 1520.
Foto Museum voor Schone Kunsten, Brussel.

Niettemin ziet hij dit durend leed als een voorbode van het eeuwige lente-geluk, waarin zijn schuld gedelgd zal zijn; de maan (71) - bij Boutens het symbool voor de persoonlijk beleefde liefde - is voorlopig nog slechts een wassende maan. In de dertiende en veertiende strofe (73-78, 79-84) klinkt het gedicht als het ware trapsgewijs uit. De dertiende heeft weer een meervoudig subject, dat in de eerste helft van het gedicht de discipelen aanduidde, maar nu algemener de mensheid betreft die Jezus' lijden op haar geweten heeft, maar daarmee onbewust zijn heerlijkheid bewerkstelligt. In de laatste strofe (79-84) wordt alleen nog de ‘ik’ geportretteerd; zij grijpt tegenstellend terug naar de derde strofe (13-18); de ‘ik’ houdt zich nog steeds in zijn durend ‘Gethsemané’ op, nu niet meer slapend, maar schuldbewust wakend, een en al geduld, totdat ook voor hem het uur van zijn dood zal zijn gekomen en hij zijn wedergeboorte in de dood zal mogen beleven.

Niet zonder reden heb ik gesproken van een spiegeling: de tweede helft van het gedicht spiegelt de eerste, en wel op de wijze die in het motto-kwatrijn wordt genoemd. Jezus, als de verpersoonlijking van het goddelijk beginsel, beter nog: zijn heilsgeschiedenis wordt gereflecteerd in de innerlijke ervaringen van de ‘ik’. Maar deze spiegeling is onvolkomen, omdat ‘de ruwe spijs’ waaruit deze spiegel ‘geslepen werd’ in de ‘wreef’ van zijn lijden, ver achterblijft bij de volmaaktheid van Gods zoon. De gedichten die in deze bundel geplaatst zijn als ‘Tusschenspelen’ tussen motto en slotgedicht getuigen dus van Boutens' ‘waken’, totdat ook voor hem, in hem, ‘al Gods sterren met Zijn oogen tanen’ (84).